Jizzax davlat pedagogika instituti fizika matematika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

FIZIKA – MATEMATIKA FAKULTETI

UMUMIY FIZIKA KAFEDRASI
FIZIKA VA ASTRONOMIYA TARIXIDAN

SHUKUROV AZIZNING

Jizzax – 2014 yil.

MAVZU: Fizikaning ba’zi-bir sohalarini rivojlantirish.

REJA:

1. 
   XVIII-XIX- asr olimlari tamonidan klassik mexanikaning rivojlanishi.
   
2. 
   Termodinamik moda tuzilishi haqida tushuncha. XVII-XVIII asrlarda termometriyaning rivojlanishi.
   
3. 
   Klassik termodinamikaning shakllanishi.
   

Ishlab chiqarishning yuksak rivojlanishi XVII-XIX asrlarda asosan klassik mexanikaning rivojlanishiga sabab bo’ldi. Eyler, Dalamber, Logranjlarning matematikadagi ishlari analitik mexanikaning rivojlanishiga asos bo’ldi. Shu bilan bir qatorda optika rivojlandi. Lekin mexanikadek rivojlanar, xayotiy talablar elektr va magnitzmning ham rivojlanishiga asos bo’ldi.

XVIII asrga kelib mexanika mustaqil fan sifatida rivojlana boshladi va shakl topdi. Nyutonning butun olam tortishish kuchi o’rganilgandan so’ng, Nyutonning davomchilari bu tortishish kuchlari xatto yer sirtidagi jismlar orasida ham mavjudligini aniqlash.

Butun olam tortishish kuchini bilgandan so’ng, uning o’z o’qi atrofida aylanishi Galileyning nisbiylik nazariyasi inersial sanoq sistemasi bo’yicha tushuntirib berish qiyin bo’ldi, chunki Galiley nisbiyligida harakatdagi jism tekis to’gri chiziqlik haqida edi. Buni fransuz olimi 1855 yili Fuko mayatnik orqali tushuntiradi. Bu Parijda zalda o’tkazilgan tajriba yerning noinersial harakati bo’lib yerning o’z atrofida aylanishining isboti edi. Mexanikada massa tushunchasi xam XIX asrning o’rtalarigacha turlicha taxmin qilindi. Nyutonnning fikricha modda miqdori va massa- bular sinonimlardir. Ko’pgina olimlar modda miqdorini massani tushuntirishda mazmunsiz deb qarashdi va massani ilmiy talqin qilolmaydi deb tushunishdi. Lekin Nyutonni massa moda miqdori ekanligi, u moddaning hajmi va zichligi orqali indeuallanishi klassik mexanika uchun asoslangan. Kuch tushunchasi shakllanishi ham juda qadimiy bo’lib, uni tushuntirishda har xil tushunchalar mavjud edi.

Ayrimlari bir jism ikkinchi jism harakati natijasida ta’sir qiladi, ya’ni birinchi jismga ikkinchi jism kuch bilan ta’sir qiladi deb tushuntiradi. Boshqa xillari kuch jismning o’zida mavjud bo’ladi va boshqa jismga ta’sir ko’rsatadi deb tushuntiradi.

Yana birida ta’sir kuchlari predmetlarda tashqi ta’sir va ichki ta’sirda bo’ladi deb tushuntirgan. Kuch tushunchasini shakllantirishda Aristotelning ham o’rni katta edi.

Nyuton kuchlarni to’rtga bo’lib, o’zaro ta’sir kuchi, bosim kuchi, markazga intilma kuchlarga bo’ladi va kuchga kuyidagicha ta’rif beradi «Jismga ta’sir etib uni to’gri chiziqli tekis harakatga keltiruvchi kattalik-kuchdir» bu mexanik kuchning ta’rifi edi. Keyinchalik Nyuton davomchilari turli xil fizikaviy hodisalarni o’rgana boshlashdi, bular magnit, elektr va ximiyaviy kuchlar edi. Masalan: O’zaro tortishish kuchlari hamma jismga hyech narsa bo’lmasada magnit kuchlari faqat magnit va temirga xos narsaligini aniqlashdi. Bulardan tashqari elektr kuchlarini xossalari ham o’rganila boshlandi, suyukliklarning tortishish kuchlari ham o’ziga xos xususiyatga ega edi. Masalan: Issiqlik xodisalarini o’rganishda issiq jismlarning molekulalari bir-birini itarish xususiyatiga ega bo’lsa, issiq jism va sovuq jism orasida o’zaro tortishish kuchlari mavjudligi aniqlandi.

