Mavzu; Yarin o’tkazgich va yarim o’tkazgichli asboblar

Farg’ona politexnika
instututi Kompyuterlashgan loyixalash tizimlar fakulteti E va A kafedirasi 61-20 gurux talabalarini elektron asboblar integral sexemalar fanidan mustaqil ishisi

Mavzu ;
Yarin o’tkazgich va yarim o’tkazgichli asboblar

Diod. Ikkita yarim otkazgich kontaktining bir tomonlama otkazish xususiyatiga ega ekanligi ularni ozgaruvchan tokni togrilash uchun ishlatilishiga imkon beradi. Bitta p-n otish mavjud bolgan yarimotkazgichli asbobga yarimotkazgichli diod deyiladi. Diodning ish prinsipini tushunish uchun r-n kontaktni organaylik r va n tipdagi otkazuvchanlikli yarimotkazgichlar bir-birlariga tekdirilsa, elektronlari kop bolgan n sohadan r- sohaga elektronlarning, teshiklar kop bolgan r-sohadan n-sohaga teshiklarning otishi (diffuziyasi) roy beradi.

Tashqi maydonning yopuvchi qatlamni kengaytiradigan yonalishiga yopuvchi yoki teskari yonalish deyiladi.

Elektronlarning va teshiklarning harakat
yonalishi ozgaradi. r-n otish joyida ular rekombinatsiyalanadi, ya’ni bir-birlarini neytrallashadi va natijada yopuvchi qatlam yupqalashib uning qarshiligi kamayadi. Demak bu yonalishda, ya’ni r-yarim otkazgichdan, n-yarimotkazgich tomonga tok otadi. SHuning uchun ham bu yonalishga otkazuvchi yoki togri yonalish deyiladi. SHunday qilib r-n otish bir tomonlama otkazuvchanlikka ega bolib, bunday yarim otkazgichli diod togrilagichlar sifatida ishlatiladi va uning shartli belgisi 149g-rasmda korsatilgan. YArim otkazgichli diodlar lampali diodlarga nisbatan qulay, ishonchli va hajmi kichkina bolganligi uchun ularni radiotexnikadan qariyib tola siqib chiqardi. YArim otkazgichli diodlar na faqat togrilagich va balki detektor (qayd etgich) sifatida ham ishlatilishlari mumkin.

Tranzistor. Triod. Yarim otkazgichli triod –tranzistorni yasash uchun aralashmali yarimotkazgich materialining uchta tarkibiy qismi (shuning uchun ham triod deyiladi) bolishi kerak: ikkita n-va bitta r-tipdagi yoki teskarisi. Tranzistor zanjirga ulanganda ikkita batareyadan foydalaniladi. Ulardan birining musbat qutbi tranzistorning emitteri (e) deyilguvchi r-qismiga, manfiy qutbi esa baza(B) deyilguvchi ortadagi
n-qismiga ulanadi. Ikkinchi batareyaning musbati bazaga, manfiy qutbi esa kolektor (k) deyilguvchi ikkinchi r – qismga ulanadi. SHunday ulanishda emittyerdagi teshiklar bazaga ketib, ularning keyingi, bazadan kollektorga tomon harakati ikkinchi batareya ta’sirida amalga oshadi. Birinchi batareyaning kuchlanishi ortishi bilan, baza orqali kollektorga etuvchi, emittyerdagi teshiklar soni ham ortadi. Demak, lampali triodda tur va katod orasidagi kuchlanish anod tokini boshqargani kabi,
tranzistorda ham baza va emitter orasidagi kuchlanish kollektor tokini boshqaradi. Yarim otkazgichli triodlar kuchaytirgichlar va generatorlar sifatida ishlatiladi?

Yarim otkazgichli asboblar vujudga kelishi
radiotexnikada inkilobiy burilish yasadi. Ularning soddaligi va kichikligi, mikromodullar sifatida
uzluksiz ravishda bosib chiqarish usuli bilan tayyorlash imkonini yaratdi. Mikromodullar yupqa varaqlardek bolib, ularda diodlar, triodlar, qarshiliklar
va radiosxemaning boshqa elementlari zarb qilinadi. Mikromodullarning turli kombinatsiyalarini tuzib oldindan belgilangan parametrli radioqurilmalarni yasash mumkin. Hozirgi paytda yarimotkazgichli diodlar, triodlar, rezistorlar ishlatilmaydigan
asboblarning ozi mavjud
emas. Yarimotkazgichli termistor yordamida temperaturani olchovchi detektor, elementar
zarralarni qayd etuvchi, fotorezistor-yoruglik energiyasini qayd etuvchi va koplab boshqa asboblarni misol qilib keltirish mumkin. Kosmik kemalarning barchasi quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi yarimotkazgichli quyosh batareyalari bilan jihozlangan bolsa, tibbiyot insonning nozik organlariga kirib uning faoliyatidan ma’lumot beruvchi datchiqlar (qayd etuvchilar) bilan jihozlangandir. Garchi, ushbu dalillarning ozi ham yarimotkazgichli asboblarning foydalanish sohasi kengligini korsatib tursada hali ularning ishlatilish istiqbollari juda keng. Bu sohadagi izlanishlar tugamagan bolib, insoniyat yarimotkazgichlar fizikasidan koplab yangiliklarni kutmoqda .