Mavzu: Mashrab lirikasida badiiyatning ustuvorligi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

---

Mavzu: Mashrab lirikasida badiiyatning 
ustuvorligi 


Reja: 
 
I.Kirish. 
 
II.Asosiy qism. 
1.O’zbek adabiyotida Boborahim Mashrabning hayot 
yo’li
 
2.Mashrab ijodining adabiyotdagi tutgan 
o’rni
 
3.Mashrab lirikasida badiiyatning ustuvorligi 
III.Xulosa 

---

Ajoyib so’z ustasi,otashin lirik Boborahim Mashrabning nomi ko’p asrlik 
adabiyotimiz va madaniyatimizning Lutfiy va Navoiy,Bobur va Turdi,Maxmud va 
Ogahiy,Nodira va Muqimiy,Furqat va Zavqiy kabi ulkan namoyondalari qatoridan 
mustahkam 
o’rin olgan,U o’zining sermazmun ijodi bilan 
XXVII asr oxiri va XXVIII 
asr boshlari o’zbek adabiyotining boyishi va rivojiga katta ta’sir 
ko’rsatadi.Ayniqsa,she’riyatimizda antiklerikal motivlarning,diniy dogmalarga 
qarshi 
isyonkor running o’tkirlashuvi va 
jangovarlashuvida,tematik doiraning 
kengayishi hamda xalqchillik,dunyoviylikning chuqurlashuvida,shuningdek,lirik 
janrlarning yanada takomillashuvi va badiiy kamolotga erishuvida shoirning 
xizmatlari katta 
bo’ldi.Uning jozibador va samimiy,o’ynoqi va jo’shqin,hayotbaxsh 
va 
ta’sirchan g’azal,murabba’lari,mustazod va muxammaslari butun O’rta Osiyoda 
keng tarqaldi, Mashrabning o’zi
esa chinakam xalq shoiri sifatida so’nmas shuhrat 
qozondi.
Mullo Bozor Oxund qoʻlida oʻqigan. 1665
-
yilda Qashqarga Ofoq Xoʻja 
huzuriga borib bilimini yanada chuqurlashtiradi. 1673-yildan boshlab umrining 
oxirigacha qalandarlarcha hayot kechiradi. Balx hoki
mi Mahmudbiy qatagʻon 
tomonidan 1711-yil dorga osiladi. 
Mashrab nomi XVIII XIXasrlarda tuzilgan tazkira va tasavvufiy yoʻnalishdagi 
asarlarda zikr etiladi (masalan, Bade Samarqandiyning „Muzokir ul
-
as’hob“ida). 
Ammo ularda shoir hayoti va ijodiy faoliyati 
haqida keltirilgan maʼlumotlar 
nihoyatda kam. Mashrabning qoldirgan adabiy merosi xususida ham aniq 
maʼlumot beruvchi manba yoʻq. Uning oʻz asarlarini toʻplab, devon yoki biror 
majmua tuzganligi maʼlum emas. Faqat „Devoni Mashrab“, „Devonai Mashrab“, 
„Eshoni Mashrab“, „Hazrati shoh Mashrab“ nomlari ostida xalq orasida qoʻlyozma 
va toshbosma shaklida tarqalgan qissalardagina (ularning kim tomonidan va 
qachon tuzilganligi nomaʼlum) shoirning hayot yoʻli va ijodiy faoliyati maʼlum 
tartib va izchillikda bayon etiladi, shu jarayonda asarlaridan namunalar ham 
keltiriladi. Qissalar keyinchalik oʻzgartirish va tuzatishlarga duch kelgan, turli 
toʻqimalar, yangi
-yangi rivoyat, nakdlar, sarguzasht va latifasimon lavhalar bilan 
toʻldirila borilgan. Natijada qissalarda 
tarixiy Mashrab va uning ijtimoiy va ijodiy 
faoliyati xalq tasavvuridagi toʻqima Mashrab hamda u haqidagi sarguzasht
-
rivoyatlar bilan qorishib ketgan. Shunday boʻlsada, Mashrab haqidagi qissalar 
shoir hayot yoʻlini nisbatan toʻla va bosqichma
-bosqich bayon etuvchi, 

