Ko‘chim turlari va ularni o‘zbek she’riyatida qo‘llanilishi go‘zalxon Muhammadjonova

KO‘CHIM TURLARI VA ULARNI O‘ZBEK SHE’RIYATIDA QO‘LLANILISHI
Go‘zalxon Muhammadjonova
Fargona davlat universiteti Filologiya fanlar dotsenti
Shoira Oxinjonova
Fargona davlat universiteti 1-kurs magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada ko‘chim va ularni o‘zbek she’riyatida qo‘llanilishi yuzasidan fikr va mulohazalar yuritilgan. Istiora, tashbih, tashxis kabi ko‘chimning turlariga alohida to‘xtalib, tahlil qilinadi, misollar bilan izohlanadi.
Kalit so‘zlar: ko‘chim, troplar, istiora, tashbih, tashxis.
Haqiqiy ijodkor o‘z dardini ijodi mahsuliga aylantirmay, balki o‘zgalar dardiga malham bo‘ladi, insonlar qalbiga ezgulik urug`larini ekadi. Fasllar almashinishi tabiatning o‘zgarmas qonuniyatining tabiiy jarayoni hosilasi. Badiiy adabiyotda ham nuroniy avlodlar o‘rniga navqiron nasllarning kirib kelishi ma’naviy ehtiyoj, ruhiy zarurat taqozosidir. Rauf Parfi ijodida ayni shu holatlarga guvoh bo‘lish mumkin. Ayniqsa, yetuk falsafiy fikrlar bilan birga badiiy tasvir vositalari hamda badiiy san’atlardan mahorat bilan foydalangani e’tirofga sazavordir. Buni birgina shoir ijodida qo‘llangan istiora san’ati orqali ham ko‘rishimiz mumkin.
Ko‘chimlar deyilganda «adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivlikni kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki so’zlarning umuman ko‘chma ma’noda ishlatilishni» nazarda tutiladi. So‘z ma’nosining ko’chish jarayonlari turli ko’rinishlarda voqe bo‘ladi, bu jarayonlar va ularning natijalari sifatida yuzaga keladigan hodisalar, bu hodisalarning turlari, o‘ziga xos xususiyatlari kabi masalalar o‘zbek tilshunosligida ancha batafsil o’rganilgan. Ko‘chimlar deyarli ko‘pchilik adabiyotlarda «troplar» atamasi ostida o‘rganilgan.
Istiora arabcha so‘z bo‘lib, ”biror narsani omonatga olmoq” degan ma’noni ifodalab, adabiy asarda so‘zni o‘z ma’nosidan boshqa bir ma’noda, aniqrog‘i uni haqiqiy ma’nosida emas, balki majoziy bir ma’noda qo‘llash san’ati sanaladi. Ko‘pincha bu ikki ma’no o‘zaro o‘xshashlikka asoslanadi.
G‘aroyib gullarim bordir narida,
Gulim, ko‘rmagansan umringda hali. [6]
Ushbu banddagi “gulim” so‘zi o‘z ma`nosida qo‘llanayotgani yo‘q, ya’ni shoir haqiqiy gulga emas, balki gul kabi go‘zal mahbubaga murojaat qilmoqda. Binobarin, gul so‘zi mahbuba, inson ma’nosida ishlatilgan va istioraning go‘zal na`munasi yaratilgan.
O‘zbek mumtoz adabiyotida ham, yangi shakllangan modern adabiyotida ham tashbih san’atidan ijodkorlar keng va o‘rinli foydalanib, she’riyatda ajoyib na`munalar yaratganlar. Tashbih – sharq adabiyotida keng tarqalagan san’atlardan biri bo‘lib, “o‘xshatish” degan ma`noni bildiradi. Ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidagi haqiqiy yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’atidir<sup>1</sup>.
Badiiy tafakkurning eng qadimiy elementlaridan biri hisoblangan o‘xshatish san`atining tarixiy ildizlari juda uzoqlarga, aniqrog‘i, poetik tafakkur taraqqiyotining ilk bosqichlariga borib taqaladi². Shunday tarixiy ildizga ega bo‘lgan tashbih san’ati nafaqat mumtoz adabiyoti, balki zamonaviy she’riyatda ham o‘z malohatini tarannum etmoqda. Ayniqsa, Rauf Parfi ijodi bu so‘zimizga tasdiq bo‘ladi:
^{Og‘zim to‘la so‘zlar – jigarlarim, ey
Ortiq sizni asray olmayman
Bilganingizni qilingiz. [5]
Shoir shunday rassomki, hech qayerdan topilmas bo‘yoqlar bilan har kim ilg‘ay olmaydigan san’at asarlari yaratadi. Siyqasi chiqqan odatiylikdan yiroqda, hech kimga o‘xshamagan, o‘zgacha va ayricha ijod qiladi. She’riyatni butun borlig}‘^{i va so‘zni esa “jigarlarim” deya betakror o‘xshatishlar qiladi va tashbihning ajoyib na’munasini yaratadi.}
Yulduzlarga qarayman men ham,