Ja’ha’n geosiyasiy sistemalarinda aqsh tin’ tutqan orni ha’m ro’li. Reje: Kirisiw Tiykarg’i bo’lim aqsh geosiyasiy jag’idaylar aqsh geosiyasatta tutqan orni Juwmaqlaw

Ja’ha’n geosiyasiy sistemalarinda AQSH tin’ tutqan orni ha’m ro’li. Reje: 1.Kirisiw 2.Tiykarg’i bo’lim 3.AQSH geosiyasiy jag’idaylar 4.AQSH geosiyasatta tutqan orni 5.Juwmaqlaw.

Kirisiw. XIX-a’sir ekinshi yariminda XX-a’sir baslarina kelip ken’ ko’lemli socialliq siyasiy pa’nler arasinnan geosiyasattin’ tarixiy rawajina ol ya’ki bul da’re -jede ta’sir etken izertlewshiler qaraslari ko’zde tutilmaqta. Fridrix Rattsel 1844-jili Karlsruede tuwilg’an. Jaslig’innan ta’biyiy pa’nler -ge qizig’iwi u’lken bolg’an. Rattsel Haydelberg qalasinda ta’lim alip ju’rgen gezleri professor Ernest Gekkelge sha’girt tu’sken. Rattseldin’ shax shig’armasi bul- ’’Siyasiy geografiya’’ taniqli shig’arma -lari: ’’ Ma’mleketlerdin’ ma’kanliq o’siw nizamliqlari ’’(1896). ” Ten’iz xal -iqlar qu’dretinin’ faktori sipatinda ” (1900).

Rudolf Chellen 1864-jili tuwilg’an. Shvet izertlewshisi 1901-jildan 1922-jilg’a shekem da’slep Gyoteborg, keyin bolsa Upsalsk universitetler professori bolg’an. Chellennin’ Rattsel menen tanisiwi onin’ iskerliginde keskin burilis jasadi. Ol Rattseldi o’zinin’ ustazi dep bilgen. Chellen geosiyasatqa siyasattaniwdin’ a’hmeyetli bir bo’limi sipatinda qarag’an. “ Ulli ku’shler zamanago’y u’lken siyasattan osherk “ (1914), “ Ma’mlekettin’ turmisi a’hmeyetli formasi sipat -inda “ (1916), “ Siyasiy ta’rtipler tiykarlari “ (1920) atli shig’armalari alim iskerliginin’ tiykarin payda etedi.

1783- jilda AQSH penen Angliya ortasinda qol qoyilg’an Versal sha’rtnamasi AQSHtin’ Angliya u’stinen erisilgen jen’isin tastiqlaytug’in ha’m bul sha’rtnama ha’zirgi waqitta du’nyadag’i en’ qudretli ma’mlekette pundamentlik waziypani o’tep atir. XIX-a’sir aqiri ha’m XXI-a’sir baslarinda AQSH ushin glaballasiw idealarin o’mir -ge qollaw ku’nnen ku’nge qiyin bolip barmaqta. XX-a’sir 80-jillarina kelip AQSH eksport-import boyinsha en’ basli pozitsiyalar -dan ayirildi. Da’l sonday jag’iday lapital eksportinda da ju’z berdi. Ha’zirgi waqitta AQSH o’z -ine e’n jaqin turg’an Yaponiya ha’m Germaniyanin’ rawajlanip baratirg’anin social – ekanomikaliq jag’idayin sezip tur

Versal sha’rtnamasi.

Sog’an qaramastan bu’gingi ku’nde ekanomikaliq ku’sh qu’dreti boyin -sha AQSH du’nyanin’ ba’rshe ma’mleketler ishinde ten’i joq esaplana -di. Sebebi AQSHtan keyin ekinshi orinda baratirg’an Yaponiya menen ortasindag’i pariq 4-5 eseni quraydi.

Bu’gingi ku’nde AQSH xaliqlari keleshegin hal etiwdey quramali ha’m masulyatli bolg’an waziypani orinlaw kerek, dep aytadi Jo Baden. Ol AQSh Evraziya ushin aniq ha’m rawshan keleshek strategiyasin islep shig’iw lazim dep esaplaydi. Jo Baden ha’m D. Tramp arasinda uzaq dawam etken prezidentlik saylaw -inda jen’iske erisken edi.

AQSH idealarin Evraziya o’mirinde qollawda tiykarg’i ro’ldi materik batisin- dag’i Fransiya ha’m Germaniya oynaydi. Materik shig’isdag’i Qitay abroyinin’ ku’nnen ku’nge o’sip bariwi Vashington menen Pekin ortasinda siyasiy konsenus ornatiliwin talap etedi.

Bul orinda AQSH geosiyasatshilari en’ aldin ala Z.Bjezinskiy pikirine ko’re Rossiya , Evraziya ha’m du’nya ko’leminde emes ba’lki tek g’ana ma’mleket etapinda ko’riw kerek dep aytadi ha’m Rossiyada ju’z berip atirg’an etnik mashqala-lardi AQSH ha’m rawajlang’an ma’mleketler ekanomik ta’rizde sheship beriw kerek dep esapla-g’an.

Bul orinda AQSH geosiyasatshilari en’ aldin ala Z.Bjezinskiy pikirine ko’re Rossiya , Evraziya ha’m du’nya ko’leminde emes ba’lki tek g’ana ma’mleket etapinda ko’riw kerek dep aytadi ha’m Rossiyada ju’z berip atirg’an etnik mashqala-lardi AQSH ha’m rawajlang’an ma’mleketler ekanomik ta’rizde sheship beriw kerek dep esapla-g’an.

AQSH geosiyasatshilari NATO ha’m Evropa awqaminin’ shig’isqa qarap ken’eyip dawam etiwi lazim dep esaplaydi. Ha’zirgi ku’nge kelip Shig’is Evropa ma’mleketlerinen Polsha, Chexiya , Vengriya NATO ag’zalari boldilar ha’m Evropa awqamina qabil etildi.

2004-jilda Baltiq boyi ma’mleketleri – Latviya, Litva, Estoniya ha’m basqa Shig’is Evropa ma’mleketleri 2006-jildan bolsa Bolgariya ha’m Ruminiya ma’mleketleri de Evropa awqamina ag’za boldi. En’ za’rurli waqiyalar qatarina 2010-jilg’a shekem bolga’n da’wirde Ukrainani NATO g’a qabil etiliwi ku’tilmekte. Sonday etip AQSH geosiyasatshilari aldin ala aytqan du’nyanin’ geosiy -asiy jag’idayi qa’liplese basladi.

Paydalanilg’an a’debiyatlar: 1.Каримов И.А. Озбекстан ХХI аср бусагасида – T. 1997 2.Голубчик М.М Политическая география мира. Учеб. пособ. Смоленск, 1998 3.Колосов В.А Геополитика и политическая география –М 2002 Internet saytlari: www.ziyonet.uz

Diqqatiniz ushin raxmet