---

shuningdek, yaratgan asarlarining koʻpgina qismini oʻzida jamlovchi adabiy
-tarixiy 
manba sifatida ilmiy ahamiyat kasb etadi. 
Quyidagi asarlarda ham Mashrab haqida ayrim maʼlumotlar uchraydi:
„Tazkirat ul
-
avliyo“ (Majzub Namangoniy),
„Tazkirai qalandaron“ (Is’hoq Bogʻistoniy),
„Muzakkiri as’hob“ (Maleho Samarqandiy),
„Muntaxab ut
-
tavorix“ (Hakimxon Toʻra),
„Ansob us
-
salotin“ (Mirzo Olim).
Mashrab haqida mukammalroq tasavvur hosil qiluvchi manba 
–
„Qissai 
Mashrab“dir (boshqa nomlari „Shoh Mashrab“, „Devonai Mashrab). Uning 
koʻpgina qoʻlyozma va toshbosma nusxalari mavjud.
Mashrab ijodi, faoliyati bilan XIX asr oxiri XX asr boshlarida Sharqshunos olimlari 
qiziqa boshladilar. 1889 yilda «Turkiston viloyatining gazeti»da bir qator 
maqolalar eio n qilindi. 1895 yilda N.T. VeseLovskiyning «Vostochm>ie zametki» 
asarida ham Mashrab hurfikrlik namunasi sifatida jiddiy oiganishga loyiq ijodkor 
ekanligi e'tirof etildi. 1910 yilda N.S.Likoshin shoir haqidagi qissani rus tiliga 
tarjima qildi. Sharh, izohlar bilan nashr ettirdi. 1923 yil V.L.Vyatkin shoir haqida 
maqola e
’l
on qildi. Unda Mashrabning xalq orasida mashhurligi, asarlari keng 
tarqalgani ta’kidlandi. Shu maqolada ilk bor ikki Mashrab 
masalasi ko
’t
arildi.Shoir 
hayoti va ijodi borasida o‘zbek ada
biyotshunos olimlarimizdan Izzat Sulton, 
VZohidov, I.Mo‘minov,
G'
afur G ‘ulom, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, E.Shodiev, 
VAbdullaev kabilar ham bir qancha maqolalar e'lon qilishgan. Ularda Mashrab 
shaxsi, ijodi bilan bogiiq turli masalalar yoritib berilgan.Mashrabshunosligimizni 
kuzatib, uzoq yillar siyosiy mustamlaka 
ta’sirida shoir ijodi soxta talqinlarga 
duchor etilganining guvohi bo'lamiz. Jumladan: LMashrab ijodidagi ilohiy 
muhabbat dunyoviy Muhabbat sifatida talqin etiladi. 2. U dinni rad etuvchi 
–
ateist, deya baholanadi. 3. Shoir she
’riyatidagi jo ‘shqin isyon ham sinflar manfaa
ti 
bilan bog
’la
b izohlanadi. Adib qiyofasi sinfi vakili sifatida talqin etiladi.Ammo, 

