Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha Doimiy, o’zgaruvchan va umumiy harajatlar

Ishlab chiqarish xarajatlari


Reja:

1. 
   Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha
   
2. 
   Doimiy, o’zgaruvchan va umumiy harajatlar.
   
3. 
   O’rtacha harajatlar.
   

0. 
   Korxona ishlab chiqarish xarajatl ari to'g'risida tushuncha
   

Korxona yoki firmaning bozorga mahsulot yetkazib berishdagi qobiliyati va intilishini belgilovchi eng .mihim omillardan biri — ishlab chiqarish xarajatlaridir. Har qanday tovarni ishlab chiqarish o'zining i.isbalan kamyobligi tufayli ma'lum bahosiga ega bo'lgan iqtisodiy resurslar xarajaliai ialub etadi.

' j:Xwisu yoki iiibu.ning bozorga chiqarishga intilgan qandaydir tovariuing miqdori, bir iih'ab chiqarish uchun zarur bo'lgan baho (xara-jatlar)ga, resurslardau foydalanish samaradorligiga, ..I.i’.iclJ tomondan, bozorda sotiladigan tovarning bahosiga bog'liq bo'ladi.

I-.tisodchilar xarajatlarga barcha to'lovlarhi — tashqi va ichki to'lovlarni, oxirgisiga normal foydani am qo'shib hisoblashadi. Ular resurslarni mo'ljallangan faoliyat doirasida to'plash, saqlash uchun zarur bo'ladi. Agar hisobchini firma yoki korxonaning moliyaviy balansi qiziqtirsa, u aktiv vapassivni nazorat qiiib borsa, korxona (firma)ning o'tgan davrlardagi faoliyati foydaliligini bahoiasa, iqtisodchilar va korxona rahbarlari esa aksincha, korxonaning kelajagi bilan qiziqishadi. Ularning oidida xarajatlarni qanday qilib kamaytirish va rentabellikni oshirish zarurligi vazifasi turadi hamda o'z navbatida iqtisodiy ;.oki faqat shu turdagi tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xarajatlar bilan qiziqishadi. Bunda shu '.ovarning o'rniga boshqa turdagi alternativ tovarni ishlab chiqarish mumkin bo'lmaydi, uning uchun ma'lum turdagi resurslar tanlanadi. Natijada, firma yoki korxonaning resurslaridan eng yaxshi darajada oyda'.anish imkoniyatlari saqlab qolinadi.

/ ’,'kioJiy xe.rcjdlar. Iqtisodiy xarajatlar — firma yoki korxona to'lasUi shnit bo'lgan u'kvLr yj':i ...д (iirma) lw^a.’slarni alternativ ishlab chiqarishlarda foydalanishJan kcrxona S.: ..a rwiufilar.ii yelkazlb bcruvchilarga to'plashi shart bo'lgan foyda. Bun Jay io'io riar ia-l.qi >oai ichki bo'lishi mumkin. Korxona (firma)ni o’z hisobidan mehnat resurslari, xomashyo, yoqilg'i, transport xizmatlari, energiya va bosliqalar bilan ta'minotchilar foydasiga berilgan pul to'lovlari, ya'i.ii r>u! .xarajatlari tashqi xarajatlar, deb ataladi. Tashqi xarajatlar — shu korxona (firma)ga egalik qilmaydigr.il ta minlovchi tashkilotlarning resurslari uchun to'lovlardan iborat.

Ammo korxona bulardan tashqari faqat o'z ixtiyorida bo'lgan ma'lum xil resurslardau ham loydalanishi mumkin. Ma'lumki, resurslar korxonaning o'zinikimi yoki foydalanish uchun oiinganmi, bundan qat'iy nazar, ulardan ma'lum usullar bilan foydalanish birmuncha xarajatlar talab etadi.

Resurslardau foydalanish bo'yicha bo'ladigan xarajatlar ichki xarajatlar, ya’r.i Iv.q lo’tanaiyciigan \лг. jailar, deb ataladi. Korxona nuqiayi uazaridan resurslarni eng foydali maqsadtordn isL!.Ui;:u U/>icha

-.aiajailari unmg ieliki xarajallariga tsng. Masalan, qandaydir savdo do'koni egi.i i::a . / Laiyoridagi joyJan foydalandi. Bunda u har oylik lenta lbydasidan voz kcehad;, . a.sr.i ijaraga tepf.hirib foyda ko'rishi mumkin edi. Yoki boshqa misol ohusa, xaaa:ay FiJiuari

cnejmentlik sohasidagi xizmatlami boshqa firmaga topshirib, o'z ish haqidan voz kechishi mumkin cdi.

Firma faoliyatini baholashda alternativ xarajatlar kategoriyasi ahamiyatga molik. Bunday xarajutlar qusodiy nazaiiyaning fundamental tushunchalaridan biridir. Alternativ xarajatlar resurslar chcklangan . haroitda yuzaga keladi. Shuning uchun ham kishilarning xohishlarini qondirib bo'lmaydi. Agar resurslar . .ksiz bo'lsa, alternativ xarajatlar nolga teng bo'lar edi. Resurslar cheklangan sharoitda alternativ -ijatlar ijobiy xarakterga ega. Islilab chiqarish xarajatlarining turlarga bo'linishi 54-ch:zmada berilgan.

2 Doimiy, o’zgaruvchan va umumiy harajatlar

Korxona yoki tarmoqni berilgan hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun qil.u!:^::. :-.jra>i

Fo>dalaniladigaxi ko'pgina resurslar miqdori — ko'pincha jonli mehnat turlari, xoi.uudiyu, yoqilg'i tsewivasi va boshqalar osongina tcz o'zgartirilishi mumkin. Boshqa resurslar ularni o'zlashtirish uchun : vaqt talab qiladi. Masalan, qayta ishlasli sanoati korxonalari, ya'ni uni ishlab chiqarish : nolarining maydonlari, undagi mashina va dastgohlarning miqdori uzoq vaqt niobaynidagma _artirilishi mumkin. Ayrim ogir sanoat tarmoqlarida ishlab chiqaiisli quvvatini ozgaitiiijli bii -echa yillar talab etadi.

Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan resurslar miqdorini o’zgartirishga lurlicha vaqt ketganhgi li qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarga ajratiladi.

Qisqa muddatli daw bu korxona о zining ziarmas ishlab chiqarish quwatidan intensiv foydalanish darajasini o'zgartirishi uchun yetarli

miqdordagi davrdir. Qisqa muddatli davr — o'zgarmas quvvatlar davri.

Amal qilib turgan korxonalar (firm alar) nuqtayi nazaiidan uzoq muddatli davr anclia uzun bo'lgan r. bunda band bo'lgan barcha resurslar va ishlab chiqarish quvvali miqdorini ham o'zgartirish mumkin. 1’armoq nuqtayi nazaridan olmsa, uzoq muddatli davr o'z ichiga uning tarkibida amal qilib :urgaii firmalar bo'lib, tarmoqni tark et'b ketishi, yangilari esa yaratilib tarmoq tarkibiga qo'shilishi jchun yetarli vaqtni o'z ichiga oladi. Mahsulot ishlab chiqarishning kamayib borishi yoki «nisbatlar с zgarishi» qonuni shuni tasdiqlaydiki, ma'lum vaqtdan so'ng o'zgaruvchan resurslar birligining i masalan, melumtning) o'zgarmas resurslarga (masalan, yer, kapitalga) sarfini oshirib borish har bir xeyingi o'zgaruvchan resurs birligiga to'g'ri keladigan qo'shimcha pirovard mahsulotni ishlab chiqarislmi •..imaytiradi. Demak, xarajatlar ortadi, ishlab chiqarish pasayadi.

Boshqacha qilib aytganda, agar shu mashinalarda xizmat qiluvchi ishcliilar soni oshib borgan sari mahsulot ishlab chiqarish hajmi ham pasayib boraveradi. Masalan, unclia katta bo'lmagan rnebel ishlab chiqarish ustaxonasida ma'lum miqdordagi tokarlik, randalovchi, kesuvchi va shunga o'x;.hr.Ji dastgohlar -.iuvjud. Agar shu finnu atigi ikki ishchini ishga jalb etadigan bo'lsa, umumiy ishlab cklqaiLh hajmi va :.ieh:iui unumdoriigi darajasi pasayib ketgan bo'Iardi. Bu ishcliilar bir ishdan ikkinchi ishga o'tib, ish

• 
  aqtii.i bekor o'tkuzgani bois ishlab chiqarish samarali bo'lmay qolar edi. Ishchilar son ini o'stirish bilan bu kamchiliklar bartaraf eiilardi. Dastgohlardan foydalanish to'liq bo'lib, ishchilar aniq opcratsiyalarni bajarishda ixtisoslashardi. Natijada, bekor vaqt kamayib, samaradorlik ortadi.
  

Ishchilarning keyinchalik yana ko'payib borishi ularning ortiqchaligi muammosini keltirib chiqaradi. O'zgarmas ishlab chiqarish quvvati sharoitida har bir ishchiga shuncha kam dastgoh to'g'ri kelardi. ishchilar sonini yanada oshirib borish butun ishlab chiqarislmi ular bilan to'ldirib yuborish zarar •x)'Iardi. Natijada, ishlab chiqarish jarayoni to'xtaydi. Bu qonun bo'yicha, demak, pirovard mahsulot yo'qolib ketmoqda.

Boshqa misol. Dehqon (fermer)ning ixtiyorida o'zgarmas 80 ga yeri bor. U tuproqni kultivaisiya qihnasdan hargektardan 40 sentner hosil oldi. Birinchi ishlov berilgandan so'ng ЬозМ gektaridan 50 sentnerga oshdi. Ikkindii ishlovdan so'ng hosil 57 sentnerga, uchinclii islilovdan so'ng 6! senas.vgi;, rtl.id.idan so'ng 63 Lcn.r.erga yeldi. Dalaga keyingi ishlov berishlar hodhlodikni г.; Л:..!:!; , 2

..or ish boshqrvba lu’ig:.ncla cdi, buiun dunyoning donga bo'lgan talabini aiigi di.i bJ ga ja;*: ;i.qat

'..iaiv ishlash you bilan qondirish nn-mkin bo'lar edi. Haqiqatau ham ishlab chio>ri_-;.:.ii.g i:alij.;.,ini

kamayib borishi ro'y bennaganda edi, yer yuzi aholisini bir guidon hajmidagi zamindan olingan hosil bilan boqish mumkin bo'Iardi.

Doimiy, о 'zgaravchaa va umumiy xarajatlar.

Doimiy xarajatlar deb, hajmi ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining o'zgarishiga qarab 'zgarmaydigan xarajatlarga aytiladi. Doimiy xarajatlar korxonani ishlab chiqarish dastgohlarining rorligi, ularni amal qilishi bilan bog'liq xarajatlar bo'lib, korxona liech narsa ishlab chiqarmasa ham amalga oshiriladi (korxona tomonidan to'lanadi). Odatda, doimiy xarajatlarga qimmatli cog’ozlar bo’yicha majburiyatlarning to'lovi, reja to'lovlari, binolar va dastgohlar amortizatsiyasining bir qismi,

:sug’urta to'lovlari, korxona mutaxassislarini tayyorlash to'lovlari, rahbar xodimkrga haq to'lashlar kiradi.

O’zgaruvchan xaraatlar

Ishlab chiqariLJigan mahsulot hajmining o'zgarishiga bogiiq holda o'zgaiaaigaa х:.гф:!аг m’.qdoriga «o'zgaruvchan xarajatlar» deyiladi. Ularga xomashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, truispoit . . raati.r'i, mehnat resurslarining ko'pgina qismi, shunga o'xshash mehnat resurskui uchun xarajatlar . iradi. Shuni aytish kerakki, ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining bir birlikka o'sishi (yoki kamayishi bilan) o'zgarmas xarajatlar summasining o'sishi (A) doimiy bo'lib qolmaydi, Ishlab chiqarishning ko'payishi jarayonida o'zgaruvchan xarajatlar qandaydir vaqt mobaynida past sur'atlar -ilan ortib boradi. Bunday holat yangi ishlab chiqarish quvvatlari kiritilishi, uni o'zlashtirilishi bilan •lanadi. Bu davrda o'zgaruvchan xarajatlar har bir keyingi ishlab chiqariladigan mahsulot uchun juqori sur'atlarda oshib boradi. Bunda foydalilikning kamayib borish qonuni amal qilgan bo'iadi.

Xaraatlarning umumiy summasi Bu iboranii/’ o'z; ko'rsatib turibdiki berilgan har bir ishlab chiqarish humidagi doiiy va o’zgaruvchan xaraatlar “xarajatlarning umumiy yig’indisidir”. Mahsulot birligi uchun to’g’ri kelgan xarajatlar o’rtacha xarajatlar xisoblanadi.

Pirovard xarajatlar

«Pirovard xarajatlar» (MQ firma (korxona)nmg oxirgi mahsulot birligini ishlab chiqargan holda qiladigan xarajatlarini ko'rsatadi, shu bilan bir vaqtda oxirgi birlik mahsulot uchun ishlab chiqarish -rakatini kamaytirganda oladigan tejamini ham ifodalaydi.

Pirovard xarajatlar umumiy xarajatlar yig'indisi (summasi) o'zgarishining (TO ishlab chiqarilgau mahsulot hajmi (miqdori)ning o'zgarishiga (Q) nisbati bilan topiladi:

Umumiy xarajatlar (TQ) ning o'zgarishi

MC = -----------------------------------------------------------------------------------------------------

ishlab chiqarilgau mahsulotlar miqdori (Q)ning o'zgarishi

Ushbu misolda Q ning o'zgarishi liar doim bir (I)ga teng bo'lgan!igi uchun MC yana bir birlik nahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar deb qabul qilinadi. 13-jadvaldan

• rinib turibdiki, dastlabki bir dona mahsulotni ishlab chiqarish umumiy xarajatlarni 100 dollardan 190 _ -larga oshiradi. Shu birinchi bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun qo'shimcha yoki pirovard arajatlar 90 dollarni tashkil etadi. Ikkinchi bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun pirovard -rajatlar 80 dollar bo'ladi (190+80=270 dollar; 270 dollar —190 dollar). Pirovard xarajatlar uchinchi : birlik mahsulot uchun 70 dollar (270+70=340 dollar; 340 dollar — 270 dollar)ga teng bo'ladi va h.k. 5-jadvalning 8-katagida har 10 birlik malisulot ishlab chiqarish pirovard xarajatlari (MQ keltirilgan.

!S-j;iJval

Q:'a KiJiklni'i davr ortdig'ida alohida flrmauiug umumiy va oViacha xaraj uL..'; J

Umumiy Xcifcjat ko'rsatkichlari				O’rtacha xarajat ko’rsatkichla			ri
Ishlab	Doimiy	O’zgaruvcha	Umumiy	O’rtacha	O’rtacha	O’rtacha	Pirovard
jhiqarilgan	xarajatlar	xarajatlar	xarajatlat	doimiy	o’zgaruvchan	umumiy	xarajatlar
mahsulot	summasi	summasi	summasi	xarajatlar	xarajatlar	xarajatlar	(MC) TC O’zg MC=Qni O’zg
birlikda (Q)	(TFC)	(JVC)	(TC)	(AFC)		(АТС)
1	2=4-3	3=4-2	4=2+3	5=2:1	6=3:1	7=4:1	8=4ni O’zg. 1 O’zg
0	100	0	100	100.00	SO.00	190.00	190-100=90
1	100	90	190	50.00	85.00	135.00	270-1 C0=GC
2	100	170	270	33.33	80.СЭ	113.33	70
3	100	240	340	25.00	75.00	100.00	. -
4	100	300	400	20.00	74.00	о о о	70
b	100	370	470	16.67	75.00	91.00	80
6	100	450	550	14.29	77.14	91.43	SO
7	100	540	640	12.50	81.25	93.75	110
8	100	650	750	11.11	86.67	97.78	130
9	100	780	880	10.00	93.00	103.00	150
10	100	930	1030

(uia'Iumotlar sluirtli, AQSII dollari hisobida'i

MC ni xuddi slumingdek, o'zgaruvchan xarajatlar summasi ko'rsatkichlaridan fovdalanib (3- gida) aniqlash munikin. Chunki umumiy xarajatlar yig'indisi bilan o'zgaruvchan -xanij-.ilar hi orasidagi farq (4-katak, 3-katak) o'zgarmas xarajatlarning doimiy miodorini bjraui, 2a , 1 И 100—0=100; 190— 90-100; 270-170=100;340-240=100; 400-300=100 va h.k.

;b chiqadiki, umumiy xarajatlar summasining o'zgarishi har doim qo’shimclia bir thlil: i.ialbuloi chiqarish uchun zarur bo'lgan o'zgaruvchan xarajatlar summasining o'zgarishiga (farqiga) e bo'ladi.

O'rtacha xarajatlar bunday ma'lumotlarni bermaydi. Masalan, firma yoki korxona rahbaii oxirgi

1. 
   yoki 4 birlik mahsulotni ishlab chiqarish kerakmi yoki yo'qmi, deb o'ylab turibdi. Bu to'g'rida liali bir qarorga kelgani yo'q. Jadvaldan ko'rish mumkinki, to'rt (4) birlik mahsulot ishlab chiqarilganda amumiy xarajatlar (АТС) 100 dollar bo'ladi. Lekin firma uni ishlab chiqarish uchun o'z xarajatini 100 iollarga oshirmaydi yoki aksincha, to'rtinchi mahsulotni ishlab chiqarmasa, 100 dollar «tejab» qolmaydi. Haqiqatan shu ishlab chiqarish bilan bog'liq xarajatlarning o'zgarishi faqat 60 dollarni tashkil etadi <400-340=60 dollar; 13-jadvaldagi 4 va 8-katakkaqarang).
   

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi to'g'risida, ya'ni firma bir necha dona mahsulotni ko'proq yoki —rnioq ishlab chiqaradimi, degan qarorga kelish, odatda, pirovard xaraktcrga ega bo'ladi.

Shimday qilib, pirovard xarajatlar mahsulot hajmining bir birlikka ko'payishi yoki kamayishi bilan "•jj.’iiq bo'lgan xarajatlarning o'zgarishini ko'rsatadi (8-katak). Pirovard xarajatlarni pirovard tushum (mahsulot sotishdan kelgan pul mablag'lari) bilan taqqoslash, mahsulot hajmini bir birlikka ortishi yoki kamayishi bilan bog'liq tushunming o'zgarishini ko'rsatadi va firmaga ishlab chiqarish hajmining u yoki bu tomonga o'zgarishi foydaliligini yuzaga chiqarishga imkon beradi.

3 O’rtacha xarajatlar.

Ishlab chiqarish hajmining o'sishi va shuning natijasida ma'lum miqdorda tejamning olinishi uzoq muddatli davrda korxona yirikligini to'g'ri tanlash bilan bog'liq. Agar aniq bir korxonaning ishlab chiqarish quvvatini asta-sekinlik bilan oshirib (kengaytirib) borish atijasida o'rtacha umumiy xarajatlarning o'zgarishini sinchiklab tahlil qiladigan bo'lsa, javob shimday: iastlabki vaqtlarda ishlab chiqarish quwatini kengaytirish o'rtacha umumiy xarajatlarning kamayishi iian birga keladi. Lckin pirovard natijada yangi

awatlarni ko'p-ko'p kiritib borilishi, o'rtacha umumiy xarajatlar (АТС)ning o^ab kaishiga olio *.»!.!ii. Koixoiia o'zi istagan yiriklikni (egri cliiziq bo'laldarini) tanlashi mumkin. Bunga kciaoi.unhig li yetaili. Egri chiziqlarning har biri ma'lum hajmdagi mahsulotning har donasini ishlab chiqarish : yicha eng kam xarajat miqdorini ifoda etadi. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun minimal •anajatlarni birinchi korxonadagina ta'minlash mumkin.

Agar firma sotadigan mahsulot hajmi 20-birlikdan ko'p bo'lib, lekin 30-birlikdan kam bo'lsa, bu 'rma yanada kamroq ishlab chiqarish xarajatlariga erishish uchun ikkinchi korxonani qurmog'i loziin. hlab chiqarish hajmi yuqori bo'lganda, umumiy xarajatlar

qdori ortadi, lekin shunga qaramay mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari awalgiga

3. 
   .raganda kam va hokazo.
   

Shunday qilib, korxonaning yirikligini tanlashi bo'yicha barcha zaruriy o'zgartirishlarni anialga oshirish uchun vaqt yetarli bo'lib, eng kam o'rtacha umumiy xarajalar hisobiga istagan hajmda mahsulot ishlab chiqarish mumkin.

ishlab chiqarish ко 'lamini ijobiy saniarnsi

...hlab chiqarish ko’lamining ortib borishi bilan o'rtacha xarajatlarni kanifeytirish yo'lida bir ha omillar ta'sir etadi: xvorxona yirikligining oshib borishi bilan mehnatni ixtisoslashtirish;

_ Joshqaruv xodimlari mehnatini ixtisoslashtirish;

Yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan, unga imkon bo'lgan taqdirda, kapitaidan, samarali foydalanish;

3. 
   -hchik korxonaga qaraganda yirik hajmda qo'shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish.
   

Ishlab chiqarish ko'lamining salbiy samarasi. Firmani kengaytirib borish vaqt o'tishi bilan lum vaqtdan so'ng) salbiy iqtisodiy oqibatlarga, natijada, mahsulot birligi ishlab chiqarish

--jatlarining o'sishiga olib kelishi mumkin.

Salbiy samara paydo bo'lishining asosiy sababi — yirik ishlab chiqarishga aylanib ketguii inma . atini samaraliroq boshqarish qiyinchiliklari bilan bog'liq. Uncha yirik bo'lmagan korxonada u..ing a..mi L a tegislili bo'lgan barcha inuhim qarorlami bitta yagona ma'muriy rahbar qabu! qilishi mumkin. „Г x ink bo'hiiaganiigi tufayli shu ma'muriy rahbar ishlab chiqarish jarayonlurini yaxshi ur qlladi i- - ilng ucl.uii ihinaning har qanday faoliyatiga tez kirishishi, ma'lumotlarni tez o'rganib, amq

cLoia-tadbirlar kohishi mumkin.

no. bunday qoniqarli holat firmaning yirikligi o'sib borishi bilan o'zgarib ketadi. Ma'muriy apparatn;

~ chiqarish jarayonidan ajratib turuvchi boshqaruv qobiliyatlari shunchalik .tcopayib ketadiki, oliy -■L-bar korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish jarayonidan anchagina ajralib qoladi. Yirik koixona

darajasida bir kishi uchun eng foydali qaror (chora)larni qabul qilish uchun barcha ma'lumotlarni .".isoblash, uni bilish va qayta ishlash mushkul. Javobgarlikni ko'pchilik rahbai'lik lavozimidagi shaxslar o'rtasida taqsirnlashga to'g'ri keladi. Natijada, turli rahbarlik bo'g'inlarida qabul qilinadigan chora- tadbirlar, buyruqlar bir-biriga zid bo’lib chiqadi. Oqibatda, samaradorlik pasayadi, ishlab chiqarishning о rtacha xarajatlari o'sadi. Yoki barcha resurslarmng 100 % o’sishi ishlab chiqarish hajmini undan kamroq, masalan 5 % o’stiradi. Shunday bo’lib chiqadiki, o’rtacha xarajatlar (АТС) ko'payadi. Demak, ishlab chiqarish ko'lamining ijobiy va salbiy samarasi har bir tarmoq tizimini Jgibvchi eng muhim omildir. Shu nmsalani tushunib yetish uchun, samaraning tukiiu^al m:q Juri (CMM) konsepsiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu konscpsiyu slum clan ibo/atki, bunda eng kam hajmda mahsulot ishlab ehiqarilgan holda korxona o’zining uzoq m.ddatli o’rtacha xarajatlarini minimal darajada saqlashi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   “O’zbekiston Respublikasi aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xo’jalik xarajatlari va ularda axborot texnologiyalarini varatish xarajatlarini qoplash jamg’armasini tashkil etish va mablag’lami sarflash tartibi to’g’risida” Yo’riqnoma, 2006 yil aprel oyi.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining imtiyozli pensiya ta’minoti va mehnatni muhofaza qilish bo’yicha me’yoriy hujjatlari to’plami. - T “Adolat”. 2006.-724 b.
   
3. 
   Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik-T. 2009.
   
4. 
   Abdurahmonov Q.X, Xolmo’minov Sh.R., ZokirovaN.Q. Perzonalni boshqarish. Darslik-T. 2008.
   
5. 
   A.A. Abdullayev, H.A. Aybeshov. “Korxona Iqtisodiyoti” .
   

Toshkent. “11m ziyo” 2003.

6. 
   Xudoyberdiyev Z. Xomitov K. “Tadbirkorlik va biznes asoslari’ T. 2009.
   
7. 
   U.Parpiyev. I. Salomov. “Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish”. T. Sharq.1966 yil.
   
8. 
   E. Egamberdiyev. “Mikroiqtisodiyot” T. “Ilm ziyo” 2008.
   
9. 
   Sh. Shodmonov. T. Jo’rayev. “Iqtisodiyot nazariyasi” T. 2000 yil.