Issiqlik xodisalarini o’rganish qadimdan ma’lum bo’lsada, uning nazariyasi XVII-XIX asrlarda amalga oshirildi. Issiqlik xodisalari bilan olimlar haqiqiy XVIII asrda shugullana boshladi, ya’ni XVIII asrda birinchi marta issiqlik miqdorini hisoblovchi asbob-teplomer ixtiro qiladi. Teplomerni ixtiro qilish tarixi uzundir, uni birinchi marta termoskop tarelkasida G.Galiley teleskopiga o’xshash termoparalar yasadi, lekin termoparalar yaxshi effekt bermas edi. Birinchi xayotda keng qo’llaniladigan «Termomayr» Gollandiyaning shishapuflovchi masteri Ferengeyt tomonidan XVIII asrning boshlarida ixtiro qilindi.U suyuqlik o’rnini spirt va simobdan foydalangan. I nuqta 0 qilib Ferengeyt suv, muz va osh tuzining aralashmasini qabul qilgan, temperaturani II-nuqtasi qilib u suv va muzning aralashmasini olgan.

Bu 32⁰ deb qabul qilingan. III- nuqta inson temperaturasi qabul qilingan bu nuqta Ferengeyt shkalasi bo’yicha 96⁰ bo’lgan. Bu shkala bo’yicha suvning normal atmosfera bosimida qaynashi, 212 ga teng edi.

XVII-XIX- asrlarda asosan klassik mexanika rivojlana boshladi, bunga sabab ishlab chiqarishning yuksak rivojlanishi bo’ldi, Eyler, Dalamber, Logranjlarning matematikadagi ishlari analitik mexanikaning rivojlanishiga olib keldi. Shu bilan bir qatorda optika rivojlana boshladi, lekin u mexanikadek tez rivojlangan emas. Xayotiy talab elektr va magnitizmni rivojlanishiga ham asos bo’ldi. XVIII- asrga kelib mexanika mustaqil Fan sifatida rivojlana boshladi va shakl topdi. Nyutonning butun olam tortishish kuchni o’rgangandan so’ng, Nyutonning davomchilari bu tortishish kuchlari hatto jismlar orasida mayda jismlar-atomlar ham o’zaro torishishda bo’ladi deyishadi. Nyutonning davomchilari bu tortishish kuchlari hatto jismlar orasida mayda jismlar-atomlar ham o’zaro tortishishda bo’ladi deyishadi. Nyutoning davomchilari turli xil fizikaviy hodisalarni o’rgana boshladi, bular magnit, elektr, va ximiyaviy kuchlar edi. Masalan,o’zaro tortishish kuchlari hamma jismlarga xos narsa bo’lsada magnit kuchlari faqat magnit va temirga xos narsaligini aniqlashdi. Bulardan tashqari elektr kuchlarining xossalari ham o’rganila boshladi, suyuqliklarning tortishish kuchlarining o’ziga xos xususiyatlari ham o’zgacha edi. Masalan, issiqlik xodisalarini o’rganishda issiq jismlarning molekulalari bir-birini itarish xususiyatiga ega bo’lsa, issiq jism va sovuq jism orasida o’zaro tortishish kuchlari mavjudligi aniqlandi. XVIII- asrda Mushenbruk-Leyden bankasini ixtiro qildi. (zaryad yiguvchi kondensator).

Temperatura shkalasi bo’yicha Reomtor 1730 yili doimiy nuqta qilib muzning erish temperaturasini olgan. Spirtning xajmiy kengayishini mingdan bir qismini esa 1⁰ deb olgan, suvning qaynash temperaturasi 80⁰ bo’lgan. 1742 yili Shved astranomi Yelskiy 100⁰ temperaturani taklif qildi. Termometrlarni ixtiro qilinishi issiqlik hodisalarini miqdoriy o’zgarishini ham o’rganishni taqozo eta boshladi. Buning uchun kolometrlardan foydalanila boshlandi, kolometr bilan ishlash hali fanda issiqlik to’g’risida ikki tushuncha: temperatura va issiqlik miqdori to’grisidagi tushuncha paydo bo’lgan vaqtlarda o’rganildi.Birinchi kolometr bilan ishlash Peterburglik akademik Georgiy Rexman tomonidan 1744 yili amalga oshirildi.

tqmt/m T-aralashma temperaturasi.

m-dastlabki massa.

m-aralashma massa.

t-dastlabki temperatura.

