Mavzu: XX asrning 80-yillar oxiri 90

---

Mavzu:XX asrning 80-yillar oxiri 90-

yillar boshida sobiq SSSRni saqlab qolishga bo‘lgan urinishlar va ularning O‘zbekiston mustaqilligiga ta’siri.

Maxmudov Akbar. 

Mustaqil talim N°1

---

SSSR 1964-1985-yillarda.

•

Mamlakatdagi ahvol N. Xrushchyovning  mavqeyini tushirdi.  1964-yili 

oktabrda boʻlib oʻtgan KPSS MK Plenumi uni bir qator xato va 

kamchiliklarda ayblab, lavozimlaridan ozod qildi. N. Xrushchyov 

oʻrniga KPSS MK

Birinchi kotibi qilib Leonid Brejnev, SSSR Ministrlar 

Soveti Raisi etib Aleksey Kosigin saylandi. L. Brejnev hokimiyatda 

turgan yillar (1964 -

1982)ning dastlabki oʻn yili iqtisodiy islohotlarni 

davom ettirish  va jadal rivojlanish yillari boʻldi. Ammo 1970

-yillarning 

ikkinchi yarmidan jamiyatda boshlangan  inqiroz sovet davlati tarixida 

«turgʻunlik»  davri nomini

olgan.

---

•

N. Xrushchyovdan farqli ravishda L. Brejnev oʻz hokimiyatidan juda

ehtiyotkorlik bilan foydalandi. Umurakkab muammga duch kelganda

yaxshisi hech narsa qilmaslikni ma'qul koʻrardi. Unda boshqalarning

xushomadiga, turli xil unvonlar ordenlarni yig‘ishga moyillik kuchli edi. Uni 

maqtash, ulug'lash jarayoni 1970-yillardan boshlandi va keyingi yillari 

borgan sari kulgili tus olib bordi.Ayniqsa, uning tushunib bo'lmaydigan 

nutqlari aholining keng qatlami orasida kulgi aralash nafrat, buyuk 

mamlakat uchun achinishuyat hissini uyg'otdi.1980-yillarga SSSR 

jamiyatning chuqur inqirozi holatida kirib keldi. N.S. Xrushchyovning 1980-

yillarda

kommunizm qurish toʻgʻrisidagi rejasi barbod boʻlgan, odamlar endi

kommunizm safsatasiga deyarli ishonmay qo'ygan edi. Shunday holatda

1982-yil 10-noyabrda L. Brejnev vafot etdi. Undan keyin hokimiyatga

kelgan Yuriy Andropov va Konstantin Chernenko keksa, kasalmand

kishilar boʻlib, ularning hokimiyatga kelishi tugab borayotgan sovet

tuzumining ramzi edi.

---

Qayta qurish

•

1985-yil martda KPSS MK Plenumi Mixail Gor-

bachyovni Bosh kotib qilib sayladi. KPSS MKning 1985-yil aprel

Plenumida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni jadallashtirish

kursi yangi rahbariyat va butun sovet jamiyatining maqsadi deb

e'lon qilindi. Ilmiy-texnik taraqqiyot, mashinasozlikni texnik qayta

qurollantirish va inson omilini faollashtirish, ya'ni mehnat intizomini

va ishchilarning tashabbuskorligini oshirish bu kursning asosiy hara-

katga keltiruvchi kuchi sifatida qaraldi. 1987-yili M. Gorbachyov e'lon qil-

gan «qayta qurish», ijtimoiy hayotnidemokratizatsiyalash «oshkoralik»

siyosati ommaning siyosiy faolli-gini keskin oshirdi. Oshkoralik tu-

fayli oʻzgarishlarning muhim omiliga,gʻoyalar orzularning 

ifodachisigaaylangan matbuot jamiyatning ma'naviy

ozod bo'lishida, o'tmishni va yuz berayotgan hodisalarni anglashida juda

katta rol oʻynadi. Ayni paytda, bu hodisalar sovet xalqlarining milliy

oʻzlikni anglash, milliy mustaqillikka intilish jarayonini jadallashtirdi,

SSSRning tarqalib ketishini tezlashtirdi.

---

Avgust inqirozi

•

SSSRning tarqalishi. 1991-yil 19-avgustga o'tar kechasi Favqulodda holat 

davlat komiteti (GKCHP) tuzilganligi  toʻgʻrisida e'lon qilinib,  unga SSSRning 

vitse-prezidenti,  bosh vaziri kabi yuqori lavozimli kishilar kirdi. GKCHP 

mamlakatning bir qator hududlarida  favqulodda holat e'lon qildi, 1977-yilgi 

konstitutsiyaga  xilof ravishda faoliyat yuritayotgan hokimiyat tizimlari 

tarqatib yuborildi, muxolifatdagi partiya va harakatlar faoliyati to‘xtatildi, 

ommaviy axborot vositalari ustidan qat'iy nazorat oʻrnatildi, Moskvaga 

qo'shin kiritildi.GKCHPga  qarshi harakatga demokratik kuchlar yetakchilik 

qildi. Ular 19-avgust kuni Rossiya fuqarolariga murojaat qilib, GKCHP 

harakatlari g'ayrikonstitutsion  to'ntarish, uning qarorlari noqonuniy, deb 

e'lon qilindi.  19-avgust kuni minglab moskvaliklar Rossiya Oliy Soveti binosini 

himoya qilishga  kirishdi. Tanklarda kelayotgan qo‘shinni  toʻxtatishga harakat 

qilgan bir necha yoshlar halok boʻldi.

