M A’RUZA 3
4.3. FUNKSIYANING HOSILASI, HOSILANING TA'RIFI. UNING GЕOMЕTRIK VA
MЕXANIK MA'NOSI. HOSILA OLISH QOIDALARI. ASOSIY ELЕMЕNTAR
FUNKSIYALARNING HOSILALARI.
Reja.
1. Funksiyaning hosilasi.
2. Hosilaning geometrik ma'nosi
3. Hosilaning mexanik ma'nosi.
5.Yig’indi, ko’paytma va bo’linmaning hosilasi.
6. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari.
Tayanch so’zlar:Hosila, orttirma, hosilaning geometrik va mexanik ma'nosi,urinma.
1.
Funksiyaning hosilasi.
Ta'iif. Agar y= f (x) funksiyaning x=x
o
nuqtadagi orttirmasi
y ning argument orttirmasi
x ga nisbatining
X
nolga intilganda chekli limiti mavjud bo’lsa, bu limit f (x)
funksiyaning x
o
nuqtadagi hosilasi deb ataladi va y' yoki y'(x
0
) yoki f '(x
o
) yoki
dx
dy
yoki
dx
df
ko’rinishlarda belgilanadi.
1
Demak ta'rifga ko’ra f '(x
o
)=
lim
0
x
x
x
f
x
x
f
x
y
x
)
(
)
(
lim
0
0
0
Misollar.
1. y=f(x)=s=const bo’lsin.
y=f(x+
x)-f(x)=c-c=0 y'=
0
lim
0
x
y
x
2. y=f (
X
)=x bo’lsin
x
x
x
x
x
y
)
(
l
; y'=
x
y
x
lim
0
= 1
3. y=x
2
funksiyaning x=3 nuqtadagi hosilasini toping;
y
o
=9; y
o
+
y=(3+
x)
2
=9+6
x+(
x)
2
y’=
6
)
6
(
lim
0
)
6
(
lim
0
lim
0
x
x
x
x
x
x
x
y
x
4. y=f(x)=
x
,(x>0)
y’=
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
y
x
2
1
1
lim
0
lim
0
lim
0
2.Hosilaning geometrik ma'nosi.
y
Biror (a,b) oraliqda aniqlangan y=f (x) funksiyaning M
1
grafigi egri chiziqdan iborat bo’lsin. L da M
o
(x
o
,y
o
) va T
Mj(x
o
+
X
1
,y
o
+
y) nuqtalar olib, ularni birlashtiruvchi
M
0
L M
2
M
0
M
1 -
kesuvchini ko’raylik. Agar M
1
nuqtani
y
M
0
nuqtaga cheksiz yaqinlashtirsak M
0
M
1
kesuvchining α β
x
limit holati bo’lgan M
0
T to’g’ri chiziqqa L egri
0
x
chiziqning M
0
nuqtasiga o’tkazilgan urinma deyiladi.
Yuqoridagi chizmadan ko’rinadiki Ox o’qining musbat yo’nalishi bilan urinma α
burchak, M
0
M kesuvchi esa β burchak tashkil qiladi. tgα =
x
y
ekanligi ma'lum.
x
0
da M
1
M
0
intilib β
α .
1
James Stewart Calculus 7E 104-140betlar
Bundan tgα=
x
y
x
tg
x
lim
0
lim
0
f’(x)
f’(x)=tgα .
Shunday qilib, y=f(x) funksiyaning x=x
o
nuqtadagi hosilasining qiymati funksiya
grafigidagi shu M
o
(x
o
,y
o
) nuqtaga o’tkazilgan urinmaning Ox o’qining musbat yo’nalishi
bilan hosil qilgan burchak tangensiga teng bo’lar ekan. Boshqacha aytganda urinmaning
burchak koeffisiyentiga teng bo’lar ekan: k=tgα =f '(x
o
)
Agar M
o
(x
o
, y
o
) ya'ni M
o
(x
o
; f(x
o
) nuqtaga o’tkazilgan urinma tenglamasini y=kx+b
ko’rinishda olsak, urinma shu M
0
(x
0
, f(x
o
)) nuqtadan o’tgani uchun
f(x
0
)=kx
0
+b
b=f(x
0
)-kx
0
.