Djozefe Blek tomonidan erish issiqlikligi ochildi, u muzning erish issiqlikligini topdi, ya’ni 80⁰ S li issiq suvga muz solinganda, muz erigan. Suvning teperaturasi 10⁰ S ga kelib qoladi, u shuni issiqlik deb tushuntiradi. Shundan so’ng u turli moddalarning issiqlik sig’imi va issiklik o’tkazuvchanligini aniqladi.

XIX- asrning I-yarimida Yevropa va Amerikada kapitalizm g’alaba qozongan edi. Shu sababli ham XIX-asrning I-yarimida mashinasozlik industriyasi rivojlana boshladi. 1807 yili Amerikada Fulton tomonidan birinchi paraxod yaratildi. 1825 yili Angliyada Stefson tomonidan birinchi paraxod qurildi. Bu esa teplotexnikaning rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Elektrning texnikada keng miqiyosida ishlatilishi elektrotexnika fanini rivojlanishiga olib keldi.1841 yili Joul tomonidan 1843 yili esa Lens tomonidan tokning issiqlik miqdori to’grisidagi tajribalari Joul-Lens qonuni bilan issiqlikning miqdori tokning kvadratiga va qarshilikka bogliqligi tajribada aniqlandi.

1. 
   I. Nyutonning natural falsafaning matematik asosi kitobini qisqa mazmunda aytib bering.
   
2. 
   Nyuton va Guk o’rtasida fanni talqin qilish qanday qarama-qarshilik mavjud edi?
   
3. 
   Nima sababdan I. Nyuton Angliyaning Manchester devorining direktori etib tayinlangan?
   
4. 
   Nyuton qabri ustidagi toshga qanday yodgorlik so’zlari yozilgan?
   

Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni Yangi kashfiyotlarni ochilishiga sabab bo’ldi. Shulardan biri issiqlikning mexanik nazariyasining yaratilishidan iborat bo’ldi. Fizika va ximiya fanlarida atom-molekulyar gipotezaning yaratilishi fanni butun o’rganish tarixiy davri bilan bogliqdir. Issiqlikning mexanik va dinamik nazariyasining yaratilishi XVIII asrda M.V.Lomonosov tomonidan asoslangan bo’lsa-da, moddaning atom- molekuyar tuzilishi moddaning fizikaviy va ximiyaviy xususiyatlariga asoslangandir, va buni Levkippadan Demokrit davriga qadar o’rganilgan edi. Moddaning ximiyaviy tarkibining o’zgarishi sakrash orqali bo’ladi, deb fransuz fizigi Prust (1754-1826) aytgan edi.

Modda tarkibining doimiyligini va uning sakrashsimon o’zgarishini va bu o’zgarishlarda mayda zarralarning o’zgarmasligini, bu zarralar o’zaro bir-biri bilan ta’sirlashgani xolda murakkab birlashmalar hosil qilishini to’liq asoslab bergan olimlardan biri ingliz ximigi Jon Dalton edi. Jon Dalton 6 sentyabr 1766 yilda qishloq to’qimachisi oilasida tugilgan. U ham vatandoshi Faradey kabi o’zi mustaqil bilim oldi va 15 yoshida Kandela shaxridagi maktablaridan birida matematikadan dars bera boshladi. 1793 yili Manchester kollejida fizika va matematikadan dars bera boshlaydi.Sosialist-hayolparast Robert Ouen uni Manchester falsafiy adabiyot jamiyatiga a’zo qilib oladi. 1800 yili J.Dalton shu jamiyatning ilmiy kotibi va 1817 yilda uning raisi bo’ldi. Dalton 1844 yili Manchesterda vafot etgan.

