Mavzu: Ayiruv sistemasi fiziologiyasi

Mavzu: Ayiruv sistemasi fiziologiyasi
Ayiruv sistemasi asosiy vazifasi- organizm ichki muhiti
doimiyligini saqlash. Chiqaruv jarayonlarida buyraklar, o`pka,
teri, hazm tizimi, jigar ishtirok etadi. Buyraklar insonning asosiy
chiqaruv a`zosi hisoblanadi.

BUYRAKLAR VAZIFALARI:
1. Ekskretor funksiya- organizmdan mochevina, siydik kislota
yoki ammiak kabi siydiksa eriydigan va organizm uchun
ortiqcha bo`lgan mahsulotlarni chiqarish.
2. Volyumoregulyatsiya- hujayra ichi va hujayra tashqarisi suv
miqdorini bir xilda saqlash.
3. Osmoregulyatsiya- ichki muhit suyuqliklari osmotik bosimi
barqarorligini saqlash.
4. Ichki muhit suyuqliklari ion balansini saqlash.
5. Kislota-asos muvozanatini saqlash.
6. Inkretor funksiya- yukstoglomerulyar apparat orqali renin,
eritropoetin, vitamin D3, prostoglandinlar, bradikininlar,
urokinaza kabi fiziologik faol moddalar ishlab chiqarish.
7. Qon bosimini boshqarishda
8. Eritropoezda – eritrogenin ishlab chiqarish orqali. U
eritropoetinni faollaydi.
9. Gemostazni boshqarish- qon ivishi va fibrinoliz gumoral
boshqaruvchilari bo`lgan urokinaza, tromboplastin,
trombaksan ishlab chiqarish, geparin almashinuvida ishtirok
etish orqali.
10. Metabolik funksiya.
11. Himoya funksiyasi.

BUYRAKLAR TUZILISHI.
Ikkala buyrak o`zida 2 mln ga yaqin nefron saqlaydi. Har bir
nefron buyrak koptokchasi va kanalchalar sistemasidan
tuzilgan. Nefronlar regeneratsiyalanmaydi va shu sababli
buyrakning ma`lum kasalliklardan so`ng va qarigan sari
nefronlar soni kamayib boradi.
Buyrak koptokchasi- kapillarlar to`ridan tuzilgan. U malpigiy
tanachasidan boshlanadi va 2 qavatli Shumulyanskiy-Boumen
kapsulasi bilan qoplangan. Kapsula diametri 0.2 mm, bitta
nefron kanalchalari umumiy uzunligi 35-50 mm.
Kapsula  proksimal egri kanalcha  Genli qovuzlog`ining pastga
tushuvchi qismi qovuzloq ingichka tizzasi  qovuzloqning yo`g`on yuqoriga ko`tariluvchi qismi  distal egri kanalcha  yig`uvchi naylar  chiqaruv yo`llari  buyrak kosachalari.

