Inson va tabiiy landshaftlar

Inson va tabiiy landshaftlar

S.Ganiyeva

LANDSHAFT VA UNING TUZILISHI

• «Landshaft»  nemischa  so‘z  bo‘lib,  «joy»  degan  ma’noni bildiradi. hozirgi paytda landshaft tushunchasi geografiyada keng va tor ma’noda ishlatiladi. Keng  ma’noda  landshaft  deganda  tabiiy  hududiy  kompleks tushuniladi. Masalan, tayga zonasi, botqoq, tundra, so‘l va h.k. Tor  ma’noda  landshaft  —  yer  yuzasidagi  tabiiy  chegaralari bilan ajralib turuvchi joydir. Landshaft hududiy yaxlitligi, vujudga kelishiga  ko‘ra  bir  butunligi,  geografik  tuzilishi,  relyefi,  iqlimi, tuproqlari, o‘simlik va hayvonot dunyosining bir xilligi bilan ajra- lib turadigan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, Qizilqumdagi qumli,  gilli,  taqirli,  sho‘rxokli  landshaftlar,  tog‘lardagi  yaylov, o‘rmon, vodiy landshaftlari shular jumlasidandir.

LANDSHAFT VA UNING TUZILISHI

• Odatda landshaftlar tabiiy va atropogen landshaftlarga ajratila- di.  
• Tabiiy  landshaft —  faqat  tabiiy  omillar  ta’sirida  shakllangan yoki  shakllanayotgan  landshaftdir.  Unga  inson  faolliyati  ta’sir Tabiiy landshaft. Archazor
• etmagan  bo‘ladi.  Masalan,  Chotqol  biosfera  qo‘riqxonasidagi  
• archazorlar  shular jumlasiga kiradi.

Antropogen landshafti 

— tabiiy va antropogen omillar ta’sirida shakllangan va shakllanayotgan landshaftdir. Bunga inson faoliyati ta’sirida vujudga kelgan landshaftlar kiradi (22-rasm). Tabiatning  barcha  komponentlari  va  landshaftlar  u  yoki  bu darajada  inson  ta’sirida  bo‘ladi.  Fan-texnika  inqilobi  sharoitida insonning tabiatga ta’siri tobora kuchaymoqda. Mazkur landshaft- lar  insonning  xo‘jalik  faoliyati  ta’sirida  shakllanadi,  ammo  tabiiy xususiyatlarini saqlab qoladi va tabiat qonunlariga bo‘ysunadi. Antropogen  landshaftlar  quyidagi  turlarga  bo‘linadi:  qishloq xo‘jalik  yoki  agrolandshaftlar  (ekinzorlar,  bog‘lar,  yaylovlar);  suv yoki gidrogen landshaftlar (kanallar, hovuzlar, suv omborlari); sha- har  yoki  seliteb  landshaftlar  (shaharlar,  qishloqlar);  sanoat  land- shaftlar  (zavodlar,  shaxtalar,  chiqindilar  uyumi,  aerodromlar, yo‘llar va h.k.). Landshaftlar joy, maydon va fatsiyadan tuzilgan bo‘lib, uning eng kichik birligi fatsiyadan iboratdir.

Fatsiya

— bir xil tog‘ jinslariga, relyefga, tuproqqa, namlikka, mikroiqlimga,  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosiga  ega  bo‘lgan  eng kichik tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, qayir fatsiyasi, o‘zan fatsiyasi, toshli qayir, gilli qayir fatsiyalari.  Antropogenlar landshaft. Karyer

Maydon

(urochisha)  —  fatsiyalar  tizimidan  iborat  tabiiy hududiy  kompleksdir.  Demak,  maydon  hudud  jihatdan  katta bo‘lib, bir necha fatsiyalarni birlashtiradi. Masalan, botiqdagi sho‘r va sho‘rxoklar; oq saksovulli tekis qumlar; do‘ngli qumlar va h.k.

Joy

• — maydonlar majmuasidan iborat bo‘lgan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, yoyilmalarning yuqori, o‘rta va quyi qism- lari, tog‘larning suvayirg‘ichi, yonbag‘irlari va h.k. Ma’lum bir hududdagi joylar yig‘indisi landshaftni tashkil qila- di. Masalan, cho‘l landshafti — qumli, gilli, toshli, taqirli joylar- dan iborat. Demak, landshaft — joylar majmuasidan, joylar — maydonlar majmuasidan,  maydonlar  esa  fatsiyasidan  iborat.  Yoki  landshaft- lar  —  joylarga,  joylar  —  maydonlarga,  maydonlar  —  fatsiyalarga bo‘linar ekan.

• Landshaft — hududiy yaxlitligi, vujudga kelishiga ko‘ra bir butun, geografik tuzilishi, relyefi, tuproqlari, o‘simlik va hayvonot dunyosi bir xil bo‘lgan tabiiy hududiy kompleksdir.

• XX  asrning  60-yillarida  Tojikistondagi Zarafshon  tumanida  Mirzacho‘lning  janubiy  qismidagi  prolyuvial tekislikning  yuqori  qismida  15  ming  gektar  yer  o‘zlashtirilib, sug‘orila boshlandi. Oqibatda prolyuvial tekislikning quyi qismida joylashgan O‘zbekistonning 50 ming gektar yerida yer osti suvlari sathi ko‘tarilib, tuproqlarni sho‘r bosdi. Chunki, prolyuvial tekis- likda yer osti suvlarining gorizontal (yotiq) harakati kuchli bo‘lishi tufayli  Zafarobod  tumanida  sug‘orish  boshlanishi  bilan  tuproqqa shimilgan suvlar prolyuvial tekislikning etak qismlari tomon hara- kat  qilgan.  Oqibatda  yer  osti  suvlari  sathi  ko‘tarilib,  Mirzacho‘l- ning avvaldan sug‘orib kelinayotgan yerlarida katta hududni sho‘r bosishiga olib kelgan.