J.Dalton ximiyaga atom ogirligi tushunchasmni kiritdi va ximiyaviy elementning belgilanishini taklif qildi. Lekin fanda boshlangan yangiliklar ko’p olimlar tomonidan bir-biridan bexabar xolda ochiladi. Masalan o’sha davrda moddaning atom ogirligini nemis olimi I. Rixter (1762-1807) tomonidan ixtiro qilgan edi.

1802 yil J.Daltondan behabar holda o’zgarmas bosimda gaz hajmining temperaturaga bogliqligini fransuz fizigi va ximigi Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850) tomonidan ochildi, lekin bu kashfiyot nazariy jixatdan J.Dalton gaz nazariyasida tushuntirilgani uchun Gey-Lyussak qonuni eksperimental qonun sifatida qabul qilindi.

1911 yil Italyan fizigi va ximigi Amedeo Avagadro (1776-1856) atom molekulyar nazariyasini rivojlantirib, «bir xil temperaturada, bir xil bosimda va teng hajmlardagi gazlardagi molekulalar soni bir xil bo’ladi», deb aytadi. Bu fan fizikada Avagadro soni 6, 02·1023 mol^-1 dan yuritiladi. Avogadro bir xil element molekulasi bir qancha atomlardan tarkib topganligini ham aytib o’tadi, bu bilan u Gey-Lyussakning eksperimental qonunini atom-molekulyar nazariyasi bo’yicha tushuntirishida yordam beradi.

Jon Dalton, Berselius va boshqalar fanda Avogadroni bu nazariy kashfiyotini ham tan olmadilar va natijada ximiyada atomistikaning rivojlanishi 19 asrning 60 yillarigacha orqaga suriladi. Jerar (1816-1850) va italyan ximigi Kannissaro (1826-1910) lar tomonidan Avogadro soni tajribada tasdiqlanganidan so’ng Avogadroning atom-molekulyar nazariyasi ximiyada rivojlandi va uni fizikada qo’llanilib issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasining rivojlanishiga olib keldi hamda Klauzius gazlarning kinetik nazariyasi formulasini 1857 yili berdi. Demak Joul va boshqa olimlar issiqlik bu kinetik energiyaning bir ko’rinishidir. Energiyaning saqlanish qonuni klassik mexanika tushunchasidan xarakatdagi molekula va atomlar bir-birlariga tortilishi va itarish kuchlaridan tashkil topgan bu energiyaning saqlanish qonunining bir qo’rinishidir. Demak, xulosa qilib aytganda, gazlarning molekulyar kinetik nazariyasi klassik mexanika qonunlariga asoslangan bo’lib shu qonuniyat asosida tushuntirilar edi.

Jeyms Klark Maksvell 13 iyun 1831 yil sayohatchi ixtirochi oilasida Shotlandiyada tug’ildi. U 10 yoshida Ediburg akademiyasining o’rta o’quv gimnaziyasida o’qidi. U 5 yildan so’ng o’qishida geometriyaga qiziqib o’zicha geometrik jismlarning modelini chiza boshladi.

Maksvell 1847 yili Edinburg universitetiga o’qishga kirib uning fandagi dunyoqarashi shakllana boshladi va u fizikaga qiziqa boshladi. 1850 yil Edinburg Qirolligi jamiyatida elastik jismlarning muvozanati temasida doklad qildi, hamda elastik materiallarni qarshiligi nazariyasini yaratdi.

21 sentyabr 1859 yili Buyuk Britaniya Assosiasiyasi yigilishida J.K.Maksvell «Gazning dinamik nazariyasiga doir tushunchalar»degan temada doklad qilib molekula ham birqancha mayda materiallardan tashkil topgan va ularning harakati tabiat qonunlariga boysunadi, deydi. Olimlardan Daniil Bernulli, Joul, Kryonig, Klauziuslarning gazning bosimi temperaturasi va zichligi o’rtasidagi o’zaro qonuniy bogliqligini o’rganib, gaz molekulalarining o’zaro to’qnashishi natijasida har bir to’qnashishda zarrachalarning tezligini o’zgarishi uchun uning o’rtacha to’qnashishlari soniga bog’liqligini isbotlaydi. Maksvell gaz qonunlarida molekulalarning bir xil temperaturada gaz molekulalari erkin to’qnashadi va har bir gaz zarrachalarining massasi molekulalari tezligi kvadratiga teskari proporsional ekanligini isbot etadi.