---

SSSRning parchalanishi

•

21-avgust kuni Rossiya Oliy Sovetining favqulodda sessiyasi ochildi.22-

avgust kuni GKCHP a'zolari qamoqqa olindi. Avgust voqealaridan keyin 

obro'si tushib ketgan KPSSning faoliyati to‘xtatildi. Uning mulki 

natsionalizatsiya  qilindi.1953-yil  5-mart kuni I. Stalin vafot etdi.1979-yilda 

Afg'onistonga sovet qoʻshinlari  kiritildi. Avgust davlat to'ntarishidan keyin 

barcha respublikalar  birin-

ketin  oʻz mustaqilligini  e'lon qildi. 1991

-yil 8-

dekabr kuni Minsk shahrida Rossiya, Ukraina, Belorussiya rahbarlari 1922-

yilgi Ittifoq shartnomasini  bekor qilib, Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi 

(MDH) tuzilganligini  e'lon qildi. Unga Gruziya, Latviya, Litva va Estoniyadan 

boshqa barcha sobiq sovet respublikalari  a'zo boʻldi. Shu tariqa SSSR 

tarqalib ketdi.

---

Oʻzbekiston SSR siyosiy rahbariyatidagi yangi

oʻzgarishlar

1989-yil 23-

iyunda tajribali iqtisodchi va partiya xodimi Islom Karimov O‘zbekiston 

Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari qilib saylandi. U oʻzi saylangan 

plenumda soʻzlagan nutqida Oʻzbekistonning Ittifoqda tutgan oʻrni va rolini aniq va ravshan 

belgilab berdi, madaniy merosni va Islomtarix haqiqatini tiklash, milliy urf-odatlar va 

an`analarni Karimov rivojlantirish obyektiv zaruriyat ekanligini ta'kidladi.“Birlik” xalq harakati 

va “Erk” demokratik partiyasining ijtimoiy

-siyosiy cheklanganligi va xatolari. Bu davr 

Oʻzbekiston ijtimoiy

-

siyosiy O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetiga 1989

-1990-yillarda 

Mirahmad Mirqosimov va 1990-yil mart - oktyabr oylarida Shukurulla Mirsaidov raislik qildi.

hayotida jiddiy oʻzgarishlar, ayniqsa, jamoat tashkilotlarining faollashuvi

va siyosiy madaniyatning keskin ko'tarilishi yuz berdi. 1988-yil noyabrda

“Birlik” xalq harakati (rahbari professor Abdurahim Po'latov) jamoat

tashkiloti sifatida tashkil topdi. Shuningdek, harakat huzurida Oʻzbekiston

yoshlarining erkin uyushmasi (1988-yil noyabrda asos solingan) hamda

"To'maris” ayollar harakati ham faoliyat koʻrsatdi. Ular XX asr 80

-yillari oxiri

va 90-yillari boshlarida respublika ijtimoiy-

siyosiy hayotida katta rol oʻynadi.Harakatning 

“Birlik”, “Toʻmaris” va boshqa gazetalari yarim ochiq holatda nashr etildi hamda Oʻzbekiston 

aholisi oʻrtasida tarqatildi.

---

Oʻzbekiston SSRda prezidentlik 

boshqaruvining            

…………………….joriy  e

tilishi

…………………….

•

1990-yil 24-

martda boʻlgan Oʻzbekiston SSR Oliy Sovetining 

o'n ikkinchi chaqiriq I sessiyasida Oʻzbekistonda prezidentlik 

boshqaruvi ta'sis etildi va Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy 

Komitetining birinchi kotibi Islom Karimov O‘zbekiston SSR 

Prezidenti qilib saylandi. Ittifoqdosh respublikalar oʻrtasida 

birinchi boʻlib Oʻzbekistonda prezidentlik boshqaruvi joriy 

qilindi.

---

•

Birinchi bosqich 1990-yil mart 

–

oktyabr oylarini tashkil qiladi. Unda

1990-

yili mart oyida Oʻzbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta'sis etish hamda "Oʻzbekiston 

SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi 

Qonun qabul qilinib, Oʻzbekiston SSRning birinchi Prezidenti saylandi. 1990

-yil iyun oyida 

Oʻzbekistonning Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilindi.