Bu holda y= kx+b
y=kx+f(x
o
)-kx
0
y=f(x
o
)+k(x-x
o
)
y=f(x
o
)+f(x
o
)(x-x
o
) urinma
tenglamasi.
Misol. y=
x
1
giperbolaning x=x
o
=l ya'ni (1;1) nuqtasiga o’tkazilgan urinma tenglamasini
tuzing.
y(x
o
)=f(l)==l; f '(x)= -
2
1
x
; f'(l)=-l y=l -l(x-l) => y=2 -x.
3. Hosilaning mexanik ma’nosi.
Moddiy M nuqta y= f(t) qonun bo’yicha to’g’ri chi ziq bo’ ylab harakatlansin.
Moddiy nuqta boshlang’ich holatda 0 nuqtada bo’lib, t
o
momentda esa Mo holatni olib,
y
o
=f(t
o
) masofani bossin.t=t
0
+
t momentda esa M
1
holatni olib, bosib o’tgan yo’li
y=f(t
1
)=f(t
o
+
t) bo’ladi.
t vaqtda bosib o’tgan yo’li esa
y=f( t
o
+
t)-f(t
o
) bo’ladi.
t
y
nisbat moddiy nuqtaning
t vaqtdagi o’rtacha tezligi deyiladi.
v=
lim
0
t
t
y
— moddiy nuqtaning t momentdagi tezligini beradi.
lim
0
t
t
y
=u'.
f(
t
º
)
y f(t
1
)]
0
M
0
t
M
11
t
Demak, hosilaning mexanik ma'nosi harakatlanayotgan moddiy nuqtaning ma’lum
momentdagi tezligini ifodalar ekan.
4. Teskari funksiyaning hosilasi.
Teskari funksiyaning mavjudligi haqidagi teoremani isbotsiz keltirib o’taylik.
Teorema. Agar y=f(x) funksiya [a,b] kesmada aniqlangan va uzluksiz bo’lib, shu kesmada o’suvchi
(kamayuvchi) bo’lsa, bu funksiyaga teskari bo’lgan x=φ(y) funksiya mavjud bo’ladi. y=f(x) ga
teskari bo’lgan funksiyani topish uchun tenglamani x ga nisbatan yechish kerak.
Teorema. Agar y=f(x) funksiya x nuqtada chekli f '(x) ≠0 hosilaga ega bo’lsa, u holda bu
funksiyaga teskari bo’lgan x= φ (y) funksiya ham shu nuqtada φ’(y)=
)
(
'
1
x
f
hosilaga ega bo’ladi.
Isboti. y'
x
=f '(x) mavjud bo’lsin. x= φ (y) funksiya argumenti u ga
y orttirma bersak
X
=
φ(y+
Y
) -
φ(y),
lim
lim
)
(
'
'
1
0
0
y
y
y
y
x
y
x
y
y
x
)
(
'
1
lim
1
1
0
x
f
x
y
x
y
y
φ'(y) =
)
(
'
1
x
f
yoki x
y
' =
)
(
'
1
x
y
5.
Yig’indi, ko’paytma va bo’linmaning hosilasi.
Teorema. Agar u(x) va v(x) funksiyalar X
(a,b) nuqtada u'(x) va v'(x) hosilalarga ega
bo’lsa, u holda ularning algebraik yig’indisi, ko’paytmasi va bo’linmasi shu x nuqtada
hosilaga ega bo’lib, quyidagi formulalar bo’yicha topiladi:
(u±v)'=u'±v';
(uv)'=u'v+uv'
v
u
‘ =
)
0
)
(
(
'
'
2
x
v
v
uv
v
u
Isboti. [u(x)+v(x)]'=u'(x)+v'(x) ekanligini ko’rsataylik. y=u(x)+v(x) deb x ga
X
orttirma bersak
u(x), v(x) funksiyalar ham orttirma oladi:
AU
=
U
(
X
+
AX
)-
U
(
X
)
u
=u(x+
x)-u(x)
y=y(x+Ax)-y(x)=[u(x+Ax)-u(x)]+[v(x+
x)-v(x)]=
U
+
V
teoremaning shartiga ko’ra u(x),
u(x) funksiyalar differensiallanuvchi bo’lgani uchun
x
v
x
u
x
y
x
x
lim
lim
0
0
u’(x)+v’(x)
u(x)+v(x)|'=u'(x)+v'(x)
Qolganlari ham shunga o’xshash isbot qilinadi.
6. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari.
1. y=x
n
(x>0) darajali funksiyamng hosilasini topaylik. Funksiya hosilasining ta'rifiga ko’ra
y=(x+
x)
n
-x
n
=x
n
1
1
[
n
x
x
,
;
1
1
1
1
1
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
y
n
n
n
n
x
x
x
n
x
1
1
lim
0
= n ajoyib limitni e’tiborga olsak
1
1
0
0
1
1
lim
lim
n
n
n
x
x
nx
x
x
x
x
x
x
y
1
)'
(
'
n
n
nx
x
y
.
2.y=a
x
(a>0,
a ≠ \ ) ko’rsatkichli funksiyaning hosilasi.
);
1
(
x
a
x
a
x
a
x
x
a
y
x
x
a
x
a
x
y
)
1
(
,
na
x
x
a
x
1
1
lim
0
ajoyib limitga ko’ra
x
a
x
x
a
x
a
x
x
y
x
y
)
1
(
lim
0
lim
0
'
na
x
a
x
x
a
x
1
1
lim
0
Demak, y'=(a
x
)'=a
x
lna
3
. y= log
a
x (a>0, a≠ 1) logarifmik funksiyaning hosilasi ham y'=(log
a
x)'=
x
1
log
a
e formula
bilan topiladi.
Agar log
a
e=
e
n
1
1
; log
e
a=lna; log
e
x=lnx; log
x
e=
x
n
1
1
.
ekanligini e’tiborga olsak
y'=(log
a
x)'=
na
x1
1
kelib chiqadi.
Agar a=e desak lna=lne=l bo’lib, y=lnx; y'=(1nx)'=
x
1
bo’ladi.
4. y=sinx funksiyaning hosilasini topish uchun x ga
x
orttirma bersak,
y
ham
y
orttirma
olib
y
=sin(x+
x)-sinx=2sin
2
x
cos
,
2
2
x
x
.
cos
2
2
cos
2
sin
lim
0
lim
0
'
x
x
x
x
x
x
x
y
x
y
x
x
y
cos
)'
(sin
'
xuddi shuningdek o’rta maktab dasturidan bizga ma'lum bo’lgan boshqa trigonometrik
funksiyalarning hosilalarini hisoblash mumkin:
x
ctgx
x
tgx
x
x
2
sin
1
'
)
(
;
2
cos
1
'
)
(
;
sin
)'
(cos
5. Endi y=arcsinx teskari trigonometrik funksiyaning hosilasini hisoblashni ko’raylik.
y=arcsinx funksiya x=siny funksiyaga teskari funksiya bo’lgani uchun, teskari funksiyalarning
hosilalariga ko’ra
2
2
2
1
1
1
1
'
( a r c s i n
) '
( s i n
) '
c o s
1
s i n
1
1
( a r c s i n
) '
,
(
1
1) .
1
y
x
y
y
y
x
x
x
x
=
=
=
=
=
-
-
=
-
<
<
-
Xuddi shuningdek (arccosx) '
.
2
1
1
'
)
(
;
2
1
1
'
)
(
;
2
1
1
x
arcctgx
x
arctgx
x
6. y=lnx bo’lsa, y'
;
1
'
.
1
x
x
x
Agar y=lnu bo’lib u=f(x) bo’lsa,
;
)
(
)'
(
'
)'
1
(
'
x
f
x
f
u
u
nu
y
Agar y=u
v(x)
(x) bo’lsa, lny=vlnu - bundan hosila olsak
.
'
1
'
'
,
'
1
'
'
u
u
v
nu
v
u
y
u
u
v
nu
v
y
y
v
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. To’g’ri chiziqli notekis harakatning o’rtacha tezligiga ta’rif.
2. Oniy tezlik nima?
3. Funksiya hosilasini ta’rifini bering. Hosilani belgilanishlari.
4. Hosila qanday geometrik va mexanik manoga ega?
5. Qanday funksiyaning hosilasi nol bo’ladi?
6. Hosila olish qoidalari.
7. Asosiy elementar funksiyalarning hosila jadvalini yozing