Мавзу 13. Сифат даражалари

Мавзу 13. Сифат даражалари.
Реъжа: 1. Сифат.
2.Туб сифатлар.
3. Нисбий сифат
4.Сифат даражалари.Қиёсий ва орттирма даржа сифатлар
Таянч сўз ва иборалар: Туб сифат, ясама сифат, нисбий сифат, музаккар жинс, муаннас жинс, мослашув, оддий даража, қиёсий даража, орттирма даража
Предметнинг белгисини билдирувчи бу сўз туркуми араб тилида асосан уч ундош ўзакли сўзлардан иборат-дир. Сифатлар ҳам отлар каби музаккар ва муаннас жинсларга, бирлик, иккилик, кўплик сонларга эга. Сифатдаги бирлик, иккилик сонларнинг ҳосил бўлиш усули отлардан фарқ қилмайди. Сифатнинг кўплик шакли одатда у одамларнинг белгисини билдириб келганида иш-латилади.
Араб тилида сифатларнинг 20 дан ошиқ вазни мав-жуд.
Нисбий сифат предметнинг белгисини бошқа предметга ёки тушунчага нисбатан билдиради. У кўпинча белгиси аниқлаб келаётган аниқланмишнинг ишланган материалини,. Келиб чиққан жойини, бирор предметга мансублигини ва шунга ўҳшаш бошқа белгиларини билдиради.
Нисбий сифат ҳам аслий сифат каби музаккар ва муаннас шаклларига эга.
Нисбий сифатнинг музаккари асосан отдан охиридаги-ун қўшимчасини олиб ташлаб, ўрнига ِيٌّ ийюн қўшимчасини қўйиш билан ҳосил бўлади. Муаннас нисбий сифат эса, кўпчилик сифат қатори музаккар охирига َةٌ - атун қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинади.
Масалан:
خَشَبٌ - خَشَبِيٌّ - خَشَبِيَّةٌ
البيتُ خشبيٌّ الملعقةُ خشبيَّةٌ
ا ёки ي ҳарфи билан тугаган отлардан нисбий сифат ҳосил бўлганда يٌّ қўшимчасидан олдин ا ёки ي ҳарфлари و га айланади.
Масалан:
دنيا - دنيويٌّ
آسيا - آسيويٌّ
Бу сўзлардан баъзан нисбий сифат бошқачароқ шаклида ҳам ҳосил бўлади:
دنيا - دنياويٌّ
Сифат даражалари
Араб тилида сифатларнинг уч даражаси мавжуд бўлиб, улар қуйидагилар: Оддий даража, қиёсий даража ва орттирма даража сифатлари. Орттирма даража сифатлари ўз навбатида нисбий орттирма ва мутлақ орттирма даражаларига бўлинади.
Предметнинг бирор белги ёкисифатини билдирган бу сўз туркуми араб тилида ўтимсиз феъллардан ҳосил бўлади. Сифатлар ҳам отлар каби музаккар ва муаннас жинслар, иккилик ва кўплик сонларга эга. Сифатларда кўплик шакли одатда одамларнинг белги ёки сифатини билдириб фарқкелганда ишлатилади.
Оддий даража сифатлари 20 дан ортиқ қолипга эга бўлиб, уларнинг баъзилари ҳақида тўхталиб ўтамиз.
أفعل – فعلان - فعلان вазнидаги сифатлар предмет ёки шахснинг ички ҳолати ёки ҳусусиятини билдиради: سكر – سكران، ندم – ندمان
Булардан أفعل вазни шахс ёки предметнинг ранг ёки бирор жисмоний нуқсонини билдиради:
Соқовأبكم , қизилأحمر , оқأبيض , қораأسود , карأترش,
Буларнинг муаннас шаклиلإعلاء ва кўплигиفعل бўлади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, أبيض ва أسود сифатлари бирлик ва иккилик музаккар ва муаннасда шу вазндаги сифатлардан фарқ қилмайди. أسود – أسودان، أبيض – أبيضان
سوداء- سوداوان، بيضاء – بيضاوان
Лекин булар кўпликда қуйидаги кўринишга эга:سَودٌ – سُودٌ، بُيضٌ – بِيضٌ
Бўш феълларданأَفعل қолипида сифат ясалганда касал ҳарф тикланади:
طَوَلَ-طال- أطولُ ، جَوَدَ- جادَ - أَجْوَدُ
Ноқис феълларданأفعل қолипида сифат ясалганда касал харф "و"، "ى" алиф максурага айланади:دنى - دنوَ
2. فَعْةٌ، فَّالَةٌ ، فُعُول، فَعِيل، فَعِل вазнидаги сифатлар бирор шахс ёки предметнинг белги ёки хусусиятини кучайтириш ёки уларнинг вақтинча ёки доимийлигини билдиради.
жуда хурсанд فرح - серхосилخَصِب -
қўрқоқ- فَزِعжуда сахийكَريم -
довюрак جَسور-ўта жоҳилجَهول -
доим кечирувчиغَفّار -доим юк ташувчиحَمّال -
доим саёхат қилувчиسَيّاح -
فَعّال вазнидаги сифатга –َ ةٌ “атун” қўшимчаси қўшилганда предмет ёки шахсдаги фаолият янада кучайтирилади: حمّالة -Доим юк (нарса) ташувчи, عَلاّمَةٌ-ўта билимдан, فَعُلَةٌ вазнидаги сифат ҳам инсондаги бирор белги ёки хусусиятни кучайтиради:
ضحكة бировларнинг устидан кулиб юрувчи, бировларни масхара қилиб юрувчи َعيل، فَعول вазнидаги сифатлар сифатланмиш билан қуйидагича мослашади:
а) فَعول вазнидаги сифат аниқ даража маъносида келганда сифатланмиш ҳар иккала жинс учун бир хил бўлади. Масалан:رجل كذوب доим ёлғон гапирувчи эркак, доим ёлғон гапирувчи аёл – إمرأةٌ كذوبٌ
б) пассив маънода келганда сифатланмиш билан жинсда мослашади.
رسول-елчи эркак, رسولة-елчи аёл
в)فَعيلٌ вазнидаги сифат пассив маънода келганда ҳар иккала жинс учун бир хил бўлади.
ўлдирилган аёлإمرأة قتيل
ўдирилган эркакرجل قتيل
Актив маънода келганда эса, сифатланмиш билан жинсда мослашади. Масалан:بقرة نطيحة - сузонғич сигир, сузонғич ҳўкиз – ثور نطيح .
Пассив маънода келганда ҳар иккала жинс учун бир хил.
Сузилган ҳўкизثور نطيح -сузилган сигирبقرة نطيح -
Сифатлар жумлада аниқловчи ёки сифат вазифасида келади.