SIYDIK HOSIL BO`LISH JARAYONI.
Siydik hosil bo`lish 3 ta jarayoni o`z ichiga oladi:
1. Filtratsiya
2. Reobsorbsiya
3. Sekretsiya
- oqsilsiz suyuqlikning kapillarlardan kapsulaga
o`tishi. Bunda birlamchi siydik hosil bo`ladi (bir kunda
o`rtacha 180 l). Birlamchi siydik tarkibi plazma tarkiriga
yaqin, lekin unda oqsillar bo`lmaydi. Oqsil filtrlanmasligiga
sabablar:
- Filtrlovchi membrana -3 qatlamli: endotelial hujayralar,
bazal membrana va epitelial hujayralar;
- Bazal membranadagi manfiy zaryadli molekulalar (oqsillar
ham aksariyati manfiy zaryadli).
Samarali filtratsion bosim- koptokdagi filtratsiya tezligini
aniqlaydi.
-qonda gidrostatik bosim, odatda, 70 mm.sim.ust. ga teng;
- plazma oqsillari onkotik bosimi- 30 mm.sim.ust. ga teng;
- kapsuladagi filtrat gidrostatik bosimi- 20 mm.sim.ust. ga
teng.
Demak, samarali filtratsion bosim 20 mm.sim.ust ga teng.
Yuqoridagi parametrlar o`zgarishi filtratsion bosim
o`zgarishiga sabab bo`ladi.
Koptokchalar filtratsiya tezligi erkaklarda 125 ml/ min.,
ayollarda 110 ml/min ga teng. Buyraklar orqali o`tgan butun
plazmaning 20% qismi filtrlanadi.
- birlamchi siydikdagi organizm uchun kerakli
mahsulotlarning buyrak kanalchalarida qayta so`rilishi. Bunda
ikkilamchi siydik hosil bo`ladi va 1 kunda o`rtacha 1-1.5 l ga
teng.
Moddalar qayta so`rilishi energiyadan foydalanilishga ko`r
 faol transport – birlamchi- Na+; ikkilamchi- glyukoza,
aminokislotalar;
nofaol transport- suv, CO2, mochevina orqali amalga
oshiriladi.
. Buyraklar faoliyatida “sekretsiya” atamasi bir
necha mazmunga ega:
1. Nefron hujayralari tomonidan moddalarning
o`zlashtirilmagan holatda qondan kanalchalar bo`shlig`iga
chiqarilishi, natijada bu moddalar buyrak tomonidan
ekskretsiyalanadi;
2. Buyrak hujayralaridan biologik aktiv moddalar sintezlanib,
qonga chiqarilishi (renin);
3. Moddalarning kanalcha hujayralarida sintezlanib qonga
chiqarilishi (mn, benzoy kislota+glikokol= gippur kislota).
Buyraklar orqali moddalar chiqarilishida faqat bitta yoki
uchchala jarayon ham qatnashishi mumkin. Masalan, K+
ionlari ekskretsiyasi filtratsiya, reobsorbsiya va sekretsiya
jarayonlari orqali amalga oshiriladi. Glyukoza ekskretsiyasida
esa 2 ta jarayon qatnashadi: avval filtrlanib, keyin to`la
reobsorbsiyalanadi (sekretsiya bo`lmaydi).

BUYRAKLAR FAOLIYATI BOSHQARILISHI.
 Nerv boshqarilish: Simpatik n.s.- filtratsiyani pasaytirib,
reobsorbsiyani kuchaytiradi (siydik ajralishi kamayadi).
Parasimpatik shunga teskari, glyukoza va organik kislotalar
sekretsiyasini oshiradi.
 Gumoral:
- ADG, aldosteron-suv va Na+ reob. ↑
- Paratgormon- Ca2+, Mg2+ reob. ↑
- Adrenalin – diurez ↑. Katta dozalarda diurez ↓
- Natriyuretik gormon, porotgormon, prostoglandinlar- Na
reob.↓
- Kalsitonin- Ca2+ reob. ↓
- Insulin- diurez ↓

RENIN-ANGIOTENZIN-ALDOSTERON TIZIMI.
Afferent arterioladan oqib o`tuvchi qon miqdori kamayganda
(mn, qon bosimi tushganda) yoki qonda NaCl konsentratsiyasi
oshib ketganda YuGA qo`zg`aladi va renin ishlab chiqariladi.
Jarayon quyidagicha davom etadi:
Renin APF (angiotenzin hosil qiluvchi fermant)
↓ ↓
Aniotenzinogen angiotenzin 1 angiotenzin 2aldosteron
sekretsiyasi↑.
↓ ↓
qon tomirlar torayadi Na+ reobsorbsiyasi oshadiBuyraklar kislota-asos muvozanatini saqlash faoliyati 3 jarayonda
amalga oshadi.
1. Atsidogenez- buyrak proksimal va distal kanalchalarida H+
ionlari hosil bo`lishi va sekretsiyasi. Qonda kislotalik oshib
ketganda, ishqoriy zahirani saqlab turadi.
2. Ammoniogenez- kanalchalar bo`shlig`ida NH3 hosil
bo`lishi. Bu jarayon siydikda pH 4.5 dan kamayganidan va
buyrak epiteliylari shikastlanayotganidan darak beradi.
3. Gidrokarbonat reobsorbsiyasi- atsidogenez ishtirokida
proksimal kanalchalarda amalga oshadi.
Shu jarayonlar tasvirlangan sxematik rasm:

SIYDIK.
1 kunlik miqdori- 1-1.5 l;
zichligi- 1.001- 1.040;
rangi- somon rang (urobilin va uroxrom pigmentlariga bog`liq.
pH-4.5 -8.
Tarkibi: - mochevina- 25-35 gr;
-siydik kislota- 0.7 gr;
-kreatinin- 1.5 gr. Bundan tashqari Na+, Cl+, K+, fosfatlar,
sulfatlar.