Mavzu: Internet to`lov tizimlari va ularning asosiy turlari

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
MAVZU: Internet to`lov tizimlari va ularning asosiy turlari
TAYYORLADI: Abdiraximova Zebiniso

• To‘lov tizimlari, ularning afzallikla-ri va kamchiliklari
• Chet el to‘lov tizimlari
• O‘zbekistondagi elektron to‘lov tizimlar  

REJA:
1.To‘lov tizimlari, ularning afzallikla-ri va kamchiliklari
Ma’lumotlarni xavfsiz uzatishni ta’minlovchi aloqaseansi protokollari Internet muhitida to‘lovlarni amalga oshiruvchi tizimlar elektron tijoratning eng ko‘p tarqalgan avtomatlashtirilgan universal tizimlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kundagi mavjud to‘lov tizimlarining soni bir necha o‘ntadan oshib ketadi. Xilma-xilligiga qaramay ularni shartli ravishda to‘rtta asosiy guruhga bo‘lib qarash mumkin: 1. ma’lumotlarni xavfsiz uzatishni ta’minlovchi aloqa seansi protokollari asosidagi to‘lov tizimlari; 2. plastik kartochkalar asosidagi to‘lov tizimlari; 3. smart-kartochkalar asosidagi to‘lov tizimlari; 4. elektron naqd pullar.
To‘lovlarni kredit kartochkalar asosida amalga oshiruvchi tizimlar mavjud to‘lov tizimlari orasida etakchi o‘rinda turadi. Internetda hisob-kitoblar uchun plastik kartochkalarni qo‘llash muvaffaqiyatining asosiy sababi uning ko‘p tomonlari real dunyoda olib boriladigan to‘lovlarga o‘xshash bo‘lsa, ikkinchidan, bunday ko‘rinishdagi to‘lovlarni olib borish jozibadorligi bilan bog‘liq bo‘lib, hozirgi kunda internetdagi ko‘plab transaktsiyalar to‘lovning aynan shu ko‘rinishi bilan amalga oshiriladi.
Elektron imzoni yo‘qligi uchun kartochkadan aynan o‘z egasi foydalanganligini isbotlab berish amaliy jihatdan mumkin emas. Bu kamchiliklarni bartaraf qiluvchi yangi texnologiya SET (Secure Electronik Transaction specification) protokoli deb nomlanib, kredit xarid qilingan mahsulotlarga kartochkalardan foydalanish asosida olib boriladigan to‘lovlarni xavfsiz amalga oshirish muammosida eng samarali yechimliligi SETning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu texnologiyaga asosan tarmoqda uzatilayotgan kartochka raqami mijozni elektron imzosidan foydalanish orqali shifrlanadi.
2. Chet el to‘lov tizimlari
CyberPlat tizimi CyberPlat – debet tizimdir. Elektron raqamli imzo bilan imzolangan raqamli chek orqali to‘lov amalga oshiriladi. U “Platina” banki va “Inist” firmasi mutaxassislari tomonidan 1997 yilda ishlab chiqilgan. Tarixiy birinchi Rossiya davlatining to‘lov tizimi hisoblanadi.
Birinchi on-line tartibidagi to‘lov o‘tkazmasini 1998 yil 18 martda “Garant- park” kompaniyasi tomonidan amalga oshirilgan. Hozirgi paytda CyberPlat® (KiberPlat) elektron to‘lov bozorida 12 yil mobaynida ishlab kelmoqda, Rossiya va MDH davlatlarini ichida eng ishonchli va yo‘lga ko‘yilgan elektron to‘lov tizimi bo‘lib kelmoqda.
CyberPlat tizimi Internet muhiti va real vaqt tartibida hisob-kitob qilish uchun mo‘ljallangan integratsiyalashgan tizimdir. U Internet orqali amalga oshiriladigan hisob-kitobning ikki modelini qamrab oladi: 1. Biznes – xaridor (Business to Consumer) modeli – ASSIST avtorizatsiyalashgan serveri – chakana elektron xarid, jumladan, mikroto‘lovni ta’minlash. 2. Biznes – biznes modeli (Business to Business) – himoyalangan moliyaviy hujjatlashtirish texnologiyasi ulgurji savdo va korporativ strukturalar orasidagi hisob-kitoblar. 
3.O`zbekistondagi elektron to‘lov tizimlar
O‘zbekistondagi elektron pul tizimlari soni 12 taga yetdi
Markaziy bank ikkita yangi elektron pul tizimini ro‘yxatdan o‘tkazdi — Pay Way va Apelsin.
Onlayn-to'lovlar – naqd pul ishlatmasdan internetda yoki mobil ilova orqali mahsulotlar yoki xizmatlar uchun to'lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bu operatsiyalar bank kartalari yoki hisobvaraqlarni veb-saytga (yoki mobil to'lov ilovasiga) ulagan holda amalga oshiriladi. To'lovni elektron pul yordamida ham amalga oshirish mumkin.
E`TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT