I-mavzu. «Mehnat bozori iqtosodiyoti» fanining mohiyati, predmeti va
Download 284,78 Kb. Pdf ko'rish
|
|
I-MAVZU. «MEHNAT BOZORI IQTOSODIYOTI » FANINING MOHIYATI, PREDMETI VA MAZMUNI Reja: 1.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti kategoriyasining mazmuni va mohiyati 1.2. «Mehnat bozori iqtosodiyoti » fanining maqsadi, vazifalari, predmeti va tamoyillari 1.3. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning darajaviy bo‘limlari 1.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti kategoriyasining mazmuni va mohiyati Bozor munosabatlari tizimida mehnat bozori muhim o‘rinni egallaydi. Mana shu bozorda mehnatga qobiliyatli kishilar va davlat biror bir jamoa va xususiy tashkilotlarning nomidan ish ko‘ruvchilar va ish beruvchilarning manfaati to‘qnash keladi. Mehnat bozorida vujudga keladigan munosabatlar yaqqol ifodalangan ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lib, ular mamlakat aholisi ko‘pchiligining muhim ehtiyojlariga daxldor bo‘ladi. Mehnat bozori mexanizmi orqali aholining ish bilan bandligi va mehnatga haq to‘lash darajalari belgilanadi. Mehnat bozorida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy oqibati ishsizlik bo‘lib, u umuman olganda salbiy hodisa hisoblansa ham, lekin amalda jamiyat hayotining muqarrar natijasidir. Aholining ish bilan bandligi uning takror ishlab chiqarilishi uchun zarur shartdir, chunki kishilarning turmush darajasi, kadrlarni tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga, ularni ishga joylashtirishga, ishdan mahrum bo‘lib qolgan kishilarni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlab turishga sarflanadigan xarajatlarning barchasi ana shu aholining ish bilan bandligiga bog‘liqdir. Shuning uchun ham aholining ish bilan bandligi, ishsizligi, mehnat faoliyati uchun zarur resurslar va umuman mehnat bozori singari muammolar mamlakat iqtisodiyoti uchun dolzarb bo‘lib, ular tarmoqlararo funksional tizim hisoblanadi. Respublikamizda bozor islohotlari jarayonlarini avj oldirish hozirgi kunda mehnat bozori subyektlarining yangi mehnat tuzilmalariga bo‘lgan qiziqishlarini va yangi maqsadlari shakllanishi jarayonlari faol avj olishiga olib kelmoqda hamda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif shakllanishini yuzaga keltirmoqda. Bir vaqtning o‘zida mehnat bozori subyektlarining o‘zaro aloqalarini jamoashartnomaviy va normativ-huquqiy bazalarini doimiy rivojlantirish, mehnat bozori infratuzilmalarini kelgusida rivojlantirishni talab qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshirish samarasizdir. Shuning uchun ham Mehnat bozori iqtosodiyoti dagi ish faoliyatini tashkil qilish asoslarini ilmiy asosda yoritish samarali mehnat bozori shakllanishi va rivojlanishining ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini oshiradi. Mehnat bozorini to‘liq ishlashi uchun rivojlangan infratuzilmani shakllantirish lozim. Mehnat bozori faoliyat ko‘rsatishining sifat ko‘rsatkichlarini eng muhim mezoni uning infratuzilmasining rivojlanish darajasidir. Infratuzilma iqtisodiyotda turli xo‘jalik tizimlari va bu tizimlardagi asosiy subyektlar o‘rtasida faol o‘zaro aloqadorlikni ta’minlash uchun shart-sharoit yaratishi zarur. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning mohiyatini yoritib berishda ko‘pgina ilmiy adabiyotlarda Mehnat bozori iqtosodiyoti ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi davlat va nodavlat muassasalar tizimini, korxona va firmalarning kadrlarga xizmat ko‘rsatish bo‘limlarini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, mehnat bozoridagi talab va taklif o‘rtasidagi samarali o‘zaro aloqadorlikni ta’minlashni o‘z ichiga oluvchi mehnat bozori tarkibiy qismi sifatida ifodalanadi. Ba’zi iqtisodchi olimlarning qarashlarida Mehnat bozori iqtosodiyoti mohiyatini ifodalashda quyidagi ta’riflarni uchratish mumkin( «kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, bandlik jamg‘armalari, reklama bilan shug‘ullanuvchi firmalar va boshqalar». D.S.Cherneykoning fikricha( «mehnat bozoridagi jami iqtisodiy, huquqiy va boshqaruv institutlari, tashkilotlar va faoliyat turlari uning funksiyalarini amalga oshirilishida ko‘maklashishi zarur». Shuningdek, Varfolomeyeva O.A. ta’kidlaydiki( «Mehnat bozori iqtosodiyoti – bandlikka ko‘maklashuvchi institutlar tizimi va boshqarish mexanizmlari sifatida mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi iqtisodiy jihatdan foydali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi tizimdir». Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berishda Abdurahmonov Q.X. aniq ta’rifni bergan. Unga muvofiq Mehnat bozori iqtosodiyoti – davlat muassasalarini, ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi nodavlat tuzilmalarini, korxona va firmalarning kadrlar xizmatini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, ish kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy muhitni o‘z ichiga oladi, ular ishchi kuchiga ehtiyoj bilan taklif o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydi. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning mohiyatini yoritib berishda uning qo‘yidagi o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish zarur( Mehnat bozori iqtosodiyoti – bu ko‘p funksiyali tizim bo‘lib, aholining ish bilan bandligini ta’minlash va ijtimoiy himoyalashning turli xil tashkiliy shakl va usullaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi( Mehnat bozori iqtosodiyoti dagi institutlar va tashkilotlar mehnat bozorini boshqarishda huquqiy, moliyaviy – iqtisodiy va axborot mexanizmlarini yuzaga keltiradi( Infratuzilma tarkibidagi (aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi) obyektlar va mexanizmlar mehnat bozorining samarali shakllanishi va rivojlanishi uchun qo‘lay shart-sharoitlarni yaratilishiga qaratilmog‘i zarur. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati quyidagicha talqin etiladi( Mehnat bozori iqtosodiyoti – bu ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi davlat va nodavlat muassasalarini, korxona va firmalardagi kadrlar bo‘limlarini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, ishchi kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy, moliyaviy-iqtisodiy va axborot mexanizmlari muhitini o‘z ichiga oluvchi mehnat bozorining tarkibiy qismidir. Mehnat bozori iqtosodiyoti institutlar tizimi sifatida, davlat va nodavlat ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi tuzilmalar va mexanizmlar, mehnat bozori shakllanishi va rivojlanishi uchun huquqiy, moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tartibga solishda qo‘lay shart-sharoitlarni ta’minlaydi. 1.2. «Mehnat bozori iqtosodiyoti » fanining maqsadi, vazifalari, predmeti va tamoyillari Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshishi mushkul. Mehnat munosabatlari amalga oshishining shunday asoslari birinchi navbatda qanday darajadagi infratuzilmaning mavjudligi, infratuzilmaning mehnat munosabatlarining barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’siri, mehnat sohasidagi huquq va kafolatlarning amalga oshishida ko‘mak va imkon berishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham mehnat bozorining to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishi uchun uning infratuzilmasini rivojlantirish kerak. Mehnat bozori iqtosodiyoti – ish beruvchi va yollanuvchi o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydigan davlat, nodavlat, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalari kabilardir. Infratuzilma ish kuchining bahosi, mehnat sharoiti, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xususida ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish, shuningdek, mehnat bozorida ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar huquqlarini himoya qilish jarayonlarini tashkil etishi va tartibga solishi lozim. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonini boshdan kechirayotgan mamlakatlar singari O‘zbekistonda ham mehnat bozorini samarali boshqarish va uning infratuzilmasini rivojlantirish bilan bog‘liq yechimini topish lozim bulgan bir qator muammolar mavjud. Ularning asosiylari sifatida Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishining mezonlari va ko‘rsatkichlarini aniqlash, davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini ta’minlash, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlarini yaratish, mehnat bozorida hududiy axborot tizimlarini takomillashtirish, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning rivojlanish istiqbollarini belgilash kabi muammolarni alohida qayd etib o‘tish lozim. Fanning maqsadi – bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida respublikamizda Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishi bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Fanning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati, mazmunini o‘rganish hamda uning elementlari va funksiyalarini aniqlash; Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy tamoyillarini ishlab chiqish; Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligini aniqlash; Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanish mezonlari va ko‘rsatgichlarini ishlab chiqish; Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanish holatini tahlil etish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; mehnat bozorida har tomonlama samarali va istiqbolli ish bilan bandlik dasturini tuzish maqsadida uning har bir bo‘limi uchun ko‘rsatilishi zarur bo‘lgan davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish; nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari faoliyatlarining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash va ularni alohida belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratib, tasniflash; davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash usullarini tasniflash va ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish; hududiy ish bilan bandlik xizmati faoliyatini har tomonlama baholashda ijtimoiy iqtisodiy, demografik va mintaqaviy xususiyatlarni e’tiborga oluvchi, markazlashgan tartibda yangi ko‘rsatkichlar hisobi bo‘yicha dasturiy ta’minotini ishlab chiqish; mehnat bozorida hududiy axborot tizimini tashkiliy-iqtisodiy jihatdan takomillashtirishning asosiy yo‘llarini aniqlash; Mehnat bozori iqtosodiyoti tashkiliy tarkiblari rivojlanishining istiqbollari bo‘yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Fanning predmeti – Mehnat bozori iqtosodiyoti subyektlarining faoliyatida amalga oshadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi. Ma’lumotlar to‘plash va tahlil qilish uchun «Mehnat bozori iqtosodiyoti » fanida quyidagi usullar keng qo‘llaniladi: tenglashtirish va taqqoslash; guruhlash va kuzatish; statistik tahlil va omilli tahlil; iqtisodiy-matematik; ekspert baholash va dasturlash; sotsiologik tadqiqot; xlosa chiqarish. Mehnat bozorini tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan tashkiliy-huquqiy va tuzilmaviy shart- sharoitlar Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishining quyidagi asosiy tamoyillarini to‘liq amalga tadbiq etgan holda, mazkur bozorni shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi: mehnat va ish bilan bandlikda erkinlikni ta’minlash. Insonga ijtimoiy mehnatda qatnashishi yoki qatnashmaslikni tanlash ustuvor huquqi berilishi; ish kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy mexanizmni yaratish; ish bilan bandlik bo‘yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish. Ish bilan bandlik bo‘yicha davlat siyosatining atrofida hamma darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish bilan bandlik siyosatini yuritish; ish bilan bandlikni ta’minlash bo‘yicha nazorat. Ish bilan bandlikni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda kasaba uyushmasi, tadbirkorlar assotsiatsiyasining boshqaruv organlari bilan hamkorlikda nazoratni amalga oshirish; ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishda uch tomonlama ijtimoiy hamkorlik (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari); ish haqi va boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan “kun kechirish uchun zarur miqdordan kam bo‘lmaslik”ka rioya qilgan holda erkin belgilash . Shuningdek, Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishi doirasida o‘tkaziladigan tadqiqotlar mehnat bozorini ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari va maqsadli dasturlarini ishlab chiqish, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning iqtisodiyot va boshqaruv sohasida turli darajalardagi subyektlari faoliyatlarini takomillashtirish, ish bilan bandlik masalalari hamda ishsizlikni kamaytirish bo‘yicha ishonchli axborotlarni beradi. Shunday qilib, «Mehnat bozori iqtosodiyoti » fani, bir tomondan, real mavjud bo‘lgan voqelik haqidagi bilimlarni kengaytirishga, ikkinchi tomondan, mehnat bozori tizimida yuzaga keladigan yangi aloqalar va jarayonlarni qaror toptirishga ko‘maklashadi. 1.3. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning darajaviy bo‘limlari Mehnat bozori iqtosodiyoti iqtisodiyot va boshqaruv sohasida turli darajalardagi subyektlar sifatida qo‘yidagilardan iborat: Xalqaro tashkilotlar, masalan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti, turli mamlakatlar mehnat bozorlaridagi faoliyatlari bo‘yicha koordinatsiyani amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-mehnat munosbatlarini boshqarish va tartibga solish ijtimoiy jarayonlar bilan bog‘liq tub o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat : ijtimoiy mehnat muammolarini hal qilishga qaratilgan xalqaro siyosat va dasturlarni ishlab chiqish; mazkur siyosatni amalga oshirish maqsadida Konvensiyalar va Tavsiyalar tarzida mehnat normalarini yaratish va qabul qilish; ishtirok etuvchi mamlakatlarga ijtimoiy-mehnat muammolarini hal qilishda (texnikaviy va boshqa hamkorlik) yordam berish; inson huquqlarini himoya qilish (mehnat qilish huquqi, birlashish huquqi, majburlovchi mehnatdan, kamsitishdan himoya qilish va boshqalar); mehnatkashlarning turmush darajasini yaxshilash uchun kambag‘allikka qarshi kurash olib borish, ijtimoiy ta’minotni rivojlantirish; mehnat sharoitlarini va ishlab chiqarish muhitini yaxshilash, xavfsizlik texnikasi va mehnat gigiyenasi dasturlarini ishlab chiqish, atrof muhitni muhofaza qilish va tiklash; mehnatkashlar va tadbirkorlar tashkilotlariga ularning ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish sohasida hukumat bilan birgalikda olib boradigan ishlarida yordam berish; mehnatkashlarning eng nochor guruhlarini: xotin-qizlar, yoshlar, nogironlar, keksa kishilar, kelgindi (mehnat) kishilarini muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Yuqorida keltirilgan vazifalar Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari hisoblanadi. Xalqaro Mehnat Tashkilotining barcha xalqaro tashkilotlardan faqat o‘z ishining mazmuni bilan emas, shu bilan birga uning uch tomonlama tuzilishi bilan ham farq qiladi. Bu tashkilotning barcha darajalarida mamlakatlar nomidan hukumatlar, mehnatkashlar va tadbirkorlar tashkilotlari, xususan, O‘zbekiston vakillari ham ishtirok etadilar, ular baravar huquqlarga egadirlar. Ularning muloqotlari, munozaralari, va qarorlar qabul qilishi ijtimoiy bitimlar tuzish jarayonida manfaatlarni o‘zaro hisobga olishni va bitimlarga erishishni nazarda tutadi. Turli-tuman ko‘pincha esa butunlay qarama-qarshi manfaatlarni kelishib olish juda murakkab va qiyin ish hisoblanadi, bu esa tashkilotning tuzilishi xususiyatlarini belgilab beradi. Mehnat bozori iqtosodiyoti subyekti sifatida davlatning roli. Davlat iqtisodiyotning davlat sektorida tadbirkor sifatida ham, ko‘pgina investitsion dasturlarni amalga oshirish subyekti sifatida ham namoyon bo‘ladi. Davlatning qonun chiqaruvchi organlari qonunlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi, bozor munosabatlarining huquqlari va umumiy tamoyillarini o‘rnatadi. Davlatning subyekti sifatida mehnat bozoridagi siyosatni Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari amalga oshiradi. Bu umumdavlat, hududiy va joylardagi boshqaruv darajalari asosida amalga oshiriladi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi O‘zbekistonda mehnat bozori va aholini ish bilan bandligini tartibga soluvchi asosiy davlat organi hisoblanadi. Vazirlik O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 13 fevraldagi PQ-2810-sonli Farmoni va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida» 2001 yil 13 fevraldagi 75-sonli Qaroriga muvofiq tashkil etilgan. Mazkur vazirlik mehnat, ish bilan bandlik, aholini ijtimoiy himoyalash va ijtimoiy ta’minot sohasida davlat boshqaruvining markaziy organi hisoblanadi va faoliyati davomida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga bo‘ysinadi. Quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari hisoblanadi: aholining moddiy faravonligini barqaror o‘sishini ta’minlashga yo‘naltirilgan yagona ijtimoiy siyosatini shakllantirish va realizatsiya qilish, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida aholini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish; demografik rivojlanishni amalga oshirish istiqbollarini ishlab chiqish va nazorat etish, mehnat bozorini shakllanishi bo‘yicha faol siyosatni o‘tkazish va mehnatga layoqatli aholini, xususan, yoshlarni ish bilan bandligini ta’minlash, ish joylarini yaratishning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish va mehnat resurslari balansi asosida kadrlar tayyorlash bozor sharoitlariga muvofiq mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha chora- tadbirlar ishlab chiqish, mehnatni muhofaza qilish va normalash tizimini takomillashtirish; ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarni, nogironlarni, pensionerlarni amaldagi ijtimoiy himoyalashni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholining zaif qatlamlarini manzilli ijtimoiy himoya qilishning samarali mexanizmini ishlab chiqish va amalga oshirish; ijtimoiy ta’minotni tashkil etish va boshqarish, nogironlarni ijtimoiy-uslubiy ekspertiza va reablitatsiya xizmati faoliyaini boshqarish, aholiga protez-ortopediya ko‘magini tashkil etish. Hududiy darajada Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Bosh boshqarmasi mehnat, bandlik, ijtimoiy muhofaza, pensiya va aholining ijtimoiy ta’minot yo‘nalishi bo‘yicha hududiy davlat boshqaruv organi hisoblanadi. Bosh boshqarma o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ,O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining buyruqlari, qarorlariga amal qiladi. Bosh boshqarma o‘zining funksiyalari va vazifalarini aialga oshirishda boshqa hududiy davlat boshqaruvi organlari, mahalliy xokimliklar va jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi. Bosh boshqarma yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil balansga, bank muassalarida depozit va boshqa hisob raqamlariga, O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi yozilgan muxrga, shuningdek, tegishli muxr va shtamplarga ega bo‘ladi Bosh boshqarma tizimiga quyidagilar kiradi: tuman (shahar) bandlikka ko‘maklashuvchi markazlar; tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo‘limlari; nogironlar va qariyalar uchun “ Muruvvat” va “ Sahovat uylari”; hududiy reabilitatsiya markazlari. Bosh boshqarma va uning tuman (shahar) bo‘limlarining moddiy texnik ta’minoti, shuningdek xodimlarning mehnatiga xaq to‘lash ajratiladigan mablag‘lar doirasida davlat budjeti mablag‘lari xisobiga hamda Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xodimlarining mehnatini rag‘batlantirish va moddiy- texnika bazasini mustahkamlash jamg‘armasi mablag‘lari, shuningdek qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa manbalar xisobiga amalga oshiriladi. Bosh boshqarmalarning asosiy vazifalari va funksiyalari. Bosh boshqarmaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - mintaqalar bo‘yicha mehnat bozorini shakllantirishda samarali siyosatni amalga oshirish, demagrafik omillarni, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va tarkibiy qayta tashkil etishni istiqbolli yo‘nalishlarni etiborga olgan holda bandlikning yangi shakllarini keng tatbiq etish hisobiga aholi bandligining o‘sishini ta’minlash; demografik o‘zgarishlar va kadrlarni kasbiy tayyorgarligi bilan bog‘liq o‘zgarib borayotgan talablarni hisobga olgan holda mehnat , ish bilan bandlik va aholini ijtimoiy qo‘llab quvvatlash sohasidagi qonun hujjatlarini ishlab chiqish va yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritish; - ishga joylashishga muhtoj, ish bilan band bo‘lmagan aholiga kasbiy qayta tayyorlash va ishga joylashtirish bo‘yicha sifatli hizmatlar ko‘rsatish; - aholining extiyojmand toifalarini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha amaliy chora tadbirlarning amalga oshirilishini taminlash, kamxarj oilalar, nogironlar va yolg‘iz keksalarga yordam ko‘rsatishdan tabaqalashtirilgan tarzda va aniq yondashuvni ko‘chaytirish: - mehnat, bandlik va aholini ijtimoiy muxofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilish ustidan qattiq nazoratni amalga oshirish, mehnat munosabatlrini, moddiy rag‘batlantirish va mehnatni muhofaza qilish mexanizmlari takomillashtirish chora- tadbirlarini ishlab chiqish. Bosh boshqarma o‘ziga yuklangan vazifalariga muvofiq quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi: A). Mehnat bozorini shakllantirish va aholini ish bilan ta’minlash sohasida : – aholini ish bilan bandlik darajasi va tarkibini eng to‘liq va holisona baholashni ta’minlash, ishga joylashtirishga muxtoj shaxslarni aniqlash maqsadida mehnat bozoridagi ahvolni monitoringini tashkil etadi: – hududlarning demografik rivojlanish prognozlari asosida aholini ish bilan ta’minlash yuzasidan takliflar ishlab chiqadi: – ishsizlarni hisobga olishni tashkil qiladi: – o‘rta mahsus, kasb xunar ta’limi boshqarmasi bilan birgalikda o‘rta mahsus, kasb xunar ta’limi muassasalarini bitiruvchilarning ish bilan ta’minlanishini tadqiq etadi, hamda ular natijalari asosida ishchi kadrlar va mutaxassislarning tayyorlov yo‘nalishlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi: – aholini ish bilan ta’minlash, yoshlarni, ishdan bo‘shab qolgan xodimlarni va aholining boshqa toifalarini ishga joylashtirish , shuningdek, bo‘sh ish joylari bo‘yicha axboratlarni shakllantirishini va tahlil etilishini tashkil qiladi; – shaxsiy yordamchi va dexqon xo‘jaliklarida qoramol o‘stirish bilan band bo‘lgan shaxslar xisobini amalga oshiradi; – yoshlarning va ish bilan band bo‘lmagan aholining kasb - xunarga xoxishini va mehnat yo‘nalishlarini aniqlash uchun sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazilishini tashkil etadi; – ish o‘rinlarini tashkil etish dasturlarini ishlab chiqish, muvofiqlashtirish va amalga oshirishda qatnashadi; – iqtisodiyotni isloh qilish va tarkibiy qayta tashkil etish davomida, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektlarni inkirozga uchrashi va tugatilishi natijasida ishdan bo‘shab qolgan xodimlarni ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli dasturlar ishlab chiqilishini muvofiqlashtiradi; – aholini o‘zini o‘zi ish bilan ta’minlashini rag‘batlantirish va qo‘llab quvvatlash yuzasidan takliflar tayyorlaydi; – davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlariga , mahalliy xokimliklarga va tashkilotlarga, korxonalar bilan kooperatsiyada kasanachilikni kengaytirish masalalarida ko‘maklashadi; – ishsizlar uchun xaq to‘laniladigan jamoat ishlari tashkil etilishini ta’minlaydi, o‘rta maxs, kasb - xunar boshqarmasi bilan xamkorlikda ishsizlarni kasbga tayyorlashni, qayta tayyorlashni va ularning malakasini oshirishni tashkil etadi. B). Aholini ijtimoiy muhofaza qilish va ijtimoiy ta’minlash sohasida: – manfaatdor idoralar tashkilotlar va muassasalar bilan birgaalikda pensionerlar, nogironlar va yolg‘iz keksa fuqarolarga qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar, sanatoriya va kurortda davolanishga yo‘llanmalar va maxsus xarakatlanish vositalari berilishida qatnashadi; – mahalliy davlat xokimiyati organlari uchun pensionerlar , nogironlar, ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarni , aholining davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashga muxtoj bo‘lgan boshqa ijtimoiy nochor guruxlarini ijtimoiy muxofaza qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi; – ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini belgilangan tartibda tasarruf etadi: – ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni ta’minlash ishlarini tashkil etadi; – ishsizlar va ularning oila a’zolarini Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘lari xisobiga ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashni ta’minlanishini tashkil etadi; – eng kam ish o‘rinlarini ajratilishi va ularning ijtimoiy muxofazaga muxtoj shaxslar bilan butlanishi masalalarini o‘rganadi va taxlil etadi;;dexqon va fermer xo‘jaliklarida ishlayotgan fuqarolar, shuningdek tadbirkorlar uchun belgilangan ijtimoiy kafolatlar va ijtimoiy muxofaza chora-tadbirlarini ro‘yobga chiqarilishini tashkil etadi. V). Mehnat munosabatlarini tartibga solish mehnatni tashkil etish unga xaq to‘lash shartlarini va uni muhofaza qilishni takomillashtirish sohasida: – mehnatni moddiy rag‘atlantirish mexanizmlarini va mehnatga xaq to‘lashni tartibga solish metodlarini takomillashtirishga doir chora - tadbirlarini ishlab chiqishda qatnashadi; – mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muxofaza qilish bo‘yicha normativ-huquqiy hujjatlarga rioya qilinishi ustidan belgilangan tartibda davlat nazoratini amalga oshiradi; – yoshi bo‘yicha imtiyozli shartlarda pensiyaga chiqish xuquqini beruvchi ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar ro‘yxatlarini tatbiq qilish tartibi to‘g‘risida tushintirishlar beradi; – mehnat sharoitlariga ko‘ra ishchi joylarini atestatsiyadan o‘tkazishda metodik yordam ko‘rsatad . G). Pensiya xizmati ko‘rsatish va davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar bilan ta’minlash sohasida : – pensiyalar, nafaqalar va kompensatsiya to‘lovlarini (kompensatsiya to‘lovlari bo‘yicha-budjet tashkilotlaridan tashqari) o‘z vaqtida tayinlash va to‘lashni amalga oshiradi: – yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan shaxslarga , shuningdek, dexqon xo‘jaliklirining ijtimoiy sug‘urta badallarini to‘layotgan a’zolariga xomiladorlik va tug‘ruq, chaqaloq tug‘ilganligi bo‘yicha nafaqalarni xisoblash va to‘lashni, hamda dafn marosimi uchun to‘lovni amalga oshiradi; – “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida“gi O‘zbekiston yuyespublikasi Qonunining 15-moddasiga muvofiq mehnatda mayib bo‘lganligi yoki kasb kasalligidan nogironlik bo‘yicha tayinlangan va to‘langan mablag‘larni aybdor yuridik va jismoniy shaxslardan regress talab va da’volar asosida belgilangan tartibda undirib olishni amalga oshiradi; – yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan, shuningdek, dexqon xo‘jalik a’zolaridan tushayotgan badallarini xisobini olib boradi; – yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan shaxslarning , shuningdek shaxsiy yordamchi va dexqon xo‘jaliklarining qoramol o‘stirish, hamda qishloq xo‘jaligi faoliyatining boshqa turlari bilan shug‘ullanayotgan a’zolarining mehnat daftarchalarini yuritish va saqlashni amalga oshiradi; – budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘larining maqsadli sarflanishini nazorat qilish monitoringini olib boradi; – mahalliy davlat xokimiyati organlari bilan pensiyalar, nafaqalar va kompensatsiyalarni o‘z vaqtida to‘lanishi bo‘yicha o‘zaro yaqin aloqani amalga oshiradi: – yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan va dexqon xo‘jaliklari a’zolariga ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalarni olish xuquqini beruvchi hujjatlarning xaqqoniyligini tekshiradi: – pensiyalar, nafaqalar hamda kompensatsiya to‘lovlarinig to‘g‘ri tayinlanishi va to‘lanishini nazorat qiladi; – ijtimoiy ta’minot bo‘limlari tomonidan pensiyalar, hamda ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalarning to‘g‘ri tayinlanishi va to‘lanishini tekshirishga doir nazorat –taftish ishlarini amalga oshiradi va tashkil qiladi; – ishlamayotgan va ishlayotgan fuqarolarga pensiyalar, nafaqalar hamda kompensatsiya to‘lovlarini to‘lash uchun mablag‘larga bo‘lgan extiyoj xajmini aniqlaydi va har oyda, belgilangan muddatlarda mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga buyurtmalarini taqdim etadi: – pensiyalar, nafaqalar hamda boshqa ijtimoiy to‘lovlarni tayinlash va to‘lash ishlarini tashkil etadi va ularga metodik raxbarlik qiladi: – imtiyozli pensiya ta’minoti uchun xuquq beruvchi ishlab chiqarishlar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar R o‘yxatlarini qo‘llash masalalari yuzasidan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari bilan o‘zaro xamkorlik qiladi. D). Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasida : – ijro etuvchi viloyat , tuman , shahar xokimiyat organlari ishtirokida yolg‘iz keksa fuqarolar, nogironlar va davlatning qo‘llab quvvatlashga muxtoj bo‘lgan boshqa aholi guruhlariga ijtimoiy-maishiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etadi: – ijtimoiy ta’minot muassasalarida (“Muruvvat” va “Sahovat” uylarida, pansionatlarda, sanatoriyalarda) yashayotgan keksa fuqarolar va nogironlarga maishiy , tibbiy va madaniy xizmat ko‘rsatishni tashkil qiladi, ushbu muassasalarning moddiy - texnika bazasi mustaxkamlashni ta’minlaydi; – yolg‘iz keksa fuqarolarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish xizmatlarining kompleks tarmoqlarini tashkil etadi va ularni ishini nazorat qiladi; – aholiga ijtimoiy yordam berish dasturlarini moliyalashtirish uchun mablag‘lar jalb etish ishlarida nodavlat, notijorat tashkilotlarining va boshqa tashkilotlarning o‘zaro xamkorlik qilishni ta’minlaydi: – yolg‘iz keksa fuqarolar, pensionerlar va nogironlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatuvchi nodavlat xizmatlar tashkil etishga ko‘maklashadi, hamda ularning ishi ustida nazoratni ta’minlaydi; – o‘ziga qarashli tashkilotlarning aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatish dasturlarini moliyalashtirish extiyojlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladigan ishlarini, shu jumladan ularning tijorat faoliyatini muvofiqlashtiradi. Mehnat bozori iqtosodiyoti subyektlari sifatida, turli ijro etuvchi hokimiyat organlari davlat ish bilan bandlik xizmati bilan o‘zaro aloqadorlikda faoliyat yuritadilar, masalan, yoshlar ishi bo‘yicha Qo‘mita, ta’lim bo‘yicha Qo‘mita va hokazo. Mehnat sohasidagi yollanma ishchilarning birlashmalari - kasba uyushmalari. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiga: nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari, tijorat mehnat birjalari va kadrlar agentliklari; ishchi kuchini tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha o‘quv markazlari; tijorat ish bilan bandlik xizmati birlashmalari; ish beruvchilar assotsiatsiyasi, kadrlarga maslahat markazlari; mehnat bozori haqida axborot tizimi va boshqalar kiradi. Yangi ming yillikda Mehnat bozori iqtosodiyoti subyekti bo‘lib, internet tarmog‘idagi mehnat birjalari hisoblanadi. Internet tarmog‘idagi mehnat birjalaridan aholining keng qatlami ish bilan bandlikka oid ma’lumotlardan keng miqyosda foydalanishlari mumkin. Nazorat va muhokama savollari «Mehnat bozori iqtosodiyoti » fani nimani o‘rganadi? Fanning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? «Mehnat bozori iqtosodiyoti » kategoriyasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmunini tushuntiring? Mehnat bozori iqtosodiyoti ning tarkibiy qisimlari va elementlari nimalardan iborat? Mehnat bozori iqtosodiyoti ning darajaviy qismlarini tushuntirib bering? Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishidagi mavjud muammolar nimalardan iborat? Mehnat bozori iqtosodiyoti ning rivojlanish tamoyillarini tushuntirib bering? Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari nimalardan iborat? Hozirgi davrda Mehnat bozori iqtosodiyoti ni rivojlantirish bilan bog‘liq dolzarb vazifalar nimalardan iborat? II-Mavzu. MEHNAT BOZORI IQTOSODIYOTI FUNKSIONAL ELEMENTLARI VA TARKIBIY QISMLARI Reja: 2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari 2.2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari 2.3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi 2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari bo‘yicha quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ustqurmaviy elementlari: bunga davlatning tartibga solish va normativ-huquqiy roli, mehnat shartnomalari va hokazolar kiradi. Davlatning tartibga solish roli huquqiy normalar va qonunlarning qabul qilinishi, mehnat munosabatlarini tartibga solish, investitsiyalar harakatini boshqarish, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, ishchi kuchi shakllanishiga ta’sir etishdan iborat. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning tashkiliy tarkibi, ya’ni, makro va mikro darajalardagi tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ishga joylashtirish bo‘yicha tashkiliy tuzilmalar, bularga, davlat, munitsipial organlar, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari va assotsiatsiyalar kiradi; ta’lim tizimi, bunga davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatidagi o‘quv markazlari hamda o‘rta va oliy o‘quv yurtlari kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari sifatida, fuqarolarni o‘qitish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati organlari bilan shartnomaviy hamkorlikda mehnat bozoriga yangi mutaxassislarni tayyorlab beradi; rekrut tizimi, bunga rekrut agentliklari va ixtisoslashgan mehnat birjalari kiradi; axborot tizimi-mehnat bozori holati haqida axborotlarni to‘plash; ijtimoiy tizim – ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lganlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar bo‘yicha markazlar va tashkilotlar; moliyaviy tizim – bularga davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi, tijorat ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi jamg‘armalar, bitiruvchilarni ishga joylashtirishga ko‘maklashuvchi o‘quv yurtlarining jamg‘armalari kiradi. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibidagi institutsional tuzilmalar va tashkilotlar o‘rtasida yuzaga keladigan ish bilan bandlikka oid ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar ularning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. Mehnat bozori subyektlari munosabatlari tizimiga maxsus organlarining qo‘shilishi ular o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligini ta’minlash, turli-tuman iqtisodiy vositalar va usullar, huquqiy normalar yordamida ish bilan bandlik jarayonlari va siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’min etish zarur. Camarali ish bilan bandlikni ta’minlash mehnat bozorining bosh ijtimoiyiqtisodiy funksiyasi hisoblanadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti bu funksiyani bajarilishini ta’minlaydi, shunday ekan, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning muvaffaqiyatli shakllanishi va rivojlanishi mezoni sifatida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash hisoblanadi. Shuningdek, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning bosh masalasi – mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi samarali hamkorlikni va iqtisodiy shart-sharoitlarni ta’minlashni nazarda tutadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning asosiy funksiyasi ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi ish kuchining narxi, mehnat sharoiti, xodimning muayyan ijtimoiy muammolarini hal qilish, ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan aholini kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ish joylarini yaratish va saqlash, aholiga axborot xizmatlarini ko‘rsatish, ishchi kuchi harakatchanligini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiymehnat nizolarini tartibga solish xususidagi munosabatlarni yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. Odatda bu munosabatlar jamoa shartnomalari tizimi asosida tartibga solinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jamoa shartnomasi tizimi mehnat bozorida davlatning tartibga solishdan ko‘ra faolroq rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 29- moddasiga muvofiq jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatdir . Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladi. Binobarin, unda bevosita shartnomada mustahkamlangan normalar yoki tegishli lokal hujjatga havola etish yordamida mehnat jarayonida taraflarning o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi barcha tub masalalar mavjud bo‘lishi kerak. Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishishda muhim ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni o‘zicha bartaraf eta olmaydi. Chunki, ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni kelishib, o‘zaro bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish jarayonlarini ko‘zda tutsada, muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish jarayonini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iktisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni ish tashlash yoki ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi. Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va bevosita davlatning tartibga solib borishi amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. Shaxsiy shartnoma tizimi mehnatchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, bunday qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda mehnatkashlarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi va bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jumladan rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar bilan almashtirish qoyda tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. Shu bois davlat ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borishi kerak. Aks holda norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik bo‘yicha ijtimoiy to‘lovlarni ancha ko‘paytirishga majbur bo‘lib qoladi. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksiyalariga xodimni va ish beruvchini shartnoma tuzishga va o‘zaro yordam ko‘rsatishga tayyorlash, shartnoma tuzishda ko‘maklashish, mehnat bozoriga chiquvchilarni himoya qilish va ularning o‘zaro yordam ko‘rsatishini har tomonlama ta’minlash kiradi. Rivojlangan mehnat bozori ish beruvchilar bilan yollangan xodimlarning o‘zaro yordam ko‘rsatishidan tashqari, u yoki bu jamoat tuzilmalarining (kasaba uyushmalari, tadbirkorlar va ishsizlarning birlashmalari, ijarachilar ittifoqlari va hokazolarning) jamoa manfaatlarini himoya qilish institutsion tuzilmalaridan tashqari, ijtimoiy hamkorlik masalalarida davlatning vositachiligini ham nazarda tutadi. Maxsus davlat idoralarining mehnat bozori subyektlarining munosabatlari tizimiga kirishi ular o‘rtasida kelishmovchiliklar bo‘lishining oldini olish, turli iqtisodiy vositalar, usullar va huquqiy normalar yordamida aholini ish bilan bandlik jarayonlari siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim. O‘tish davri iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgan bozorni boshqarish (tartibga solish) siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi: tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish va bo‘shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish; ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish; ish qidirayotganlarning har birini ish bilan ta’minlash. 2.2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mehnat bozorini boshqarishda bir qator yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi ish bilan bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir. Bu xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni mehnatga layoqatli aholiga tarqatish hisobiga mehnat bozorining faoliyat ko‘rsatishi samaradorligini oshirishdan iboratdir. Aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar davlat ish bilan bandlik xizmati organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi ish bilan bandlikning nodavlat xususiy xarakterdagi tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon bermoqda. Bular xodimlarni tanlash bo‘yicha tijorat agentliklari; o‘quv yurtlari huzuridagi muassasalar va hokazo muassasalardir. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning asosiy tarkibiy qismi sifatida bandlikka ko‘maklashish markazlarining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Bandlikka ko‘maklashish markazlari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli va istiqboli to‘g‘risidagi axborotlarni o‘zida to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi mehnat bo‘limi xilma-xil vazifalarni bajaradi. Respublikamizda mehnat bozorining shakllanishi mehnat resurslarining ortishi sharoitida sodir bo‘lmoqda. Har yili ish qidirayotgan fuqarolar soni 30-40 ming kishiga, bandlikka ko‘maklashish markazlari orqali ish bilan ta’minlanganlar soni 20-30 ming kishiga ko‘paymoqda. Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tarkibida Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi faoliyat olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 2 apreldagi 173- son qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasining ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”ga binoan jamg‘armaning asosiy vazifalari: - ishsizlarni moddiy qo‘llab- quvvatlash yuzasidan davlat kafolatlarini amalga oshirish; - mehnat bo‘limlari ta’minotini moliyalashtirish; - tijorat banklarida kredit liniyalari ochish yo‘li bilan ish o‘rinlarini saqlab qolish va yangi ish o‘rinlari uchun kreditlar berish; - fuqarolarni ishga joylashtirish, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish masalalari bo‘yicha meyoriy hujjatlarni ishlab chiqish, sotsiologik kuzatuvlar o‘tkazish yo‘li bilan bog‘liq harajatlarni mablpg‘ bilan ta’minlashdan iboratdir. Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi mablag‘lari quyidagilar hisobiga shakllantiriladi: a) korxona, muassasa, tashkilotlar ish haqi fondidan majburiy ajratmalar; b) respublika va mahalliy budjetlardan dotatsiyalar; v) qo‘shimcha va yangi ish o‘rnilarini yaratish uchun kichik va o‘rta biznes subyektlarini kreditlash uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar; g) yuridik va jismoniy shaxslarni ihtiyoriy badallari; d) qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 21-moddasiga muvofiq “Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish chora-tadbirlarini moliyalash va mehnat organlarining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi tuziladi”. “Shuningdek ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini sarflash yo‘nalishlarini aholini ish bilan ta’minlash borasidagi tegishli respublika, hududiy va boshqa maxsus dasturlarga muvofiq belgilanadi”. Ish bilan bandlik jamg‘armasi xarajatlarini shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin: Ishsizlik bo‘yicha nafaqaga sarflanadigan mablag‘lar, ishsizlarga moddiy yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash qabul qilingan. Qayta tayyorlash va jamoat ishlariga sarflanadigan mablag‘lar. Aytib o‘tilgan bu shakllarni birlashtirib turadigan tomon shuki, ular qonun bilan kafolatlanmagan. Shu bilan birga “Moliyaviy qo‘llab-quvvatlash” moddasiga doir xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat shakllariga kiritish qabul qilingan. Ish bilan bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar (ularni ta’minlash, kapital mablag‘lar, “Bandlik” axborot xizmati). Ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larini ishchi kuchlaridan foydalanish va aholi ish bilan bandligi bo‘yicha davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida vaqtincha moliyaviy qiyinchilikni boshidan kechirayotgan korxonalarga, turli mulkchilik ko‘rinishidagi yangi korxonalarni yaratishga kreditlar berish yo‘li bilan hamda korxonalarda qo‘shimcha ish joylarini yaratishga sarflash ishchi kuchiga talabni oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Shuningdek, ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga ishsizlarni kasbga o‘qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash respublikamizda malakali mehnat bozori shakllanishiga va buning natijasi ularoq Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 21-moddasiga muvofiq “Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ajratmalari hisobiga hosil etiladigan ish ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi mablag‘larining yetmish foizi keyinchalik ularni tumanlar va shaharlar o‘rtasida qayta ta’minlash sharti bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat organlarini tasarrufida qoladi, o‘ttiz foizi esa Respublika miqyosida markazlashtiriladi”. Respublikamizda ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi budjetdan tashqari jamg‘arma hisoblanib, ishsizlikni sug‘urtalash davlat tomonidan boshqariladi. Bunda tadbirkorlar va xodimlarning vakillik organlari ishsizlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish jamg‘armalarini boshqaruvchi davlat organlari bilan faol hamkorlikni amalga oshiradilar. Ish bilan bandlik Davlat jamg‘armasining asosiy vazifalari kengaytirilgan ko‘rinishda uchta blokda guruhlashtirilishi mumkin: 1. Aholini ish bilan bandligining faol siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: – mehnat resurslari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtirish, ish bilan bandlik siyosatining ilmiy asoslangan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy yo‘nalishlarini ta’minlash; – ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilganlarni kasbiy yo‘naltirish, qayta o‘qitish va qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni to‘liq yoki qisman moliyalashtirish; – aholi ish bilan bandligini ta’minlash bo‘yicha dasturlar va tadbirlarni moliyalashtirishda ishtirok etish; – yangi ish joylarini yaratish, tadibirkorlik faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha tadbirkorlarni imtiyozli kreditlashtirish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirishni amalga oshirish; – nogironlar, nafaqa yoshidagi shaxslar, bolali ayollar mehnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish joylari (ishlab chiqarishlar)ni tashkil qilish bo‘yicha tadbirlarni qisman yoki to‘liq moliyalashtirish. 2. Ish bilan bandlikning passiv siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: – ishsizlik bo‘yicha nafaqalar va kompensatsiyalarni to‘lash; – amaldagi qounchilikka muvofiq moddiy yordam hamda boshqa to‘lovlarni ko‘rsatish. 3. Aholi ish bilan bandligi xizmatining mazmuni: – axborot-ma’lumotnoma tizimini yaratish va rivojlantirish; mehnat bozoridagi talab va taklifning tahlili va istiqboli, ish joylari va ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolarning hisobi; – ish bilan bandlik xizmatining moddiy-texnik ta’minlanishini amalga oshirish, kerakli texnika, uskunalarni xarid qilinishini moliyalashtirish; – ish bilan bandlik xizmatlari xodimlari mehnatiga haq to‘lash va malakasini oshirishga xarajatlar; – ish bilan bandlik xizmatlari uchun turar joylar va ijtimoiy-madaniy obyektlar qurishda ulushli ishtirok etish. – aholi ish bilan bandligi Davlat jamg‘armasi mablag‘lari quyidagilar hisobidan shakllanadi: – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi tmomnidan belgilangan majburiy to‘lovlar; – jismoniy va yuridik shaxslarning ixtiyoriy badallari; – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa badallar. Har qanday jamiyat mehnat bozorida raqobat kurashi qizigan sari umumiy ta’lim tizimiga bo‘lgan ehtiyoj talablari ham orta boradi. Natijada shunga mos holda umumta’lim tizimi ham rivojlanadi. Bozor munosabatlari mehnat jarayoniga ta’sir ko‘rsatishi tufayli kasb-hunar ta’limi va eng avvalo, ishchilarning umumta’lim darajasini ko‘tarish zarurligini talab etadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlarining rivojlanishi va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini va ularning bilim olish darajasini takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirdi. Iqtisodiyotning zamonaviy soha va tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayonida tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish o‘z ichiga uzoq davr islohotlarning strategik yo‘nalishlarini aniqlashdan ularni tugallashgacha bo‘lgan davrni oladi va u bir qator qonuniyatlarning namoyon bo‘lishi bilan sodir bo‘ladiki, ularni bilish bu jarayonni boshqarish imkonini beradi. Malakali kadrlar tayyorlashda mehnat bozori qonunlarining harakatlanishi raqobatbardosh ishchi kuchi sifatini yuqori darajaga ko‘tarish imkonini beradi. Milliy iqtisodiyotimiz dunyo miqyosida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun ham bizning fikrimizcha, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash iqtisodiy islohotlar sharoitining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli olib borish ko‘rsatkichlaridan biri aholini ish bilan bandligi hisoblanadi. Mustaqil davlatimiz siyosati, jamiyatimizning hozirgi rivojlanish darajasi, madaniyati, fan va texnikasi, bozor iqtisodiyotiga kirib borishi oliy ta’lim oldida turgan yangi masalalar faqatgina sifat jihatidan yangi mazmun va texnologiyadagi o‘qitishnigina emas, balki bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga tushunadigan mutaxassis-kadrlarga bo‘lgan talabni va ularni tayyorlash yo‘nalishlarini aniqlashga yangicha yondashuvni ham talab qiladi. Bu degani, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi muvaffaqiyatlar kadrlar tayyorlashning sifat o‘lchamlari bilan hamda sifat jihatdan yangi ishchi kuchining mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat miqiyosida oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash, ularni ishga joylashtirish, aholini ish bilan bandligini oshirish va boshqa jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish mexanizmini yaratish o‘ta muhim bo‘lib bormoqda. Bu esa mamlakat oliy o‘quv yurtlariga talabalarni qabul qilish rejasi milliy iqtisodiyot tarmoqlarining haqiqiy talabiga to‘liq mos bo‘lishini taqoza etmoqda. AQSH, Germaniya, Yaponiya, Fransiya va boshqa iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasining tahlili shuni ko‘rsatdiki, barcha darajadagi kadrlarni tayyorlashning yuqori sifati va raqobatbardoshligi quyidagilar orqali ta’minlanadi: ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning uzviy bog‘liqligi; ta’lim muassasalari va ilm-fan, texnika, texnologiyalar va iqtisodiyotning so‘nggi yutuqlari asosida ishlab chiqilgan kasb-hunar ta’lim dasturlarining turlitumanligi; kasbiy ta’lim tizimini iqtisodiyotning ustuvor va yuqori daromadli tarmog‘iga aylantirish; ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash, kasb- hunar ta’limi tizimiga yuqori malakali o‘qituvchi va mutaxassislarni jalb qilish; ta’lim jarayonini kompyuterlash va axborotlashtirish; kadrlar tayyorlash sifatini obyektiv nazorat qilish va baholash tizimlaridan foydalanish; tafakkurni, qobiliyatni va shaxsga xos bo‘lgan fazilatlarni, shuningdek, kasbiy yo‘naltirilganlikni rivojlantirish, o‘lchash va baholash muammolari bo‘yicha psixologik- pedagogik tadqiqotlar o‘tkazish; o‘qituvchilarning moddiy va ijtimoiy himoyalanganining yuqori darajasini ta’minlash. Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash strategiyasining negizida sifatni ta’minlashning uchta asosiy sikllariga kompleks yondashuv yotadi: Birinchi bosqichda, kadrlar ehtiyojlari prognozlanadi va ularga nisbatan talablar belgilanadi, ya’ni kadrlar modeli yaratiladi, sifatning ilgarilab boruvchi yuqori darajasi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda malakali kadrlarni tayyorlash amalga oshiriladi, bu esa belgilangan sifat darajasini ta’minlashi lozim. Uchinchi, malakali kadrlardan professional faoliyat sohasida foydalanish bilan bog‘liq bosqichda ta’minlangan sifat darajasi muntazam oshib borishi kerak. Iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining ta’lim standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilish kerak, bu mutaxassislarni tayyorlash sifatiga erishish va uni baholashga yagona yondashuvni ta’minlaydi. Bu raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash va intellektual sohada yaqin hamkorlikni tashkil qilishda xalqaro tajribadan foydalanishga yordam beradi. Shunday kelib chiqqan holda, iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq kadrlar tayyorlash sifatini, raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirishning asosiy tarkibiy qismi quyidagilardir: malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs- fuqarolarni shakllantirish; bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Markazlari tomonidan “Aholini ish bilan bandligini ta’minlash hududiy Dasturi”ni rejalashtirish jarayonida kelajakdagi potensial ishchi kuchi taklifi (o‘quv yurtlarini bitiruvchilari, kasb-hunar kollejlari, litsey, maktab bitiruvchilari va boshqalar) haqida aniq va to‘liq ma’lumotlar asosida yangi ish o‘rinlarini yaratish lozim; davlat va jamiyatda malakali kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarining faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatishi; fuqarolarning bilim olishi, kasb tanlashi, o‘z malakasini oshirishi huquqlarini ro‘yobga chiqarish; malakali kadrlar tayyorlash muassasalarini o‘zbekt tilidagi zamonaviy o‘quv, ilmiy va uslubiy adabiyotlar bilan, shuningdek, moddiy-texnik baza bilan ta’minlash; uzluksiz ta’lim faoliyatida ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni ildam tayyorlanishi uchun zarur shart sharoitlar yaratish; zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun milliy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuvini amalga oshirish; zamonaviy ilm-fan, texnika yutuqlari, texnologiyalardan foydalanib xalqaro meyorlar asosida ishlab chiqilgan ilgarilovchi va Kompleks ta’lim standartlaridan foydalanish; oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlashni amlga oshirish; malakali kadrlar tayyorlaydigan muassasalarning tarkibiy va sifat bo‘yicha isloh qilinayotganini hisobga olib o‘qituvchilarni zamonaviy bilimlar va yutuqlar asosda qayta tayyorlash; kadrlar tayyorlash jarayonida eng yangi pedagogik, axborot, kompyuter va boshqa texnologiyalardan foydalanishni hisobga olib fanlar bo‘yicha namunaviy rejalar va dasturlarni takomillashtirish; barcha darajadagi malakali kadrlar tayyorlash sifatini o‘lchash va baholashning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish va joriy qilish; kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy tadqiqot jihatdan ta’minlash infratuzilmasini vujudga keltirish; ta’limning axborot tarmoqlaridan foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish va rivojlantirish; yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy iqtidorini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash; shaxsni kasbga yo‘naltirish va mehnat bozori talablari, imkoniyatlari va undagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olib, bandlikning eng maqbul turini tanlashda yordam beradigan, shuningdek, iqtidorli yoshlarning qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlaydigan kasbga yo‘naltirish tizimini rivojlantirish; tarmoqli va mintaqaviy iqtisodiyot uchun integratsiyalangan ta’lim muassasalari doirasida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning salohiyatidan samarali foydalanish; mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatdagi integratsiyasini faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ilmiy yutuqlar va olimlar bilan o‘zaro tajriba almashinuv jarayonini kuchaytirish; ishlab chiqarishning talab ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kadrlar tayyorlash tizimining yo‘nalishi va darajasini shakllantirish; o‘rta maxsus ma’lumotga ega kadrlar ichidan oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashning shakl va usullarini kengaytirish; ta’lim muassasalarini moliyalash mexanizmini takomillashtirish va uni iqtisodiy rivojlangan hamda intellektual rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish; turli darajadagi ishlaydigan kadrlarni va ishdan bo‘sh mutxassislarni qayta tayyorlash hisobiga respublikaning raqobatbardosh kadrlar salohiyatini takror ishlab chiqarish; barcha darajadagi kadrlarning malaka tariflarini mehnat bozori talablari shakllanmasdan oldin ishlab chiqish; barcha darajadagi kadrlarni maqsadli tayyorlashni rivojlantirish va takomillashtirish. Yuqoridagi ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish va bajarishni davom ettirish iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos kadrlarni va ularning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Garchi kadrlar tayyorlashning milliy tizimi yoshlarning mehnat bozoriga kirib kelishlarini nisbatan kechiktirsada, lekin ularning sifatli va jahon standartlariga javob beradigan holatda chiqishini ta’minlaydi. Zero, ijtimoiy-iqtisodiy va hayotiy munosabatlarda sifat omili ustuvor ahamiyatiga egadir. Malakali kadrlar tayyorlash milliy modeli mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor sohadir. Shu bilan birga, u ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning ildam tayyorlanishi uchun zarur shart- sharoitlar yaratadi. 2.3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi Respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Shuningdek, ushbu dasturga muvofiq mehnat bozorini, eng avvalo qishloq joylarda mehnat bozorini shakllantirishning hududiy xususiyatlarini hisobga olgan holda hunar-texnika ta’limini qayta tashkil etishga kirishildi. Bandlikka ko‘maklashish markazlari va ayrim korxonalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar ishchilarning, ayniqsa, yosh ishchilarning kasb- hunar malakasi, mehnat va ishlab chiqarish intizomi ancha pasayib ketganligi, tez va ishtiyoq bilan ishlash layoqatining yo‘qligini ko‘rsatdi. Talab va taklif orasida mutanosiblik mavjud emasligini e’tiborga olish, ishlab chiqarish sohasida qayta o‘qitishning quyidagi turlarini tashkil etishga kirishilgan: yangi ishchilarni tayyorlash; ishchilarni qayta tayyorlash (qayta o‘qitish); ishchilarni ikkinchi kasblarga tayyorlash; ishchilarning malakasini oshirish. Mamlakatimizda mehnat bo‘limlariga murojaat qilganlarning aksariyat qismini erkaklar tashkil qiladi, ammo ayollar miqdori asta-sekin o‘sib bormoqda, 2009 yilda u 48,8 foizni tashkil qildi. O‘zbekistondagi joriy mehnat bozori yuqori darajada faollashganligi bilan tavsiflanadi, bu aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha mehnat bo‘limlari faoliyatining samaradorligi oshganligidan dalolat beradi. O‘z navbatida yuqori malakali va serg‘ayrat kadrlarni davlatning ishtirokisiz tayyorlash ancha mushkul ishdir. Faqat davlat yetarli darajada qudratli moddiy, moliyaviy resurslarga va huquqiy omillarga ega bo‘lib, ular yordamida moslashuvchan ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga davlat bozor tuzilmalari tashabbusini, bozorning o‘z-o‘zini tashkil etishini bo‘g‘masligi lozim. O‘zgaruvchan bozorning qaror topishini tartibga solish tizimi boshqaruvning murakkab davlat va bozor sohalarini qamrab oladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, malakali kadrlarni tayyorlash bo‘yicha nodavlat tuzilmalarning shakllantirilishi mehnat bozorida raqobatchilik muhitini kuchaytiradi. Bu esa, mehnat bozorida sifat ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga olib keladi. Mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik taklif qilinayotgan ish kuchi sifatining ish beruvchi talabiga mos kelishidir. Bozor munosabatlari sharoitida xo‘jalik yuritish mehnat bozorida raqobat kurashini kuchaytirish, qaytadan tayyorgarlikdan o‘tishi lozim bo‘lgan kadrlar sonini ko‘paytirish, ularning malakalarini oshirish uchun ta’lim masalasi bilangina emas, balki ijtimoiy sabablar va mehnat bozori ehtiyojlari bilan ham bog‘liq. Ta’lim tizimini qayta qurishning asosiy maqsadi ishchi va mutaxassislarning bilim darajasini jahon standartlariga moslashtirishdir. Bu qayta qurish ta’lim tizimi sifatini shunday darajaga ko‘tarishi lozimki, u ishlab chiqarishni ilmiy-texnika jihatidan yangilanadigan mos kadrlarni tayyorlay olsin. Iqtisodni ko‘tarish mehnat bozorida ishchining raqobatbardoshligini ta’minlay olishga erishilishi kerak. Ta’lim xizmatlari imkoniyatlari davlat va nodavlat o‘qitish maskanlari tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘liq. Qayta qurilayotgan ta’lim tizimi ishlab chiqarish tarmoqlari talablariga hozirgi kun tuzilmaviy tarkibidan kelib chiqib emas, balki yanada ilgarilashni ta’minlash hisobiga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining bundan keyingi tezlashishiga ham mos bo‘lishi lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning yangi usuliga o‘tish davrida oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining samara bilan ish olib borishini ta’minlash uchun ularga ma’lum darajada ijtimoiy-iqtisodiy mustaqillik berish lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning kadrlarni tayyorlash borasida olib boradigan ishlari samarali bo‘lishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur bo‘ladi: mutaxassislar tayyorlash va ular malakasini oshirish ishlarini olib borishga qodir bo‘lgan o‘quv ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqish va ularga moliyaviy va moddiy imtiyozlar berish; o‘quv yurtlari faoliyatini boshqarishda iqtisodiy uslublardan kengroq foydalanish; mutaxassislarni qayta tayyorlashning eng maqbul yo‘llarini tanlash va miqdor jihatidan ularni mehnat bozoridagi talab ehtiyojiga qarab o‘zgarib turishini ta’minlash. MEHNAT BOZORI IQTOSODIYOTI FUNKSIONAL ELEMENTLARI VA TARKIBIY QISMLARI Reja: 2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari 2.2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari 2.3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi 2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari bo‘yicha quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ustqurmaviy elementlari: bunga davlatning tartibga solish va normativ-huquqiy roli, mehnat shartnomalari va hokazolar kiradi. Davlatning tartibga solish roli huquqiy normalar va qonunlarning qabul qilinishi, mehnat munosabatlarini tartibga solish, investitsiyalar harakatini boshqarish, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, ishchi kuchi shakllanishiga ta’sir etishdan iborat. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning tashkiliy tarkibi, ya’ni, makro va mikro darajalardagi tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ishga joylashtirish bo‘yicha tashkiliy tuzilmalar, bularga, davlat, munitsipial organlar, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari va assotsiatsiyalar kiradi; ta’lim tizimi, bunga davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatidagi o‘quv markazlari hamda o‘rta va oliy o‘quv yurtlari kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari sifatida, fuqarolarni o‘qitish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati organlari bilan shartnomaviy hamkorlikda mehnat bozoriga yangi mutaxassislarni tayyorlab beradi; rekrut tizimi, bunga rekrut agentliklari va ixtisoslashgan mehnat birjalari kiradi; axborot tizimi-mehnat bozori holati haqida axborotlarni to‘plash; ijtimoiy tizim – ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lganlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar bo‘yicha markazlar va tashkilotlar; moliyaviy tizim – bularga davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi, tijorat ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi jamg‘armalar, bitiruvchilarni ishga joylashtirishga ko‘maklashuvchi o‘quv yurtlarining jamg‘armalari kiradi. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibidagi institutsional tuzilmalar va tashkilotlar o‘rtasida yuzaga keladigan ish bilan bandlikka oid ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ularning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. Mehnat bozori subyektlari munosabatlari tizimiga maxsus organlarining qo‘shilishi ular o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligini ta’minlash, turli-tuman iqtisodiy vositalar va usullar, huquqiy normalar yordamida ish bilan bandlik jarayonlari va siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’min etish zarur . Camarali ish bilan bandlikni ta’minlash mehnat bozorining bosh ijtimoiyiqtisodiy funksiyasi hisoblanadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti bu funksiyani bajarilishini ta’minlaydi, shunday ekan, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning muvaffaqiyatli shakllanishi va rivojlanishi mezoni sifatida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash hisoblanadi. Shuningdek, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning bosh masalasi – mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi samarali hamkorlikni va iqtisodiy shart-sharoitlarni ta’minlashni nazarda tutadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning asosiy funksiyasi ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi ish kuchining narxi, mehnat sharoiti, xodimning muayyan ijtimoiy muammolarini hal qilish, ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan aholini kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ish joylarini yaratish va saqlash, aholiga axborot xizmatlarini ko‘rsatish, ishchi kuchi harakatchanligini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy mehnat nizolarini tartibga solish xususidagi munosabatlarni yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. Odatda bu munosabatlar jamoa shartnomalari tizimi asosida tartibga solinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jamoa shartnomasi tizimi mehnat bozorida davlatning tartibga solishdan ko‘ra faolroq rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 29-moddasiga muvofiq jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnatga oid, ijtimoiy- iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatdir . Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladi. Binobarin, unda bevosita shartnomada mustahkamlangan normalar yoki tegishli lokal hujjatga havola etish yordamida mehnat jarayonida taraflarning o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi barcha tub masalalar mavjud bo‘lishi kerak. Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishishda muhim ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni o‘zicha bartaraf eta olmaydi. Chunki, ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni kelishib, o‘zaro bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish jarayonlarini ko‘zda tutsada, muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish jarayonini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iktisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni ish tashlash yoki ishdan bo‘shatishga yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi . Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va bevosita davlatning tartibga solib borishi amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. Shaxsiy shartnoma tizimi mehnatchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, bunday qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda mehnatkashlarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi va bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jumladan rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar bilan almashtirish qoyda tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. Shu bois davlat ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borishi kerak. Aks holda norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik bo‘yicha ijtimoiy to‘lovlarni ancha ko‘paytirishga majbur bo‘lib qoladi. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksiyalariga xodimni va ish beruvchini shartnoma tuzishga va o‘zaro yordam ko‘rsatishga tayyorlash, shartnoma tuzishda ko‘maklashish, mehnat bozoriga chiquvchilarni himoya qilish va ularning o‘zaro yordam ko‘rsatishini har tomonlama ta’minlash kiradi. Rivojlangan mehnat bozori ish beruvchilar bilan yollangan xodimlarning o‘zaro yordam ko‘rsatishidan tashqari, u yoki bu jamoat tuzilmalarining (kasaba uyushmalari, tadbirkorlar va ishsizlarning birlashmalari, ijarachilar ittifoqlari va hokazolarning) jamoa manfaatlarini himoya qilish institutsion tuzilmalaridan tashqari, ijtimoiy hamkorlik masalalarida davlatning vositachiligini ham nazarda tutadi. Maxsus davlat idoralarining mehnat bozori subyektlarining munosabatlari tizimiga kirishi ular o‘rtasida kelishmovchiliklar bo‘lishining oldini olish, turli iqtisodiy vositalar, usullar va huquqiy normalar yordamida aholini ish bilan bandlik jarayonlari siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim. O‘tish davri iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgan bozorni boshqarish (tartibga solish) siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi: tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish va bo‘shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish; ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish; ish qidirayotganlarning har birini ish bilan ta’minlash. 2.2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mehnat bozorini boshqarishda bir qator yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi ish bilan bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir. Bu xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni mehnatga layoqatli aholiga tarqatish hisobiga mehnat bozorining faoliyat ko‘rsatishi samaradorligini oshirishdan iboratdir. Aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar davlat ish bilan bandlik xizmati organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi ish bilan bandlikning nodavlat xususiy xarakterdagi tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon bermoqda. Bular xodimlarni tanlash bo‘yicha tijorat agentliklari; o‘quv yurtlari huzuridagi muassasalar va hokazo muassasalardir. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning asosiy tarkibiy qismi sifatida bandlikka ko‘maklashish markazlarining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Bandlikka ko‘maklashish markazlari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli va istiqboli to‘g‘risidagi axborotlarni o‘zida to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi mehnat bo‘limi xilma-xil vazifalarni bajaradi. Respublikamizda mehnat bozorining shakllanishi mehnat resurslarining ortishi sharoitida sodir bo‘lmoqda. Har yili ish qidirayotgan fuqarolar soni 30-40 ming kishiga, bandlikka ko‘maklashish markazlari orqali ish bilan ta’minlanganlar soni 20-30 ming kishiga ko‘paymoqda. Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tarkibida Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi faoliyat olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 2 apreldagi 173- son qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasining ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”ga binoan jamg‘armaning asosiy vazifalari: - ishsizlarni moddiy qo‘llab- quvvatlash yuzasidan davlat kafolatlarini amalga oshirish; - mehnat bo‘limlari ta’minotini moliyalashtirish; - tijorat banklarida kredit liniyalari ochish yo‘li bilan ish o‘rinlarini saqlab qolish va yangi ish o‘rinlari uchun kreditlar berish; - fuqarolarni ishga joylashtirish, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish masalalari bo‘yicha meyoriy hujjatlarni ishlab chiqish, sotsiologik kuzatuvlar o‘tkazish yo‘li bilan bog‘liq harajatlarni mablpg‘ bilan ta’minlashdan iboratdir. Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi mablag‘lari quyidagilar hisobiga shakllantiriladi: a) korxona, muassasa, tashkilotlar ish haqi fondidan majburiy ajratmalar; b) respublika va mahalliy budjetlardan dotatsiyalar; v) qo‘shimcha va yangi ish o‘rnilarini yaratish uchun kichik va o‘rta biznes subyektlarini kreditlash uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar; g) yuridik va jismoniy shaxslarni ihtiyoriy badallari; d) qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 21-moddasiga muvofiq “Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish chora-tadbirlarini moliyalash va mehnat organlarining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi tuziladi”. “Shuningdek ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini sarflash yo‘nalishlarini aholini ish bilan ta’minlash borasidagi tegishli respublika, hududiy va boshqa maxsus dasturlarga muvofiq belgilanadi”. Ish bilan bandlik jamg‘armasi xarajatlarini shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin: Ishsizlik bo‘yicha nafaqaga sarflanadigan mablag‘lar, ishsizlarga moddiy yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash qabul qilingan. Qayta tayyorlash va jamoat ishlariga sarflanadigan mablag‘lar. Aytib o‘tilgan bu shakllarni birlashtirib turadigan tomon shuki, ular qonun bilan kafolatlanmagan. Shu bilan birga “Moliyaviy qo‘llab-quvvatlash” moddasiga doir xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat shakllariga kiritish qabul qilingan. Ish bilan bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar (ularni ta’minlash, kapital mablag‘lar, “Bandlik” axborot xizmati). Ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larini ishchi kuchlaridan foydalanish va aholi ish bilan bandligi bo‘yicha davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida vaqtincha moliyaviy qiyinchilikni boshidan kechirayotgan korxonalarga, turli mulkchilik ko‘rinishidagi yangi korxonalarni yaratishga kreditlar berish yo‘li bilan hamda korxonalarda qo‘shimcha ish joylarini yaratishga sarflash ishchi kuchiga talabni oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Shuningdek, ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga ishsizlarni kasbga o‘qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash respublikamizda malakali mehnat bozori shakllanishiga va buning natijasi ularoq Mehnat bozori iqtosodiyoti rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 21-moddasiga muvofiq “Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ajratmalari hisobiga hosil etiladigan ish ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi mablag‘larining yetmish foizi keyinchalik ularni tumanlar va shaharlar o‘rtasida qayta ta’minlash sharti bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat organlarini tasarrufida qoladi, o‘ttiz foizi esa Respublika miqyosida markazlashtiriladi”. Respublikamizda ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi budjetdan tashqari jamg‘arma hisoblanib, ishsizlikni sug‘urtalash davlat tomonidan boshqariladi. Bunda tadbirkorlar va xodimlarning vakillik organlari ishsizlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish jamg‘armalarini boshqaruvchi davlat organlari bilan faol hamkorlikni amalga oshiradilar. Ish bilan bandlik Davlat jamg‘armasining asosiy vazifalari kengaytirilgan ko‘rinishda uchta blokda guruhlashtirilishi mumkin: 1. Aholini ish bilan bandligining faol siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: – mehnat resurslari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtirish, ish bilan bandlik siyosatining ilmiy asoslangan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy yo‘nalishlarini ta’minlash; – ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilganlarni kasbiy yo‘naltirish, qayta o‘qitish va qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni to‘liq yoki qisman moliyalashtirish; – aholi ish bilan bandligini ta’minlash bo‘yicha dasturlar va tadbirlarni moliyalashtirishda ishtirok etish; – yangi ish joylarini yaratish, tadibirkorlik faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha tadbirkorlarni imtiyozli kreditlashtirish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirishni amalga oshirish; – nogironlar, nafaqa yoshidagi shaxslar, bolali ayollar mehnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish joylari (ishlab chiqarishlar)ni tashkil qilish bo‘yicha tadbirlarni qisman yoki to‘liq moliyalashtirish. 2. Ish bilan bandlikning passiv siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: – ishsizlik bo‘yicha nafaqalar va kompensatsiyalarni to‘lash; – amaldagi qounchilikka muvofiq moddiy yordam hamda boshqa to‘lovlarni ko‘rsatish. 3. Aholi ish bilan bandligi xizmatining mazmuni: – axborot-ma’lumotnoma tizimini yaratish va rivojlantirish; mehnat bozoridagi talab va taklifning tahlili va istiqboli, ish joylari va ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolarning hisobi; – ish bilan bandlik xizmatining moddiy-texnik ta’minlanishini amalga oshirish, kerakli texnika, uskunalarni xarid qilinishini moliyalashtirish; – ish bilan bandlik xizmatlari xodimlari mehnatiga haq to‘lash va malakasini oshirishga xarajatlar; – ish bilan bandlik xizmatlari uchun turar joylar va ijtimoiy-madaniy obyektlar qurishda ulushli ishtirok etish. – aholi ish bilan bandligi Davlat jamg‘armasi mablag‘lari quyidagilar hisobidan shakllanadi: – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi tmomnidan belgilangan majburiy to‘lovlar; – jismoniy va yuridik shaxslarning ixtiyoriy badallari; – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa badallar. Har qanday jamiyat mehnat bozorida raqobat kurashi qizigan sari umumiy ta’lim tizimiga bo‘lgan ehtiyoj talablari ham orta boradi. Natijada shunga mos holda umumta’lim tizimi ham rivojlanadi. Bozor munosabatlari mehnat jarayoniga ta’sir ko‘rsatishi tufayli kasb-hunar ta’limi va eng avvalo, ishchilarning umumta’lim darajasini ko‘tarish zarurligini talab etadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlarining rivojlanishi va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini va ularning bilim olish darajasini takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirdi. Iqtisodiyotning zamonaviy soha va tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayonida tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish o‘z ichiga uzoq davr islohotlarning strategik yo‘nalishlarini aniqlashdan ularni tugallashgacha bo‘lgan davrni oladi va u bir qator qonuniyatlarning namoyon bo‘lishi bilan sodir bo‘ladiki, ularni bilish bu jarayonni boshqarish imkonini beradi. Malakali kadrlar tayyorlashda mehnat bozori qonunlarining harakatlanishi raqobatbardosh ishchi kuchi sifatini yuqori darajaga ko‘tarish imkonini beradi. Milliy iqtisodiyotimiz dunyo miqyosida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun ham bizning fikrimizcha, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash iqtisodiy islohotlar sharoitining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli olib borish ko‘rsatkichlaridan biri aholini ish bilan bandligi hisoblanadi. Mustaqil davlatimiz siyosati, jamiyatimizning hozirgi rivojlanish darajasi, madaniyati, fan va texnikasi, bozor iqtisodiyotiga kirib borishi oliy ta’lim oldida turgan yangi masalalar faqatgina sifat jihatidan yangi mazmun va texnologiyadagi o‘qitishnigina emas, balki bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga tushunadigan mutaxassis-kadrlarga bo‘lgan talabni va ularni tayyorlash yo‘nalishlarini aniqlashga yangicha yondashuvni ham talab qiladi. Bu degani, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi muvaffaqiyatlar kadrlar tayyorlashning sifat o‘lchamlari bilan hamda sifat jihatdan yangi ishchi kuchining mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat miqiyosida oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash, ularni ishga joylashtirish, aholini ish bilan bandligini oshirish va boshqa jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish mexanizmini yaratish o‘ta muhim bo‘lib bormoqda. Bu esa mamlakat oliy o‘quv yurtlariga talabalarni qabul qilish rejasi milliy iqtisodiyot tarmoqlarining haqiqiy talabiga to‘liq mos bo‘lishini taqoza etmoqda. AQSH, Germaniya, Yaponiya, Fransiya va boshqa iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasining tahlili shuni ko‘rsatdiki, barcha darajadagi kadrlarni tayyorlashning yuqori sifati va raqobatbardoshligi quyidagilar orqali ta’minlanadi: ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning uzviy bog‘liqligi; ta’lim muassasalari va ilm-fan, texnika, texnologiyalar va iqtisodiyotning so‘nggi yutuqlari asosida ishlab chiqilgan kasb-hunar ta’lim dasturlarining turlitumanligi; kasbiy ta’lim tizimini iqtisodiyotning ustuvor va yuqori daromadli tarmog‘iga aylantirish; ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash, kasb- hunar ta’limi tizimiga yuqori malakali o‘qituvchi va mutaxassislarni jalb qilish; ta’lim jarayonini kompyuterlash va axborotlashtirish; kadrlar tayyorlash sifatini obyektiv nazorat qilish va baholash tizimlaridan foydalanish; tafakkurni, qobiliyatni va shaxsga xos bo‘lgan fazilatlarni, shuningdek, kasbiy yo‘naltirilganlikni rivojlantirish, o‘lchash va baholash muammolari bo‘yicha psixologik- pedagogik tadqiqotlar o‘tkazish; o‘qituvchilarning moddiy va ijtimoiy himoyalanganining yuqori darajasini ta’minlash. Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash strategiyasining negizida sifatni ta’minlashning uchta asosiy sikllariga kompleks yondashuv yotadi: Birinchi bosqichda, kadrlar ehtiyojlari prognozlanadi va ularga nisbatan talablar belgilanadi, ya’ni kadrlar modeli yaratiladi, sifatning ilgarilab boruvchi yuqori darajasi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda malakali kadrlarni tayyorlash amalga oshiriladi, bu esa belgilangan sifat darajasini ta’minlashi lozim. Uchinchi, malakali kadrlardan professional faoliyat sohasida foydalanish bilan bog‘liq bosqichda ta’minlangan sifat darajasi muntazam oshib borishi kerak. Iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining ta’lim standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilish kerak, bu mutaxassislarni tayyorlash sifatiga erishish va uni baholashga yagona yondashuvni ta’minlaydi. Bu raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash va intellektual sohada yaqin hamkorlikni tashkil qilishda xalqaro tajribadan foydalanishga yordam beradi. Shunday kelib chiqqan holda, iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq kadrlar tayyorlash sifatini, raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirishning asosiy tarkibiy qismi quyidagilardir: malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs- fuqarolarni shakllantirish; bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Markazlari tomonidan “Aholini ish bilan bandligini ta’minlash hududiy Dasturi”ni rejalashtirish jarayonida kelajakdagi potensial ishchi kuchi taklifi (o‘quv yurtlarini bitiruvchilari, kasb-hunar kollejlari, litsey, maktab bitiruvchilari va boshqalar) haqida aniq va to‘liq ma’lumotlar asosida yangi ish o‘rinlarini yaratish lozim; davlat va jamiyatda malakali kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarining faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatishi; fuqarolarning bilim olishi, kasb tanlashi, o‘z malakasini oshirishi huquqlarini ro‘yobga chiqarish; malakali kadrlar tayyorlash muassasalarini o‘zbekt tilidagi zamonaviy o‘quv, ilmiy va uslubiy adabiyotlar bilan, shuningdek, moddiy-texnik baza bilan ta’minlash; uzluksiz ta’lim faoliyatida ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni ildam tayyorlanishi uchun zarur shart sharoitlar yaratish; zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun milliy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuvini amalga oshirish; zamonaviy ilm-fan, texnika yutuqlari, texnologiyalardan foydalanib xalqaro meyorlar asosida ishlab chiqilgan ilgarilovchi va Kompleks ta’lim standartlaridan foydalanish; oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlashni amlga oshirish; malakali kadrlar tayyorlaydigan muassasalarning tarkibiy va sifat bo‘yicha isloh qilinayotganini hisobga olib o‘qituvchilarni zamonaviy bilimlar va yutuqlar asosda qayta tayyorlash; kadrlar tayyorlash jarayonida eng yangi pedagogik, axborot, kompyuter va boshqa texnologiyalardan foydalanishni hisobga olib fanlar bo‘yicha namunaviy rejalar va dasturlarni takomillashtirish; barcha darajadagi malakali kadrlar tayyorlash sifatini o‘lchash va baholashning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish va joriy qilish; kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy tadqiqot jihatdan ta’minlash infratuzilmasini vujudga keltirish; ta’limning axborot tarmoqlaridan foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish va rivojlantirish; yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy iqtidorini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash; shaxsni kasbga yo‘naltirish va mehnat bozori talablari, imkoniyatlari va undagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olib, bandlikning eng maqbul turini tanlashda yordam beradigan, shuningdek, iqtidorli yoshlarning qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlaydigan kasbga yo‘naltirish tizimini rivojlantirish; tarmoqli va mintaqaviy iqtisodiyot uchun integratsiyalangan ta’lim muassasalari doirasida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning salohiyatidan samarali foydalanish; mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatdagi integratsiyasini faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ilmiy yutuqlar va olimlar bilan o‘zaro tajriba almashinuv jarayonini kuchaytirish; ishlab chiqarishning talab ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kadrlar tayyorlash tizimining yo‘nalishi va darajasini shakllantirish; o‘rta maxsus ma’lumotga ega kadrlar ichidan oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashning shakl va usullarini kengaytirish; ta’lim muassasalarini moliyalash mexanizmini takomillashtirish va uni iqtisodiy rivojlangan hamda intellektual rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish; turli darajadagi ishlaydigan kadrlarni va ishdan bo‘sh mutxassislarni qayta tayyorlash hisobiga respublikaning raqobatbardosh kadrlar salohiyatini takror ishlab chiqarish; barcha darajadagi kadrlarning malaka tariflarini mehnat bozori talablari shakllanmasdan oldin ishlab chiqish; barcha darajadagi kadrlarni maqsadli tayyorlashni rivojlantirish va takomillashtirish. Yuqoridagi ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish va bajarishni davom ettirish iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos kadrlarni va ularning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Garchi kadrlar tayyorlashning milliy tizimi yoshlarning mehnat bozoriga kirib kelishlarini nisbatan kechiktirsada, lekin ularning sifatli va jahon standartlariga javob beradigan holatda chiqishini ta’minlaydi. Zero, ijtimoiy-iqtisodiy va hayotiy munosabatlarda sifat omili ustuvor ahamiyatiga egadir. Malakali kadrlar tayyorlash milliy modeli mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor sohadir. Shu bilan birga, u ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning ildam tayyorlanishi uchun zarur shart- sharoitlar yaratadi. 2.3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi Respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Shuningdek, ushbu dasturga muvofiq mehnat bozorini, eng avvalo qishloq joylarda mehnat bozorini shakllantirishning hududiy xususiyatlarini hisobga olgan holda hunar-texnika ta’limini qayta tashkil etishga kirishildi. Bandlikka ko‘maklashish markazlari va ayrim korxonalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar ishchilarning, ayniqsa, yosh ishchilarning kasb- hunar malakasi, mehnat va ishlab chiqarish intizomi ancha pasayib ketganligi, tez va ishtiyoq bilan ishlash layoqatining yo‘qligini ko‘rsatdi. Talab va taklif orasida mutanosiblik mavjud emasligini e’tiborga olish, ishlab chiqarish sohasida qayta o‘qitishning quyidagi turlarini tashkil etishga kirishilgan: yangi ishchilarni tayyorlash; ishchilarni qayta tayyorlash (qayta o‘qitish); ishchilarni ikkinchi kasblarga tayyorlash; ishchilarning malakasini oshirish. Mamlakatimizda mehnat bo‘limlariga murojaat qilganlarning aksariyat qismini erkaklar tashkil qiladi, ammo ayollar miqdori asta-sekin o‘sib bormoqda, 2009 yilda u 48,8 foizni tashkil qildi. O‘zbekistondagi joriy mehnat bozori yuqori darajada faollashganligi bilan tavsiflanadi, bu aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha mehnat bo‘limlari faoliyatining samaradorligi oshganligidan dalolat beradi. O‘z navbatida yuqori malakali va serg‘ayrat kadrlarni davlatning ishtirokisiz tayyorlash ancha mushkul ishdir. Faqat davlat yetarli darajada qudratli moddiy, moliyaviy resurslarga va huquqiy omillarga ega bo‘lib, ular yordamida moslashuvchan ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga davlat bozor tuzilmalari tashabbusini, bozorning o‘z-o‘zini tashkil etishini bo‘g‘masligi lozim. O‘zgaruvchan bozorning qaror topishini tartibga solish tizimi boshqaruvning murakkab davlat va bozor sohalarini qamrab oladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, malakali kadrlarni tayyorlash bo‘yicha nodavlat tuzilmalarning shakllantirilishi mehnat bozorida raqobatchilik muhitini kuchaytiradi. Bu esa, mehnat bozorida sifat ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga olib keladi. Mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik taklif qilinayotgan ish kuchi sifatining ish beruvchi talabiga mos kelishidir. Bozor munosabatlari sharoitida xo‘jalik yuritish mehnat bozorida raqobat kurashini kuchaytirish, qaytadan tayyorgarlikdan o‘tishi lozim bo‘lgan kadrlar sonini ko‘paytirish, ularning malakalarini oshirish uchun ta’lim masalasi bilangina emas, balki ijtimoiy sabablar va mehnat bozori ehtiyojlari bilan ham bog‘liq. Ta’lim tizimini qayta qurishning asosiy maqsadi ishchi va mutaxassislarning bilim darajasini jahon standartlariga moslashtirishdir. Bu qayta qurish ta’lim tizimi sifatini shunday darajaga ko‘tarishi lozimki, u ishlab chiqarishni ilmiy-texnika jihatidan yangilanadigan mos kadrlarni tayyorlay olsin. Iqtisodni ko‘tarish mehnat bozorida ishchining raqobatbardoshligini ta’minlay olishga erishilishi kerak. Ta’lim xizmatlari imkoniyatlari davlat va nodavlat o‘qitish maskanlari tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘liq. Qayta qurilayotgan ta’lim tizimi ishlab chiqarish tarmoqlari talablariga hozirgi kun tuzilmaviy tarkibidan kelib chiqib emas, balki yanada ilgarilashni ta’minlash hisobiga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining bundan keyingi tezlashishiga ham mos bo‘lishi lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning yangi usuliga o‘tish davrida oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining samara bilan ish olib borishini ta’minlash uchun ularga ma’lum darajada ijtimoiy-iqtisodiy mustaqillik berish lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning kadrlarni tayyorlash borasida olib boradigan ishlari samarali bo‘lishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur bo‘ladi: mutaxassislar tayyorlash va ular malakasini oshirish ishlarini olib borishga qodir bo‘lgan o‘quv ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqish va ularga moliyaviy va moddiy imtiyozlar berish; o‘quv yurtlari faoliyatini boshqarishda iqtisodiy uslublardan kengroq foydalanish; mutaxassislarni qayta tayyorlashning eng maqbul yo‘llarini tanlash va miqdor jihatidan ularni mehnat bozoridagi talab ehtiyojiga qarab o‘zgarib turishini ta’minlash. MEHNAT BOZORI IQTOSODIYOTI TARKIBIY QISMLARI VA ULARNING O‘ZARO ALOQADORLIGI REJA 3.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida 3.2. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligi 3.3. Ishga joylashtirish bo‘yicha xususiy vositachi agentliklar va firmalar 3.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida Keyingi vaqtlarda bir qancha mualliflar mehnat bozorini tizimli tarzda qarab chiqishga yaqindan yondoshmoqdalar. Masalan, S.A.Kuzmin mehnat bozori institutini o‘rganishning muhimligini ta’kidlar ekan, mehnat bozori tizimining tuzilishini belgilab berdi. Tizimli uslubiyot nuqtai nazaridan M.A. Vinokurovning fikri ancha o‘rinlidir. Uning nazarida «Mehnat bozori – bu ish kuchini shakllantirish, iste’mol qilish, taqsimlash va qayta taqsimlash, uni yollash va haq to‘lash xususida vujudga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi bo‘lib, bu munosabatlar huquqiy normalar bilan tartibga solinadi va mehnat resurslarini boshqarish usuli sifatida namoyon bo‘ladi». Mehnat bozorining boshqarilishi insonni mehnat qilish qobiliyatini taklif qiluvchi xodimlarni, ish kuchiga bo‘lgan talabni belgilovchi ish beruvchilarni, shuningdek, ularning manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi va qondiruvchilarni, hamda ish kuchiga bo‘lgan taklifning hajmini, tuzilishini belgilab beruvchi yo‘nalish va mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi. Ana shu yo‘nalishlar majmuasi, vatanimizda amalga oshirilayotgan bozor shart- sharoitlariga mos holda tadbiq etilgan bo‘lib, ular ish bilan bandlik va ishsizlikni davlat yo‘li bilan boshqarishda muhim o‘rin egallaydi. Mehnat bozori ham har qanday tizim singari o‘z rivojlanish darajasi, tashqi va ichki muhitning ta’sir ko‘rsatishi bilan bog‘liq ravishda muayyan aniq maqsadli yo‘l – yo‘riqlarga ega bo‘lishi lozim. Mehnat bozori – mehnat bozori subyektlari va ularning muayyan tuzilmaga ta’sir ko‘rsatishining (axborot, ijtimoiy va iqtisodiy ta’sir ko‘rsatishining) ijtimoiy-iqtisodiy tizimidir. Mazkur tizim ko‘p o‘lchovlidir. Undan turli ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar, chunonchi kasbiy tayyorgarlik, kasbiy tanlash, moddiy rag‘batlantirish va natijalarga baho berish, qayta o‘qitish va yollash, chora belgilash va marketing singari jarayonlar o‘z ifodasini topadi. Bundan tashqari, mehnat bozori tizimi o‘zaro bog‘langan ko‘pgina kichik tizimlardan (natijadorlik va unumdorlik, mehnatga haq to‘lash va uni normalash kabilardan) iborat bo‘ladi va ularning har biri bir qator vazifalarni ado etadi . Mehnat bozorida barcha qatnashchilarning iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi rivojlangan tuzilmaviy tarkiblarning mavjudligi jamiyatda xodimlar uchun konyunktura o‘zgarishlarining ta’sirini yumshatish, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish va foydani ko‘paytirish imkonini beradigan shartsharoitlar yaratishga qodir bo‘ladigan mehnat bozorini shakllantirish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri sharoitlarida mehnat bozorini “mehnatga qobiliyatli” ishchi kuchini xarid qilish – sotishni amalga oshiruvchi tizim sifatida ko‘rib chiqish o‘rinli emas. Shuning uchun u ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va ijtimoiy mehnat sohasining ochiq, murakkab, ko‘p aspektli va o‘suvchi tizimchasi bo‘lib, ishchi kuchiga talab-taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantiruvchidir. Mazkur bozor ishchi kuchi talab va taklifini tartibga solishda bevosita ishtirok etadi va aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishi hamda ishsizlikni kamaytirishga ko‘maklashadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning tarkibiy qismi asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: davlat muassasalari, ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi nodavlat tuzilmalar, korxonalar va firmalarga kadrlar bilan xizmat ko‘rsatish, xususiy vositachi firmalar, samarali ish bilan bandlikni ta’minlaydigan jamoat tashkilotlari va jamg‘armalar kabilar (1.1-rasm). O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonuni Respublika hududida doimiy istiqomat qiluvchi fuqarolarning mehnatga bo‘lgan huquqini amalga oshirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shartsharoitlarini, shuningdek bu huquqni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha davlat kafolatini belgilab berdi. Ana shu qonunga muvofiq rivojlangan Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiy qismlari elementlari 1.1-rasmda keltirilgan. Ishlab chiqarish moddiy bazasining jiddiy tarkibiy qayta qurilishi va uni uzliksiz yangilab borilishi, uning o‘sish sur’atlarining pasayishi jonli mehnatni siqib chiqarish jarayonini muqarrar qilib qo‘yadi va ish bilan bandlik muammosini keskinlashtiradi. Rivojlangan mamlakatlarda 80-yillarda shu narsa yaqqol ko‘zga tashlandiki, aholini ish bilan bandligini bevosita rag‘batlantirish (milliy bo‘limni, davlat idorasini, jamoat ishlarini kengaytirish) chora–tadbirlari ham, shuningdek ish bilan bandlikni bilvosita rag‘batlantirish (investitsiyalarni rag‘batlantirish, davlat xaridlarini ko‘paytirish va shu kabilar) chora-tadbirlari ham o‘zini oqlamadi. Xo‘jalik yuritishning o‘zgarib borayotgan shart-sharoitlari ishga joylashish va ish kuchidan foydalanishning tobora ko‘proq moslashuvchan shakllarini talab qilmoqda. Moslashuvchan mehnat bozorining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘ziga quyidagilarni qamrab oladi: moslashuvchan ish bilan bandlik (mehnat faoliyati va yollash tashkiliy shakllarining harakatchanligi va o‘zgaruvchanligi); ish bilan bandlikning funksional moslashuvchanligi (keng malaka va kasbiy ko‘nikmalarga ega bo‘lgan xodimlarning o‘zaro harakati); moslashuvchan ish tartiblari. Bu holat aholini mehnatda bandlikka nisbatan yangicha yondashuvlar shakllanishi hamda keng qamrovli bandlikning yangi konsepsiyasida o‘z ifodasini topadi. Mehnat bozorida moslashuvchan munosabatlarning shakllanib borishi mazkur bozor infratuzilmasi rivojlanishida egiluvchanlikni mustahkamlaydi. Har bir mamlakatda mehnat, aholini ish bilan bandlik va ijtimoiy siyosat masalalari yuzasidan davlat va mintaqaviy idoralar tizimi mavjuddir. Bu idoralarning tuzilishi o‘zgarishi mumkin, lekin har qanday ma’rifatli davlat sohalari bo‘yicha normativ hujjatlar ishlab chiqadi: barcha korxonalardagi mehnat sharoitlari bo‘yicha; davlat korxonalarida va davlat muassalarida (budjet sohasidagi) mehnatga haq to‘lashdagi nisbatlar bo‘yicha; aholining ish bilan bandligini boshqarish bo‘yicha; nafaqa ta’minoti bo‘yicha; ishsizlarga, nogironlarga, aholini kam ta’minlangan qatlamlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha; ish beruvchilar va ish oluvchilar vakillarining o‘zaro munosabatlarini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha. Mintaqalardagi mehnatni boshqarish idoralari asosiy diqqat e’tiborini ish bilan bandlik, ijtimoiy siyosat, ish beruvchilar bilan ish oluvchilar o‘zaro munosabatlarini tartibga solish masalalariga qaratadilar. Mehnat bozori iqtosodiyoti ning takomillashganligi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. Rivojlangan mamlakatlarda Mehnat bozori iqtosodiyoti ga mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida qaraladi. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiy qismi elementlarining mehnat munosabatlarini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishdagi ahamiyati mazkur bozordagi davlat siyosatining maqsadidan kelib chiqadi. Mehnat bozoridagi davlat siyosatining maqsadi bo‘shab qolgan potensial ishchilarning samarali ish bilan bandligini shakllantirish, yoppasiga ishsiz bo‘lib qolishga yo‘l qo‘ymaslik va ochiq ishsizlikning o‘sishini to‘xtatib turish sifatida ta’riflanishi mumkin. Ana shu maqsadga erishish ish o‘rinlari egasi bo‘lgan ish beruvchiga muayyan sifatiga ega bo‘lgan ish kuchini sotib olish, bu bilan ishlab chiqarish omillarining qo‘shilishini ta’minlash, ish qidirayotgan kishilarga esa, kasb-malakasiga, demografik va boshqa tavsiflariga muvofiq mos keladigan ish o‘rni tanlash imkonini beradi. Ishsizlarga ta’lim olish sohasida (kasbiy qayta tayyorlash va malaka oshirish) xizmatlar ko‘rsatiladi, ularni ta’minlash (jamoat ishlari va boshqa vaqtincha ishlar) va ishsizlik darajasini nazorat qilish yuzasidan chora tadbirlar ko‘riladi va hokazo. Tashkiliy jihatdan respublikamizda mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida maydonga chiqmoqda, ulardan har biri qisman yoki to‘la ravishda mehnatni rivojlantirishga doir qandaydir vazifani bajaradi, ya’ni tayyorgarlik, foydalanish, rag‘batlantirishni ado etadi. Shulardan davlatning ish bilan bandlik xizmati mehnat bozorini tartibga solishda asosiy ahamiyatga ega. Davlatning ish bilan bandlik xizmati ishchi kuchini takror ishlab chiqarishni tartibga solishning yangi instrumentlarini amalga oshirish, ya’ni ijtimoiy institutni tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi, usiz bozor to‘liq faoliyat yurita olmaydi. Davlat ish bilan bandlik xizmati – bu ishchi kuchining uyushgan bozoridir. U mehnat resurslari qo‘llanishini bir sohadan boshqasiga erkin o‘tishini ta’minlab, quyidagilarni yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi: jamiyatning har bir a’zosini erkin mehnat va shaxsiy daromadining o‘sishi asosida – o‘z hayotiy imkoniyatlarini amalga oshirishga keng imkoniyatlar, ya’ni mehnatga samarali ishtiyoq mexanizmini yaratadi; yuqori mehnat unumdorligiga iqtisodiy majburlash shakli sifatida ishchi kuchini tashuvchilar o‘rtasida uni yanada foydaliroq sohalarga qo‘llash bo‘yicha raqobatni rivojlantirish; ishlab chiqarishni boshqarish subyektlari, ishlovchining shaxsi va uning mehnat potensialidan yanada samarali foydalanish yuzasidan raqobatni kuchaytirish. Ish bilan bandlik xizmatining oyoqqa turish sharoitida barcha ixtisoslashgan ishchi kuchining shakllanish usuli bo‘lib kasbga yo‘llash ishtirok etadi. Kadrlar bozorini o‘rganuvchi chet el mutaxassis-marketologlarning fikricha, qachonki hozirgi zamon sharoitida mos ilmiy- amaliy tajribaga ega bo‘lganlar jami xodimlar potensialining 20-30 foizini tashkil etsagina, bozor iqtisodiyoti ijobiy samara berishi mumkin. Xalq xo‘jaligidagi mehnatda bandlarning qaror topgan tarmoq va kasbiy tuzilishi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi darajasini, iqtisodiyot rivojlanishining ijtimoiy yo‘nalish darajasini tavsiflab beradi. 3.2. Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligi Aholini ish bilan bandligini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishda mazkur bozor infratuzilmasi tarkibiy qismining obyektlari ish bilan bandlik sohasidagi o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi quyidagi shart-sharoitlar asosida yuzaga keladi (1.1-rasm): mehnat qonunchiligi; ish bilan bandlik sohasidagi ijtimoiy hamkorlik mexanizimining yaratilishi; respublika miqyosida yagona ish bilan bandlik siyosatining yuritilishi; Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ijtimoiy mehnat munosabatlari tobora ko‘proq uch tomonlama bitimlar (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari) asosida yoki kasaba uyushmalari bilan tadbirkorlar o‘rtasidagi ikki tomonlama bitimlar asosida hal etilmoqda. Ijtimoiy mehnat munosabatlarining bu tizimi bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida jahon urushidan va Rossiya hamda Yevropadagi bir qator mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan revolyutsiyalardan keyin keng rivoj topdi. Ijtimoiy totuvlikka erishish va uni saqlash inson huquqlarini himoya qilish, uch tomonlama muzokoralar o‘tkazish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadlari yo‘lida xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) barpo etilgan edi. Bu tashkilot o‘z faoliyati davomida muzokoralar jarayonini rivojlantirish va yuzaga keladigan ijtimoiy mehnat muammolarini va nizolarini uch tomonlama muzokoralar va bitimlar asosida tartibga solish (tripartizm) bo‘yicha katta tajriba to‘pladi hamda amaliy ishlarni bajardi. O‘zbekiston XMTga a’zo bo‘lganidan keyin uning asosiy Konvensiyalarini imzolagan va ijtimoiy mehnat siyosati sohasida muhim xalqaro majburiyatlar olgan. Tripartizm va ijtimoiy hamjihatlik ijtimoiy sherikchilikning eng samarali shaklidir. Bu tamoyillar iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy adolat talablarini hisobga olgan holda o‘zaro maqbul qarorlar qabul qilish asosida davlat, tadbirkorlar va xodimlarning manfaatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. Shuningdek, ish bilan bandlik sohasida ijtimoiy hamkorlik mexanizmining takomillashib borishi mehnat munosabatlarida jamoa shartnomasi (mehnat shartnomasi) bilan tartibga solish tizimida qatnashmaydigan ish beruvchilar va xodimlar tashkilotlarini muzokoralarga tegishli darajalardagi bitimlarni tayyorlash va tuzish ishlariga jalb etishni ta’minlaydigan tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi. Bugungi kunda ish bilan bandlik siyosatining asosiy vazifasi mehnatga qobiliyatli fuqarolarning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini butun choralar bilan rivojlantirish orqali to‘liq va erkin tanlangan ish bilan bandlikka yordam ko‘rsatish, ommaviy ishsizlikni to‘xtatib qolish va ayni vaqtda korxonalarga muvaffaqiyatli ishlab chiqarish uchun xodimlarni erkin yollash imkonini ta’minlashdir. Shu tariqa, ish bilan bandlik siyosatining asosiy maqsadlari mehnatdan foydalanish muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir. Bunga aholini ish bilan bandlik tizimlaridagi siljishlar yordam berishi lozim (tarmoq tuzilmasi, ilg‘or texnologiyalar ulushining ortishi hisobiga kasb malaka tuzilmasi – malakali mehnat va zamonaviy kasblar salmog‘ining ko‘payishi hisobiga, demografik tuzilma – ancha ma’lumotli yoshlar hisobiga). Ish bilan bandlik siyosatini shakllantirishning asosiy tamoyillariga rioya qilish zarur bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: Ish bilan bandlik muammolarini hal etishga har tomonlama yondashish. U mazkur muammolarni hal etishda davlat hokimiyati ijroya organlari bilan mamlakat subyektlari hokimiyat organlari, tadbirkorlar va jamoat birlashmalarining davlat, mintaqaviy va tarmoq dasturlari tizimi doirasida o‘zaro yordam ko‘rsatishlarini nazarda tutadi; Ish bilan bandlik siyosatini mablag‘ bilan ta’minlashning ustivorligi, bunda barcha darajadagi budjetlarning tegishli imkoniyatlarini, davlatning budjetdan tashqari ijtimoiy jamg‘armalarini, korxonalar va mehnatkashlarning o‘zlari, ularning jamoat birlashma mablag‘larini bir joyga to‘plashga e’tibor berilishi; Mehnat bozorining barcha elementlarini muvozanatli tartibga solish, bunda faqat ishchi kuchiga, ish o‘rinlariga bo‘lgan talabni qondirish va ish bilan bandlik hamda ishsizlikning muayyan, istalgan darajasiga erishish nazarda tutilmasdan, shu bilan birga ish kuchini taklif etish, uning sifati va qiymati (narxi), ish o‘rinlari dinamikasi ko‘rsatkichlariga, iqtisodiy jihatdan faol aholining mehnat qilish sabablariga ta’sir ko‘rsatish ham hisobga olinishi kerak; Davlatning aholini mehnatda bandlik siyosati doirasida ishlab chiqariladigan va joriy etiladigan dasturlar hamda tadbirlarni iqtisodiy samaradorligi. Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘larini faol va nofaol yo‘nalishlariga sarflash bo‘yicha jamoat ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat organlari mehnat organlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunining 22- moddasiga muvofiq “Mahalliy davlat hokimiyati organlari mehnat organlarining taklifiga ko‘ra va ularning ishtirokida aholini ish bilan ta’minlash maqsadida o‘z mulkidagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda hamda shartnomalar asosida boshqa korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda haq to‘lanadigan jamoat ishlarining amalga oshirilishini tashkil etadilar”. Haq to‘lanadigan jamoat ishlari – fuqarolarning mehnat qilish borasidagi davlat tomonidan kafolatlanadigan huquqlaridan biridir. Jamoat ishlari qoida tariqasida, mehnat organlari tomonidan belgilangan tartibda ishsiz shaxs deb e’tirof etilgan fuqarolar uchun dastlabki kasb tayyorgarligini talab qilmaydigan, ijtimoiy foydali yo‘nalishga ega bo‘lgan vaqtinchalik mehnat faoliyati hisoblanadi. 3.3. Ishga joylashtirish bo‘yicha xususiy vositachi agentliklar va firmalar O‘zbekiston xalq xo‘jaligida aholining mehnatda bandlik tuzilmasining o‘zgarish istiqbollari birinchi navbatda ishlab chiqarish tuzilmalarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga bog‘liqdir. Ana shu tarmoq guruhlaridagi ish bilan bandlar soni bir xilda o‘sayotgani yo‘q - eng past sur’atlar moddiy buyumlashgan ishlab chiqarish tarmoqlarida, eng yuqori sur’atlar ishlab chiqarish infratuzilmasi tarmoqlaridadir. Industrial tarmoqlarning rivojlanishidagi uzoq davom etadigan yo‘nalishlar shunga olib keladiki, mehnatda bandlarning kasbiy tarkibi ana shu tarmoqlar ta’siri ostida vujudga keldi . 2006-2009 yillarda mamlakat mehnat resurslari 17,5%ga o‘sdi, yiliga o‘rtacha o‘sish 3,1% ga teng bo‘ldi. Mehnat salohiyatning tez sur’atlar bilan o‘sishi ish bilan bandilikni ta’minlash muammosini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Mamlakatda 2009 yilda 900 mingdan ziyod ish joyi yaratildi, ulardan 70-75%i qishloq joylarda. Kichik va xususiy biznes ish joylari yaratilishining sezilarli manbasi bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda faqatgina kichik korxona va mikrofirmalarda 900 mingdan ortiq kishi ishlamoqda. Qishloq xo‘jaligi ishchi kuchlarini kamayishi va boshqa faoliyat turlariga-xizmatlar sohasi, kichik biznesgaqayta taqsimlanishi ko‘lamlari sezilarli o‘sdi. Iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o‘zgarishlarga mos ravishda va aholining mehnat tanlovining o‘zgarganligi sababli, ish bilan bandlikning tarmoqlararo tarkibi o‘zgarmoqda. Qishloq xo‘jaligida ish bilan bandlik ulushi qisqarmoqda (сўнгги 7 йил мобайнида 38,0% гача), ijtimoiy soha, axborot ta’minotida ishlovchilar sonining nisbatan ko‘payishi aniqlangan. Ish o‘rinlari tarkibida malakasiz, kam malakali mehnatni talab qiladigan o‘rinlar ulushi yuqori darajada saqlanib qolishi yuksak kasb mahorati va bilimning qadrini pasaytiradi, buning oqibatida ta’lim sifatining nufuzi tushub ketadi. Malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashda rivojlanayotgan industrial tarmoqlar bilan ta’lim (oliy) muassasalari o‘rtasida kadrlarni yetkazib berish bo‘yicha aloqadorlik va uzviylikni ta’minlash zarur. Mehnat bozorining hududlararo va tarmoqlararo ahvoli haqida ishonchli va to‘liq ma’lumotning yo‘qligi ishchi kuchi safarbarligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Respublikamiz ish bilan bandlik xizmati organlari oldida turgan asosiy vazifalardan mehnat bozori su’bektlari o‘rtasida ish bilan bandlik masalalari bo‘yicha axborot tizimini vujudga keltirishdan iborat. Ish bilan bandlik xizmatining ish samaradorligini oshirish va mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilashning asosiy shartlaridan biri axborot markazini tashkil qilishdan iborat. Vaqtincha ish bilan bandlik. Vaqtincha ish bilan bandlik ishga joylashtirilganlarning soni to‘liq darajada ham davlat, ham tijorat tuzilmalari hamda bir martalik xizmatlarga (masalan, dala hovlilari ishlari, vositachilik xizmatlari va boshqalarga) muhtoj aholining ayrim qatlamlari uchun ish beruvchilar tomonidan tashkil qilinayotgan ish joylarining soniga bog‘liq. Vaqtincha ishga joylashtirishning asosiy vazifasi ishsizlarni nafaqaga nisbatan daromadning yuqoriroq darajasini ta’minlashdan iboratdir. Shuni ta’kidlash joyizki, vaqtinchalik ishlar o‘zining mehnat imkoniyatlarini baholash, mehnat salohiyatini rivojlantirish va amalga oshirishga ehtiyoj sifatida, bir tomondan, kamroq kasbiy tajribaga va boshqa tomondan esa o‘zlarining mehnat salohiyatlarini rivojlantirishning qulayroq obyektiv sharoitlariga ega odamlarda kuchliroq aks ettirilishi kerak. Ish bilan bandlikning bunday nostandart shakli yaqin vaqtlarda o‘z malakasini oshirish yoki boshqa kasbni olishni mo‘ljallagan odamlarni ham jalb qilishi mumkin. G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi mehnatkashlar tarkibida vaqtincha xodimlarningsalmog‘i 3 dan 10 %gacha doirasida o‘zgarib turadi. Mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishining hozirgi holatida ish bilan bandlik munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solishning samarali tizimi, aholining har xil guruhlari bo‘yicha ularning ehtiyojlari rivojlanishini hisobga olmasdan nostandart ish bilan bandlik shakllarini yaratish mumkin emas. Shubhasiz, aholining har xil guruhlari uchun nostandart ish bilan bandlikning u yoki bu shakllarida ishtirok etish darajasi har xildir, buning ustiga uni o‘zgarishi qandaydir ijtimoiykasbiy guruhga tegishliliga qaraganda jinsiy va yosh guruhiga ko‘proq bog‘liqdir. Ish bilan bandlikning nostandart shakllarini rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishda quyidagilarni amalga oshirish zarur: Ish bilan bandlikning nostandart shakllarining ish bilan bandlikning umumiy muammolarini hal qilishdagi o‘rnini belgilash; Ish bilan bandlikning ushbu shakllari qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiyot sohalari, ish turlari, ishni tashkil qilish shakllarini aniqlash; Ish bilan bandlikning ushbu shakllari sharoitlarida ish beruvchilar tomonidan ish joylarini tashkil qilishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash; Aholi uchun ish bilan bandlikning nostandart shakllari afzal bo‘lgan guruhlarini aniqlash. Ish bilan bandlikning egiluvchan shakllari ishsizlik muammolarini hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bir tomondan, ular mehnatga qobiliyatli aholiga xodimlarning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olish bilan ish bilan bandlikning eng qulay shakllarini yoki ishlash tartiblarini beradi, boshqa tomondan, ular tadbirkorlarga ishlab chiqarishning rivojlanish ehtiyojlari va vujudga kelgan ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, mehnat resurslarining miqdori va sifati bilan manipulyatsiya qilishda yordam beradi. Shunday qilib, egiluvchan ish bilan bandlikning oshishi zamonaviy mehnat bozorini shakllanishining eng muhim istiqbolli yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ammo faqat ishlab chiqaruvchilarning hamkorligini oshirishga mo‘ljallangan egiluvchan mehnat bozorini oshirishning bunday jarayoni tarixan o‘zini oqlaydi, bu faqat xodimning manfaatlarini har tomonlama rivojlanishida qanoatlantirishi mumkin. Ma’lumki, mehnat bilan vaqtincha bandlikning muddati bir kundan (kunbay ishlash) tortib ikki yilgacha yoki aniq belgilangan muddatgacha davom etishi mumkin. Keyingi yillarda muayyan muddatga mo‘ljallangan mehnat bilan vaqtincha bandlik va vositachi firmalar orqali vaqtincha ish bilan bandlik shakllari ancha kengroq yoyilmoqda. Hozirgi sharoitda rivojlangan mamlakatlarda ko‘pchilik fuqarolar ish bilan bandlikka ko‘maklashish xizmatlari orqali emas, balki korxonalar va tashkilotlarning bevosita kadrlar xizmatiga murojaat qilib yoki xususiy vositachi agentliklar yordamida ishga joylashmoqdalar. Korxonalar mazkur firmalar orqali muayyan kategoriyadagi va mutaxassislikdagi ish kuchini vaqtincha yollashga buyurtmalarini rasmiylashtiradilar. Firmalar kontrakt shartlariga muvofiq o‘z xodimlariga ish haqi to‘laydilar. Ma’lum miqdordagi ijtimoiy to‘lovlar va imtiyozlar bilan ta’minlaydilar, oraliq kasblar bo‘yicha tayyorgarlik ishlarini amalga oshiradilar. Mehnatkashlarni vositachilik firmalari orqali ishga yollash ish qidirishni osonlashtiradi, ishsizlik davrini qisqartirish sohasida mehnatda bandlikka muayyan kafolatlar beradi, kasbiy tayyorgarlikning muayyan turlarini olish imkoni yaratiladi. Vositachi firmalar bilan tuziladigan ish bo‘yicha vaqtincha ish kuchidan foydalnuvchi korxonalar o‘z faoliyatlarining samaradorligini oshirish imkoniga ega bo‘ladilar, buning uchun: ular ishlab chiqarishning mazkur bosqichida iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli talab qilinadigan ish kuchi miqdoridangina foydalanishlari mumkin, bunda ular o‘zlarini ish bilan bandlik kafoltlari bilan bog‘lamaydilar; vaqtincha xodimlardan ko‘pincha nufuzli ish o‘rinlarida foydalanilmaydi; betobligi sababli ishda bo‘lmagan, ta’til muddatini, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashdan o‘tayotgan doimiy xodimlar vazifalarini bajarib turishni korxonalardagi vaqtincha xodimlar zimmasiga yuklaydilar. Shuni ham ta’kidlash kerakki, vositachi firmalar orqali ishga yuqori malakali xodimlarga nisbatan ham tobora kengroq tadbiq etilmoqda. Bu hol, masalan, ishlab chiqarish yuqori unumli, avtomatlashgan texnika va texnologiya bilan ta’min etilgan hollarda yuz bermoqda. Asbob-uskunalarni sozlash, joriy ta’mirlash uchun malakali ishchilar, dasturiy xodimlar, ishchi kuchining maxsus bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan boshqa toifalari kerak bo‘ladi. Muammoni hal etishning bitta yo‘li kadrlarni firma ichida tayyorlash va qayta tayyorlashdan iborat bo‘lib, u ma’lum darajada chiqimlar qilinishini talab etadi. Muammoni hal etishning ko‘pgina korxonalar uchun ancha qulay ikkinchi yo‘li – malakali xodimlarni vositachilar orqali vaqtincha yollashdir. O‘zbekistonda tashqi mehnat migratsiyasi agentligi oldida Mehnat bozori iqtosodiyoti ni rivojlantirishda tashqi mehnat migratsiyasi va ish kuchi eksporti mehnat bozorining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ishchi kuchi eksporti – bu ishchi kuchini biror mamlakatga ma’lum muddatga shartnoma asosida foydalanish sharti bilan sotilishidir. U boshqa eksport tovarlaridan ma’lum muddatga foydalanishi bilan farq qiladi. Ishchi kuchi eksporti talaygina foydalilik jihatlarga ega: ya’ni, mamlakatimizda ishchi kuchi taklifiga talab yetarli darajada emas. Ishchi kuchi eksporti esa, bu muammoni hal etishga yordam beradi. Eksport natijasida ishsizlar ma’lum muddatga ish bilan ta’minlanadilar; ishchi kuchi jahon bozoriga chiqarilgach, raqobatchilik muhiti unga sifatlilik, mukammallik, ishonchlilik kabi bir qancha talablarni qo‘yadi. Bozordagi mavjud shiddatli raqobatga bardosh bergan har qanday tovar, tabiiyki, ichki bozorda ham yuqori sifatga va yuqori qiymatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga jahon mehnat bozoriga chiqqan tovar – ishchi kuchi ilg‘or mamlakatlar tajribasini, zamonaviy, mukammal texnologiyalar sirini o‘zlashtirib yanada yuqori sifatga erishadi, o‘z kasbi bo‘yicha zarur axborotlar hajmini kengaytirib, malakaviy samaradorlik darajasini mustahkamlaydi; xorijiy mamlakatda malaka oshirayotgan ishchi kuchi egasida til o‘rganish imkoniyati paydo bo‘ladi; ishchi kuchi eksportidan kelgan tushum YAMMning tarkibiy qismi bo‘lmish milliy daromadning o‘sishiga olib keladi; ishchi kuchi eksporti o‘z navbatida malakali ishchi kuchi importining kamayishiga olib keladi. Buning natijasida respublikamizning malakali ishchi kuchiga bo‘lgan talabi o‘z ishchi kuchi hisobiga qondiriladi va ortiqcha xarajatga hojat qolmaydi; eksport qilingan ishchi kuchi mamlakatga chet el valyutasi tushumini ko‘paytiradi. Download 284,78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish