Mavzu : XX asrning 80-yillari oxiri 90-yillar

---

Mavzu
:
XX asrning 80-yillari oxiri 90-yillar 
 
Boshida sobiq SSSR ni saqlab qolishga 
Bo'lgan urinishlar va ularning
O'zbekiston mustaqilligiga ta'siri. 
(Yangi ittifoq shartnomasi. GKCHP)
GKChP (“Gosudarstvenniy komitet po chrezvichaynomu 
polojeniyu”, o‘zbekchasi –
FVDQ yoki “Favqulodda 
vaziyat bo‘yicha davlat qo‘mitasi”) –
bundan roppa-rosa 
28 yil avval, bor-
yo‘g‘i uch kun davlat to‘ntarishi ortidan 
SSSRda 
hukmron bo‘lgan qo‘mita nomi. Qisqa muddat 
yashagan bu tuzilma SSSR hamda uning tarkibiga kiruvchi 
davlatlar, umuman dunyo tarixida muhim rol o‘ynadi. Bu 
haqda “Daryo” kolumnisti G‘ayrat Yo‘ldosh hikoya qiladi. 
1991-yil 19-avgust. Sovet Ittifoqining barcha 
burchaklarida televideniye va radio orqali xabar berildi: 
“Prezident Mixail Gorbachyov sog‘lig‘i yomonlashgani 
uchun mamlakatni ortiq boshqara olmaydi. U boshlagan 
islohotlarning aksariyati boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. 
Shu sababli mamlakat boshqaruvini sakkiz kishidan iborat 
Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasi o‘z qo‘liga oladi. Olti 
oy davomida mamlakatga yangi rahbar saylanadi”. Bu 
xabarni eshitgan odamlar biroz xavotirga tushdi. 

---

“Gorbachyovga nima bo‘lgan ekan
-
a?!” degan o‘y 
ko‘pchilikning xayolidan o‘tdi. Mamlakat ahli hali Stalin 
vafot etganda “sog‘lig‘i yomonlashdi” deb ma’lumot 
tarqatib o‘zaro taxt talashishganini, Xrushchyov Brejnev 
tomonidan “sog‘lig‘i yomonlashgani tufayli ishdan 
bo‘shash haqida ariza yozdi” degan bahona bilan taxtdan 
ketkazi
lganini unutgani yo‘q edi. Qolaversa, bunday 
“ssenariy” ittifoqdosh respublikalarning har birida necha 
martalab qo‘llangandi. Odamlarning xavotirlari bejiz 
emasligi uch kun ichida oydinlashdi. Favqulodda vaziyat 
davlat qo‘mitasiga ham mamlakatni olti oy bo
shqarish 
nasib etmadi. Hammasi uch kunda tugadi.
1985-yil 11-
mart sanasida SSSR “taxti”ga o‘tirib, Sovet 
Ittifoqi kommunistik partiyasining birinchi kotibi 
lavozimini olgan Mixail Sergeyevich Gorbachyov sal 
o‘tmay mamlakatda “qayta qurish” nomi ostida yan
gi 
islohotlar boshlanganini ma’lum qildi. Oldiniga islohotlar 
oldinga siljishi biroz sustroq bo‘ldi. Axir Stalin vafotidan 
keyin 30 yildan oshiq vaqt bir xil tartibda ishlab kelgan 
amaldorlarni o‘zgartirish juda qiyin edi. Ammo 
1986yildan boshlab mamlakatdagi aksariyat tartiblar 
o‘zgardi. Birinchi navbatda, Gorbachyov KPSSning 1986
-
yilning fevral oyida bo‘lib o‘tgan XXVII syezdida 
Afg‘onistondagi behuda urushni to‘xtatish va qo‘shinlarni 
bosqichmabosqich bu mamlakatdan olib chiqish haqida 
gapirdi. Oktabr oy
ida ilk olti polk Afg‘onistondan olib 

---

chiqildi. Shuningdek, Gorbachyov mamlakatda 
kommunistik partiya gegemonligiga chek qo‘yadigan 
qaror qabul qildi va boshqa partiyalar tuzishga ham 
ruxsat berildi. Shuningdek, diniy sohada ham katta 
o‘zgarishlar bo‘ldi v
a mamlakatda 1991-yilgacha turli 
konfessiyalarga tegishli ibodatxonalar qayta ochildi, 
yangilari qurildi. So‘z erkinligi masalasida juda katta 
oldinga siljishlar kuzatildi.
Eng muhimi, mahalliy xalqlarda milliy o‘zlikni anglash, shu 
jumladan, mustaqillikka intilish harakatlari boshlandi. 
1987
–
1988-
yillardan boshlab Boltiqbo‘yi davlatlari 
1940yilda SSSR ularni zo‘rlik bilan bosib olgani, shu tufayli 
endi ular SSSR tarkibidan chiqib, mustaqil bo‘lishi haqida 
turli chiqishlar qila boshladi.
1990-yilga kelib bir paytlar ikkinchi qutb sifatida dunyoni 
titratgan SSSRning tarqab ketish ehtimoli ancha 
oydinlashdi. Bu paytga kelib Boltiqbo‘yi davlatlari SSSR 
boshqaruvi ostidan chiqqanini bir tomonlama e’lon qilib, 
o‘zini boshqarish yo‘liga o‘tgan edi. Shuningdek, 
1990yilga kelib bir paytlar sotsialistik tizimning muhim 
bo‘laklari sifatida SSSRning qanoti ostida unga suyanchiq 
bo‘lgan Sharqiy Yevropa davlatlari –
Polsha, Bolgariya, 
Vengriya, Ruminiya, Yugoslaviya, Chexoslovakiya, 
Albaniya kabi mamlakatlar sotsialistik boshqaruv usulidan 
voz kechib, G‘arbiy Yevropa tomon yuz burdi. Ularda 
mamlakatni boshqarib turgan rahbarlarning ayrimlari bu 

---

ishlarga o‘zi boshchilik qilgan bo‘lsa, ayrim qarshilik 
qilganlari xalq tomonidan ag‘darib tashlandi. 
Buning ortidan sotsialistik tuzumlarning harbiy 
bo‘linmalarini birlashtirgan va bir paytlar NATOga qarshi 
kuch o‘laroq tashkil etilgan Varshava shartnomasi 
tashkiloti (VShT, ruscha OVD) ham 1991-yil 1-iyul 
sanasida tarqab ketdi. Bungacha esa Sharqiy Yevropadagi 
sobiq sotsialistik mamlakatlarda SSSR harbiy bazalarini 
faoliyat yuritishiga qarshi ko‘plab namoyishlar ham bo‘lib 
o‘tdi va buning natijasida SSSR Sharqiy Yevropadagi bir 
qator mamlakatlardagi harbiy bazalarini yopib, ularda 
faoliyat yuritgan qo‘shinlarini SSSRga qaytargan e
di.
SSSRning Yevropa markazidagi muhim tayanch nuqtasi 
–
Germaniya demokratik respublikasi 1990-yil 3-oktabrda 
yilda Germaniya federativ respublikasiga qo‘shildi va 
Germaniya birlashdi. SSSR esa Yevropa markazidagi 
muhim tayanch nuqtasidan ayrildi. SSSR aholisi bu 
voqealarni sinchkovlik kuzatardi; shuning ortidan SSSRda 
yashovchi turli millatlar, ittifoqdosh respublikalarda 
mustaqillik uchun harakatlar kuchayib boraverdi. Shu 
yo‘lda 1990
-yilda ittifoqdosh respublikalarning aksariyati 
mustaqillik deklaratsiyalarini qabul qildi.
Ma’lumot uchun, O‘zbekiston Mustaqillik deklaratsiyasini 
1990-yil 20-iyunda qabul qilgan.

---

Mustaqillik deklaratsiyasining birin-ketin qabul qilinishi 
ittifoqdosh respublikalarning mustaqillik yo‘lida qo‘ygan 
ilk muhim qadamlari edi.
1991-
yilga o‘tib esa mustaqillik uchun harakatlar biroz 
jonlandi.
O‘sha paytda SSSR rahbari sifatida ishlab kelayotgan 
Gorbachyov 1988
–
1989-yillarda ham, 1990
–
1991-yillarda 
ham mamlakatning turli hududlarida ro‘y berayotgan 
voqea-hodisalarga birmuncha xotirjam qaradi. Ayniqsa 
1990
–
1991-yillarda SSSRning turli hududlarida 
mustaqillik uchun qilinayotgan harakatlarga ham ancha 
bosiq munosabatda bo‘ldi. 
Ammo Moskvada o‘tirgan SSSRning bir necha yuqori 
martabali shaxslariga ro‘y berayotgan hodisalar ma’qul 
kelmadi va ular Gorbachyovni munosabat bildirishda 
ko‘ngilchanlik qilayotganlikda aybladi. 
1991-yil 17-mart kuni SSSRda umumxalq referendumi 
o‘tkazildi. Unda qatnashgan aholining 77,85 foizi SSSRni 
saqlab qolishni yoqlab ovoz berdi. Gorbachyov SSSRni 
tarqat
ish va uning o‘rniga Mustaqil davlatlar 
konfederatsiyasini tuzish rejasini e’lon qildi. Rejaga ko‘ra, 
20-avgust kuni ittifoqdosh respublikalar rahbarlari 
Mustaqil davlatlar konfederatsiyasi bitimini imzolashlari 
kerak edi. Bu reja SSSRni saqlab qolish tarafdorlari 
bo‘lgan ko‘pgina rahbarlarga yoqmadi. 