Umuman, Maksvellning gaz molekulalarining elastik sharsimon deb tushuntirishi Nyuton mexanikasi qonunlari orqali tushuntirishda osongina keltirib chiqaradi.

Lyudvig Bolsman 20 fevral 1844 yili Vena shaxrida tug’ilgan. U Vena, Geydelberg va Berlin universitetlarida o’qidi. U hali talabalik yillarida (1865) «Notekis yuzalarda elektr harakati haqida» nomli ilmiy ishini chop ettirdi. 1867 yili Bolsman universitetni bitiradi va «Gazlarda atom va molekulalar soni va gazlarning ichki ishi» nomli ilmiy maqolasini e’lon qiladi. Bolsman 1869 yili Grashs universitetining fizika sohasi bo’yicha professorlik unvoniga sazovor bo’ladi, hamda universitetining eksperimental fizika kafedrasini boshqaradi va o’sha zamon asbob-uskunalari bilan jihozlangan fizikadan eksperimental laboratoriya tashkil etadi. 1873 yili Venaga qaytib keladi va matematika kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan. 1876-1889 u yana Grashe universitetiga qaytib, statistik fizika bo’yicha bir qancha muhim ishlarni amalga oshiradi. 1884-1894 yillarda Myunxen universiteti professori 1902 yildan to umrining oxirigacha Venaa ishlaydi va 1906 yil 16-sentyabrda vafot etadi.

Bolsman o’z hayotida fizikaning fundamental ishlaridan bu statistik mexanika, termodinamikaning ikkinchi qonuniga qo’shgan ishlarida olamshumul ahamiyatga ega.

Jozayya Vilard Gibbs 11 fevral 1839 yil Nyu- Gavana shtatining professor oilasida tugilgan, uning oilasi shtatlardan 3 yilga 1866 yili Yevropaga ko’chib keladi. U Parijda va Berlinda o’qiydi, mashxur olimlar Kirxgof va Gelmgolsdan saboq olgan. Uning birinchi ilmiy ishi, ya’ni doktorlik dissertasiyasi texnik mexanikaga bag’ishlangan edi. 1873 yili uning birinchi termodinamik ishi «Termodinamik suyuqliklarning grafik metodi» ishi edi. U o’zining ishlarida termodinamik ish Karno siklini grafik ifodalab, grafikning yuzini hisoblash orqali termodinamik ishni hisoblab chiqarish mumkin ekanligini ko’rsatgan.Uning ishlarida 1) entropiya va temperatura, 2) entropiya va hajm, 3) hajm logarifmetri, 4) temperatura va bosimlarni sodda usulda, ya’ni berilgan qiymatlarida grafik usulda yuzani topib uning qiymatlarini hisoblashni ko’rsatadi. Gibbs bu ishlarini Maksvell yuqori baholagan edi, uning metodi bilan istalgan moddaning grafigi orqali uning parametrlarini o’lchash mumkinligini ta’kidlaydi. Gibbs termodinamikada termodinamik funksiyalar metodini qo’llagan olimlardan biridir.

Gibbs juda ko’p akademiyalarning a’zosi bo’lgan. 1902 yili uning «Statistik mexanika asoslari» ilmiy ishlari to’plami chop etilgan. Bu bilan u molekulyar kinetik nazariya faqat issiqlik hodisasini mexanik holatda tushunishdan, issiqlikning fizikaviy va ximiyaviy jarayonlarda o’rnini aniqlashga hissa qo’shgan. U 1903 yili 28 aprelda bevaqt olamdan o’tgan.

M.Plank 1909 yili Nyu-Yorkda Kolumbiya universitetida leksiya o’qiyotganida Gibbsning entropiyasini tushuntirilishini jahon bo’yicha eng sodda metod deb tan olgan.

Albert Eynshteyn 14 mart 1879 yili Ulms (Germaniya) shahrida kichik komersant oilasida tugilgan. Uning otasi komersant bo’lgani uchun ham Albert yoshligida shaharma-shahar ko’chib yurishga to’g’ri kelgan, shu sababli u to’liq o’rta ma’lumot ola olmagan. U 16 yoshida Oliy texnika maktabiga (Syurix, Shveysariyada) kirish imtihonlaridan o’tolmay o’rta maktabni bitirgandan so’ng o’sha Syurixdagi Oliy politexnika maktabining pedagogika fakutetiga o’qishga kirib 1900 yili tugatadi. U o’sha davrda har doim o’zlashtiruvchi bo’lmagan, u ko’pgina fanlarni maktabda majburan o’kitilishiga qarshi edi. Oilasi o’sha paytda Italiyada bo’lgan. 1902 yilda Eynshteynning otasi vafot etadiyu moliyaviy qiynalgan Eynshteyn 1901 yili texnikumda matematikadan dars beradi, 1902 yilgacha u repetitorlik qiladi va 1902 yildan 1909 yilgacha Bern shahrida patentlik byurosida inspektor lavozimida ishlaydi va o’zining ilmiy ishlari bilan shugullanadi. Uning birinchi ilmiy ishlari Molekulyar fizika va termodinamikaga bag’ishlangan edi. U Broun harakatining nazariyasini yaratadi, bu nazariyani u «Molekulalarning o’lchamini aniqlashning yangi metodi» deb atalgan edi. 1906 yili doktorlik dissertasiyasini himoya qiladi va 1905-1908 yillari «Issiqlik o’tkazuvchanlikning kvant nazariyasi» ni yaratadi. 1911 yili Praga universitetiga nazariy fizika bo’yicha professorlik lavozimida ishlaydi, lekin 1 yildan so’ng Syurixga qaytib borib o’zi o’qigan Oliy politexnika maktabida professorlik lavozimida ishlaydi. 1914 yili Berlindagi Prussiya akademiyasining a’zosi etib saylangandan so’ng Berlinga ko’chib o’tadi. 1922 yili Nisbiylik nazariyasi uchun u Nobel mukofoti sovrindori bo’ladi.

Germaniyada vujudga kelgan fashizm Eynshteynga tazyiq o’tkaza boshlaganidan so’ng u AQSh ning Oliy ilmiy tekshirish Priston institutiga ketadi. U o’z ilmiy ishlarida massa va energiya orasidagi boglanishni yaxshi tushuntirgani uchun 1939 yil prezident Ruzveltga xat yozib atom energiyasida foydalanishning xunuk oqibatga olib kelishini aytadi. U Xirosima va Nagasakidagi atom bombasining portlashini juda katta qaygu bilan qarshi oladi va hayotning oxiriga 1955 yil 18 aprelgacha jahon jamoatchiligini atom urushining oldini olishga chaqiradi.

Eynshteyn o’zining «Nisbiylik nazariyasi» bilan mashhur bo’lsa-da, u «Issiqlik o’tkazuvchanlikning kvant nazariya» sini yaratib Nyuton klassik mexanikasidagi ko’pgina noaniqliklarni tushuntira olgan. U issiqlikning kinetik nazariyasi va atom gipotezasini tushuntira oldi, Broun harakatidagi zarrachalarni oddiy zarrachalar deb ularning harakatini esa issiqlik harakati deb tushuntiradi.

Bir vaqtning o’zida Broun harakatini o’rganishda Marian Smoluxovskiy (1872-1917) tomonidan eksperimental molekulalarning harakati uning issiqlik harakati ekanligi isbotlandi va ato-mistik gipoteza orqali tushuntirilishi aytildi.

Issiqlikning kinetik nazariyasi va moddalarning atom molekualardan tashkil topgani eksperimentator fransuz fizigi J. Perren tomonidan ham isbotlangan.

1906 yili o’zining xodimlari bilan Bolsman tomonidan aytilgan gaz molekulalarning harakati balandlik bo’ylab energetik tasdiqlandi.

8-ma’ruzani takomillashtirish uchun savollar.

1. 
   Natural falsafaning mazmuni nimadan iborat? Bunda asosan qaysi fan o’tiladi?
   
2. 
   J.Dalton elementini ximiyaviy belgisini birinchi bo’lib taklif qildi, lekin bundan foydalanmadi. O’sha davrda qaysi olimning ximiyaviy belgisi tan olingan edi?
   

1. 
   Issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasini Nyutonning klassik mexanikasi qonunlari orqali tushuntirish nima uchun ancha vaqtgacha qiyin kechdi?