---

mustaqilligimizning benazir sharofati bilan Boborahim 
Mashrab ijodi o‘zining xolis 
bahosini ola boshladi. Olimlarimiz uning asarlariga teranroq nazar tashlashga 
imkon topdilar. Jumladan, N.Komilovning «Kamoli nuri rahmatmam) maqolalarini, 
N.Juraxo 
‘janing «Milliy istiqlol mafkurasi va adabiy meros» nomli doktorlik 
Dissertatsiyasidagi Mashrabga oid maiumotlarni aytish mumkin. Mashrabning 
hayoti va ijodi mustaqillik davri darsliklarida yangieha tahlil va talqin etildi. 
Masalan, um um taiim maktablarining 10-
sinf « 0 ‘zbek 
adabiyoti» darsligida 
Mashrabning hayoti va ijodi birinchi marta keng yoritildi1. Mazkur ilmiy-
ma’rifiy 
ishlarda shoir dunyoqarashi, falsafasining atroflicha yoritishga harakat 
qilingan.Mashrab hayoti va ijodini o
iganish borasida matnshunoslik yo‘na
lishida 
ham ancha ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, 1958 yil birinchi P.Shamsiev va 
A.Hayitmetovlar tomonidan Mashrabning «Tanlangan asarlar»i nashr etildi. Bu 
1960 yilda qayta nashr boidi. 1963 va1971 yiilarda A.Abdug
‘afurov Mashrab 
asarlarining to
’l
iq nashrini yaratdi. 1979 yilda V.Rahmonov tomonidan yana 
mukammalroq nashr ta
yyorlandi. Unga yozilgan «So‘zboshi» ham 
ma
’lu
motlarining yangiligi, shoir asarlariga chuqurroq yondashilganligi bilan katta 
ilmiy qiymatga ega. Mashrab asarlarining nisbatan to iiq nashri 1990 yil 
Samarqandlik adabiyot muallimi Jaloliddin Yusupov tomonidan amalga oshirildi. 
Kitobda keltirilgan «So‘ngso‘z»da ushbu nashrni
ng oldingilaridan tafovutlari, 
afzalliklari batafsil sharhlab berilgan. Mashrab hayoti va ijodiga oid muammolarga 
birlamchi manbalar vositasida aniqliklar kiritilgan. Mashrabning taxalluslari, 
«Mabdai nur», «Kimyo» asarlarining muallifi masalasi, 0 ‘rta Os
iyo va boshqa 
Sharq mamlakatlarida Mashrab taxallusi bilan ijod etgan shoirlar borasida yangi 
xulosalar bayon qilingan, ravshanliklar ki
ritilgan.Ko‘ringanidek, Mashrab hayoti va 
ijodi xususida ancha tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ammo, biz hali shoir 
shaxsini, dunyoqarashi-yu falsafasini, asarlari mohiyatini to
’l
aligicha o
’r
ganganimiz 
yo‘q. 
B
u borada hali yechimini kutayotgan muammolar juda ko‘p. 
Boborahim 
Mashrabning adabiy merosi bizga alohida va mukammal devon holida yetib 
kelmagan. U «Devoni Mashrab» qissalari, bayozlar va turli majmualar tarkibida 
parokanda holatda saqlangan. Mashrabning tarqoq she
’
riy merosi 1958-1980 
yillarda filologiya fanlari doktorlar Abduqodir Hayitmetov va Abdurashid 
Abdug‘afurov, filo
logiya fanlari nornzodlari Vahob Rahmonov hamda Komiljon 
Isroilovl
ar tomonidan umumlashtirilib, asarlar to‘pIami tarzida bir necha bo
bi 
nashr etilgan.Mashrabga nisbatan mukammal asarlar to'plami Jaloliddin Yusupov 
tomonidan G ‘afur G ‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashr
yo
’l
i orqali « 
0 ‘zbek 