---

1991-yilning 4-avgust kuni Gorbachyov dam olish uchun 
Qrimdagi hukumatga tegishli Foros dam olish
rezindensiyasiga jo‘nab ketdi. 16
-avgust kuni Gorbachyov 
Forosdan turib 20-
avgust kuni ta’tildan qaytishi va
ittifoqdosh respublikalar bilan Mustaqil davlatlar 
konfederatsiyasi shartnomasini imzolashini ma’lum qildi. 
1991-yil 18-avgustdan 19-
avgustga o‘tar kechasi SSSR 
prezidenti Gorbachyovning mamlakatda olib borayotgan 
ichki va tashqi siyosatidan norozi 
bo‘lgan bir guruh 
rahbarlar uning SSSRni tarqatib yuborib, o‘rniga 
konfederatsiya tuzishiga qarshi chiqib, SSSRda davlat 
to‘ntarishi uyushtirdi hamda Gorbachyovni Forosdagi 
dala hovlisida dam olayotgan joyida nazoratga olib, unga 
rejasini bekor qilish tala
bini qo‘ydi. 
Ammo Gorbachyov bu talabga ko‘nmadi. Shundan so‘ng 
ular Gorbachyovni dala hovlidan chiqa olmaydigan qilib 
nazoratga oldi. Ular Favqulodda vaziyatlar bo‘yicha davlat 
qo‘mitasi tuzilganini va mamlakatni vaqtincha shu 
qo‘mita boshqarishi haqida 
televideniye va radio orqali 
e’lon qildi. 
Ular davlat to‘ntarishini sodir etishidan asosiy maqsad 
SSSRni saqlab qolish edi. Ular Gorbachyov 1991-yil 
20avgust kuni SSSRni tarqatib yuborsa, egallab turgan 
mansablaridan ayrilishi aniqligini yaxshi bilar edi. Shu 
uchun ham ular bu rejaga mutlaqo qarshi edi.

---

Ular mamlakat boshqaruvini qo‘lga olar ekan, davlat 
to‘ntarishi uyushtirilgani haqida umuman gap bo‘lmadi. 
Faqat Gorbachyov oxirgi paytlar SSSRni boshqarish 
layoqatini yo‘qotgani, shu tufayli mamlakat taqd
iri jar 
yoqasiga kelib qolgani, Gorbachyov oxirgi kunlarda 
sog‘ligi yomonlashgani tufayli iste’fo bergani va 
davolanayotgani, shu sababli mamlakatni yangi rahbar 
tayinlanguncha qo‘mita boshqarib turishi haqida 
uzundan-
uzoq murojaatnomani o‘qib berdi. 
Favq
ulodda vaziyatlar davlat qo‘mitasi tarkibida SSSR 
vitse-prezidenti Gennadiy Yanayev, bosh vaziri Valentin 
Pavlov, ichki ishlar vaziri Boris Pugo, mudofaa vaziri
Dmitriy Yazov, davlat xavfsizlik qo‘mitasi (KGB) rahbari 
Vladimir Kryuchkov, mudofaa vazirining 1-
o‘rinbosari 
Oleg Baklanov, dehqonlar ittifoqi raisi Vasiliy 
Starodubsev, qurilish, transport, aloqa va davlat 
korxonalari va obyektlari assotsiatsiyasi prezidenti 
Aleksandr Tizyakovlar bor edi.
Shuningdek, ularni mudofaa vaziri o‘rinbosari, 
quruqlik
dagi qo‘shinlar qo‘mondoni Valentin Varennikov, 
prezident apparati rahbari Valeriy Boldin, KPSS MQ 
kotibi, siyosiy byuro a’zosi Oleg Shenin, SSSR prezidentini 
qo‘riqlash xizmati boshlig‘i Vyacheslav Generalov, KGB 
DXQ qo‘riqlash xizmati boshlig‘i Yuriy Ple
xanov, Oliy 
Kengash raisi Anatoliy Lukyanov va yana bir qator yuqori 
martabali amaldorlar qo‘llab
-quvvatladi.

---

Favqulodda vaziyatlar davlat qo‘mitasini DXQning “Alfa” 
guruhi, mudofaa vazirligining Dzerjinskiy, harbiy desant 
qo‘shinlarining Tula diviziyasi,
Taman motoo‘qchi 
diviziyasi va Kantemir diviziyalari faol qo‘llab
-quvvatladi.
Shuningdek, davlat teleradiokompaniyasi ham FVDQ 
ixtiyoriga o‘tdi. 
Qo‘mita rahbari SSSR vitse
-prezidenti Gennadiy Yanayev 
bo‘ldi. 
1991-yil 19-
avgustda “Gorbachyovning sog‘lig
i 
yomonlashgani tufayli mamlakat konstitutsiyasining 
127,7-
moddasigiga ko‘ra Favqulodda vaziyatlar davlat 
qo‘mitasi mamlakat boshqaruvini o‘z qo‘liga olganini” 
e’lon qilgan FVDQ mamlakatning ayrim hududlarida 
favqulodda vaziyat joriy etilganini e’lon qildi
.
FVDQ mamlakatda kommunistik partiyadan boshqa