Ko‟ktepa arxeologik yodgorligi tavsifi

KO‟KTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGI TAVSIFI

1. 
   Ko‟ktepa shahristoni
   

Ko„ktepa – Bulung„ur kanalining yonidan o„tgan trassa yaqinida, Zarafshonning o„ng qirg„og„idagi vodiydan deyarli 8 m balandlikdagi qumli plato ustida joylashgan (1.1-rasm). Tarxda trapetsiyasimon bo„lib, tomonlari –500 m. Temir davri boshlarida Ko„ktepa yirik mudofaalangan shahar yadrosini tashkil etgan. Ilk temir asrida, ya‟ni birinchi yashash davrida bu yer (“Ko„ktepa I”)da faqat maxobatli inshootlar qurilgan. Avvalda bular markazida joylashgan keng va xovlili ansambllar ko„rinishida bo„lgan (“Ko„ktepa II”). Ulardan biri diniy ahamiyatga ega bo„lgan bo„lsa, boshqasi chamasi, saroy bo„lgan. Keyinroq g„isht taxlamlaridan iboratikkita platforma qurilgan va bu bugungacha yetib kelgan shaxristonning relefini tashkil qiladi (“Ko„ktepa III”).
Plato markazidagi birinchi ansambl qisqargan piramida ko„rinishga ega va u yarim aylana burjlar bilan o„ralgan (1.2 d - rasm). Ikkinchisi – platoning janubiy- sharqiy burchagida joylashgan va u kichik o„lchamdagi zikkuratga o„xshagan balandligi – 10 m, tomonlari – 50 m dan bo„lgan qo„sh zinali platforma ko„rinishga ega (1.2e, 1.2-rasmlar). Tadqqiqotchilar bu majmualarning mavjud bo„lgan davri aniqlanmagan, lekin ko„plab yirik qurilishlar ularning qurilish boshlangan davri Aleksand Makedonskiy bostirib kelmasdan ancha avvalgi davrlarga to„g„ri kelishi mumkinligini taxmin qilgan.
Ellin davri («Ko„ktepa IV» deb nomlangan faza vaqti, «Afrosiyob II A»ga to„g„ri keladi, ya‟ni Aleksandr Makedonskiy yurishi va er. avv. III asrning birinchi yarmi o„rtasi)da plato to„rtta darvozali mustahkam mudofaa devori bilan o„ralgan. Bu bugungi kunda unga qal‟a ko„rinishini bergan (1.2 f-rasm). Turar joylar bir necha uylardan tashkil topgan. Ular chamasi kazarma vazifasini o„tagan.
Platformaning eng baland qismida so„nggi me‟moriy majmua ellin davriga xos kvadrat g„ishtlardan tekis va ko„ndalang qilib taxlangan. Bir muddat, shahardagi hayot batamom tugamasidan oldin bu yerda hunarmandlarning ustaxonalari faoliyat ko„rsatgan.
Shahar hayoti tugagandan so„nggi yillarda shahriston hozirgi ko„rinishda saqlangan. Bu yerdagi yagona yashash faoliyati er. avv. III-I asrlar bilan belgilangan ko„chmanchilarnig qabri («Ko„ktepa V») bilan bog„liq. Ayniqsa, sharqiy platoformaning quyi va yuqori qismlarida. Shunga qaramasdan sharqiy platforma tabiiy tepalik ko„rinishga ega, aynan shu yerda qo„rg„on ko„rinishidagi maxobatli qabr («Ko„ktepa VI») joylashgan (1.2 n-rasm). G„arbiy platforma bugunga kunda qisman buzilgan bo„lsada bu yerda ikkinchi maxobatli qabr bo„lgan. Lekin, qazishmalar chog„ida uning izlari topilmagan.
O„rta asrlardan boshlab («Ko„ktepa IX») platodagi ansambl turar joylar bilan bo„lingan. Bu turar joylar yarim yer to„la, qabriston va ko„p sonli ariqlar bilan sug„orilgan mevali bog„lar ko„rinishida bo„lgan.