---

adabiyoti bo‘stoni» sirasida «Mehribonim, qaydasan”
nomi bilan 1990 yili nashr 
etildi. Kitobdan shoiming g‘azal, mustazod, murabba, musaddas, musabba 
turlaridagi asarlari o‘rin olgan.Boborahim Mashrabning bizgacha she’rlaridan 
tashqari «Mabd
a’i 
nur» va «Kimyo» asarlari ham yetib kelgan, deb taxmin qilinadi. 
Adabiyotshunosligimizda bu ikki asar muallifi borasida uzoq yillar bahs-munozara 
olib borildi. Ayrim olimlarimiz ulami Boborahim Mashrabga nisbat berishsa, 
ayrimlar ular Mashrabi Soniy taxallusi 
bilan ijod etgan Mullo Ro‘ziboy Oxundning 
asaridir, deyishgan. Ammo, so‘nggi yillarda bu munozaraga biroz oydinlik kiritildi. 
Bu asarlar tuzilishi, mazmun 
va g‘oyaviy yo‘nalishiga ko‘ra, tili, badiiy 
vositalarining ishlatilishign ko
‘ra va Sharqshunoslik i
nstituti qo
’l
yozmalar fondida 
saqlanayotgan ayrim qo
’l
yozmalardagi ma
’lu
motlarga ko'ra Boborahim 
Mashrabnikidir, degan xulosa yetakchilik qilib turibdi. 1997 yilda «Mabdai nur» 
asari professor Ismatulla Abdullaev tomonidan hozirgi yozuvimizda ashr etildi. 
Ammo, asarning muallifi masalasi hamon maxsus tadqiqot va isbotni talab etuvchi 
muammoligicha turibdi.Boborahim Mashrabning hayoti, avliyolik xislatlarining 
namoyon bo'lishi va sarguzashtlari, Boborahim Mashrab hijriy 1050, milodiy 1640 
yili 
Namanganda kambag‘al kosib Valibobo bo‘zchi oilasida 
dunyoga kelgan. U 
otasidan yosh yetim qoldi. Boborahim maktab ta
’li
mini namanganlik taqvodor 
muallim qoiida oldi. Uning bolaligi, tahs
il yillari haqida «Qissayi Mashrab»da ko‘p 
rivoyatlar keltirilgan. Ulardan biz Boborahim yoshligidan ilohiy jazba tekkan, 
g‘ayrioddiy, g‘ayb asroridan voqif bir 
inson bo'lganini ko'ramiz «Qissayi 
Mashrab»da hikoya qilinishicha, ilk tahsil kunlarining birida ustozi bilan 
Boborahim Mashrab o'rtasida quyidagicha suhbat 
bo’lib
o‘tadi. «Ustoz
!ari 
aytdilar: «Ey o ‘g iim , Bismillohir rahmonir rahim, «Alif» deng!» Shoh Mashrab 
«Alif» dedilar. Ustozlari: «Be» deng, dedilar. Shoh Mashrab ustozlaridan 
so‘radilarki: «Alif»ni ma’nosi nima 
v
a «Be»ning ma’nosi nimadur, ey domla?» 
Ustozlari achchigianib, ayt
dilarki: «Ey bachchayi nodon, san kim, bu ma’nini 
so‘ramoq kim?»Shoh Mashrab aydilar: «Ey domla, «alif»ni m a’nosini siz 
aytmasangiz man aytarman». Ustozlari aydilar: «
Ey o‘g‘lum, «alif»ni ma’n
isi 
nim
adur?» Shoh Mashrab aydilar: «Domla, «alif»ni ma’nisi birdur. 
Bu sababdin 
«Be» demasman. Mundin oim ak xatodur». u
stozlari bu So‘zni eshitib, hayron 
boiib qoldilar». Chunki shunday yoshda olam odamning mohiyatini bunchalik 
t
eran anglash g‘ayri odatiy hol edi. 
Bu rivoyat bizni Mashrab dunyoqarashining 
eng muhim asrori bilan oshno etadi. U butun borliqni Ollohning zuhuri deb 
bilishini, Olloh bitta, boshqa barcha mavjudot uning tajallisi deb tushunishini 

---

anglatadi. Ushbu suhbatda yetti yashar bolaning ustozini hayratda qoldirishi 
Mashrabdagi valilik xislatining ilk belgisi edi. Mashrabning bu so‘zI
ari juda chuqur 
falsafiy ma’noga egadir. Ma’lumki,
arab alifbosidagi Birinchi harf - «Alif» abjad 
hisobida bir raqamini anglata
di. Bu hol Mashrab nigohida ramziy ma’no kasb 
etadi. U «Alif»ning birligida Ollohning yakkayu yagonaligini koiadi. «Be» harfi ikki 
raqamini bildiradi. Binobarin, «Be» harfini talafltuz qilish yosh Mashrabga Ollohni 
Ikkilantirish, shirk keltirish, uni sherikdor qilishdek tuyuladi. Boborahimning 
«Alif»dan oim aslik, «Be» demaslik haqidagi qatiyati bolalik avliyoning Islom 
dinidagi asosiy tayanch rukn 
–
Tangrining biru borligini iqror etuvchi imon-
eiiqodning ramziy ifodasidir. Kinchella 
Mashrab ulug‘ shoir va 
avliyo 
bo’lib 
yetishganida, bu imon uning badiiy asarlarida mukammal dunyoqarash tarzida aks 
etgan. Muhammad Siddiq Rushdiyning «Tazkirat ul-avliyoyi turkiy» kitobida 
shunday su
hbat keladi: «So‘radilarkim: 
- Vali kimdur? Shayx Abu Hafz dedi:- Vali
uldurk
im, anga karomat martabasini bergaylar, ammo o‘zining u 
birla ishi boim 
ag‘ay». Mashrab karomat martabasiga muyassar bo’l
gan Valiyulloh adabiy siymo 
edi.Mashrab yoshligidanoq majnuntabiat, qalandarvash, sofisurat qiyofa kasb etib 
boradi. Uning g‘ayritabiiy
odatlari, so‘zlari, yurgan 
yo
’li
da aytadigan baytu 
g‘azallari ota
-onasi va xaloyiqni hayron qol diradi. Onasi ne orzu-havaslar bilan 
o
’g‘liga yangi liboslar kiygizsa,