Ikkinchi bosqich 1990-yil noyabr 

–

1991-

yil avgust oylarini oʻz ichiga

oladi. 1990-yil 1-

noyabrda “O‘zbekiston SSRda ijroiya va boshqaruv hoki

-

miyatining tuzilishini takomillashtirish hamda Oʻzbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy 

Qonuni, 1978-

yil qabul qilingan)ga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi 

Qonun qabul qilindi. Qonunga koʻra, Oʻzbekistonda prezidentlik hokimiyati bilan Ministrlar 

Sovetining ijroiya boshqaruv hokimiyati qoʻshib yuborildi. Oʻzbekiston SSR Ministrlar Soveti 

Oʻzbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga aylantirildi. Oʻzbekiston SSR 

Prezidenti Islom Karimov ayni bir vaqtda Vazirlar Mahkamasining raisiboʻldi.

Uchinchi bosqich 1991-yil sentyabr 

–

1992-yil yanvar oylaridan ibo-

rat boʻlib, Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin 1991

-

yil 29-

dekabrda birinchi marta yashirin ovoz berish yoʻli bilan oʻtkazilgan

toʻgʻridan

-

toʻgʻri umumiy va muqobil asosdagi prezidentlik saylovida Islom

Karimov 5 yil muddatga Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti qilib

saylandi. Bu bosqich 1992-yil 4-

yanvarda “O‘zbekiston Respublikasining vitse

-prezidenti 

lavozimini tugatish hamda Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vaziri lavozimini ta'sis etish va 

Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga oʻzgartirish kiritish toʻgʻrisida”gi 

Qonun qabul qilinishi bilan yakunlandi.

---

Mustaqillik Deklaratsiyasi va uning ahamiyati

•

Oʻzbekistonda va keyinchalik boshqa ittifoqdosh respublikalarda 

prezidentlik lavozimining joriy qilinishi Markaz uchun kuchli zarba boʻldi. 

Lekin shunga qaramasdan Moskva va uning respublikalardagi yugurdaklari 

butun imkoniyatlarini ishga solib Ittifoqni saqlab qolish yoʻlidan bordi. Biroq 

tarix hukmi boshqacha edi.1990-yil 20-

iyunda boʻlgan Oʻzbekiston SSR Oliy 

Soveti o'n ikkinchi chaqiriq II sessiyasida Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul 

qilindi. Aynan Mustaqillik Deklaratsiyasi Oʻzbekistonning mustaqilligi sari 

tashlangan juda muhim vazalvorli qadam boʻldi. Xullas, Mustaqillik 

Deklaratsiyasi Oʻzbekiston milliy

davlat mustaqilligining huquqiy va siyosiy asoslarini yaratish uchun katta 

xizmat qildi. 14-

dekabrda Oʻzbekiston SSR tarkibidagi Qoraqalpog‘iston 

ASSR suvereniteti toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qilindi.

---

O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 

………………….

e'lon qilinishi

………………

•

Oʻzbekiston hali Ittifoq tarkibida boʻlib, SSSRning konfederativ 

davlatga aylanishiga  koʻpchilik umid qilib turgan mahalda muhim 

siyosiy voqea yuz berdi. Oʻzbekiston oʻzini SSSRdan mustaqil deb e'lon 

qildi. 1991-yil 31-

avgustda Oʻzbekiston Respublikasi  Oliy Kengashining 

oʻn ikkinchi chaqiriq navbatdan tashqari VI sessiyasida  Oʻzbekiston 

Respublikasining  Davlat Mustaqilligi  toʻgʻrisida prezident 

I.A.Karimovning  ma’ruzasi tinglandi.  Sessiyada "Oʻzbekiston 

Respublikasining  Davlat Mustaqilligi  asoslari toʻgʻrisida” Qonun qabul 

qilindi.

---

•

Mazkur qonun 17 moddadan iborat boʻlib, unda suveren Oʻzbekiston 

Respublikasining  asosiy belgilari aniqlab berildi.Shunday  qilib, 

xalqimizning  mustaqillikka erishishdek  asriy orzusi ro'yobga chiqdi. 

Rossiya imperiyasi va SSSRning 125 yil davom etgan mustamlakachilik 

davriga chek qo'yildi. Oʻzbek xalqining  muqaddas va tarixiy orzusi 

ushalib,O‘zbekiston  Respublikasi  tinch parlament yoʻli bilan oʻzining 

mustaqil davlatchiligiga  qayta erishdi. Bu nodir voqea kamida 3500 

yillik oʻtmishga ega oʻzbek xalqi va davlatchiligi tarixiga zarhal sahifalar 

boʻlib yozildi.Mustaqillik  xalqimizning  XX asrda erishgan eng yuksak 

yutugʻi, ajdodlarimiz toʻkkan qutlug'  va tabarruk qonning mahsuli 

hisoblanadi.