I bob Hujayra funksiyalarini ta;minlashida mitoxondriyalarning roli

Reja:

Kirish

I bob Hujayra funksiyalarini ta;minlashida mitoxondriyalarning roli

1.1 Mitoxondriyalarning tuzilishi.

1.2 Mitoxondriyalarning funksiyalari.

II bob Mitoxondriya membranalari orqali Ca²⁺ transporti mexanizmlari

2.1 Mitoxondriyalarga Ca²⁺ ning kirish yo’llari.

2.2 Mitoxondriyalardan Ca²⁺ ning chiqish yo’llari.

2.3 Mitoxondriyadagi Ca²⁺ transport sistemalariga o’simlik preparatlarining ta’siri.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish

Hozirgi kunga kelib, shu narsa aniq bo`ldiki, ya`ni mitoxondriyalar hujayrada boradigan barcha fiziologik jarayonlarni energiya bilan ta`minlovchi asosiy tarkibiy qismidir. Shu sababdan ham mitoxondriyalarning ultrastrukturasi va funksiyasini o`rganish bo`yicha juda ko`plab tadqiqotlar olib borilmoqda.

Ca²⁺ ionlari ko`pgina hujayraviy jarayonlar uchun (qo`zg`aluvchanlik, glyukonegenez, glyukogenoliz, muskul qisqarishi, hujayra proliferatsiyasi va boshqalar) muhim boshqaruvchanlik rolini bajaradi. Ko`pgina biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Hozirgi vaqtda aniqlanishicha, sitoplazmada erkin Ca²⁺ ionlari konsentratsiyasi 0,1 mkm ga yaqinlashsa, plazmolemmaning Ca²⁺-ATF azasida, endoplazmatik retikulumda va mitoxondriyalarning transport sistemalarida Ca²⁺ ionlarining gradiyentga qarshi yo`nalishda tashilishi amalga oshiriladi. Mitoxondriyalarning Ca<sup>2+</sup> transporti mexanizmi yuqoridagi transportlar ichida eng muhimi hisoblanadi. Chunki bu hujayra ichida Ca<sup>2+</sup> ionlarining to`g`ri taqsimlanishida muhim rol o`ynaydi.

Shuni ta`kidlab o`tish lozimki, Ca²⁺ ionlari transporti sistemalari mitoxondriya va endoplazmatik retikulumda amalga oshishi, boshqarilishi va ingibitorlarga ta`sirchanligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Ca<sup>2+</sup> ionlari ҳужайрага konsentratsiya gradiyenti bo`yicha kirsa, hujayradan konsentratsiya gradiyentiga qarshi yo`nalishda Ca²⁺-ATF aza yoki 2Н⁺/Са²⁺-almashinuv yordamida chiqarib tashlanadi.

Ca²⁺ ionlarining hujayra va mitoxondriya darajasida regulyatorlik ta`sirida asosiy rolni mitoxondriya ichki membranasidagi Ca<sup>2+</sup> ga bog`liq poralar (SsA-sezgir poralar yoki megakanal) o`ynaydi.

Mitoxondriyalar ichki membranasidagi SsA-sezgir poralarning Са²⁺-ga bog`liq fiziologik regulyatsiyasining o`rganilishi, keyingi yillardagi hech mubolag`asiz aytganda, bioenergetika va hujayra fiziologiyasi sohalaridagi eng muhim yangiliklardan biri sifatida qaralmoqda.

Shu sababli dunyoning kо`pgina ilmiy laboratoriyalarida Са<sup>2+</sup>-ga bog`liq SsA-sezgir poralarning funksional holatini hamda Са²⁺-ga bog`liq hujayraviy jarayonlarni biologik faol moddalar yordamida boshqarish mexanizmlarini aniqlash borasida keng miqyosda tadqiqot ishlari olib borilmoqda [Salvi et al., 2003; Балтина и др., 1992; Толстиков и др., 1997; Abramov et al., 2001; Бескина, 2002; Косимбетов., 2006; Чо`лиев, 2007].

Hujayraning normal faoliyati uchun hujayra ichki Ca²⁺ signalizatsiyasi va Ca²⁺ ionlari chiqishini boshqarib turishda Mx lar muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. SsA-sezgir pora megakanal hisoblanib, turli xildagi jigar patologiyalarida ushbu pora yuqori о`tkazuvchanlik holatiga о`tadi. Tо`plangan ma`lumotlarga qaraganda, SsA-sezgir poraning ochiq holatga о`tishi turli xildagi hujayra о`limi (apoptoz va nekroz) ni rivojlanishiga olib keladi.

Olimlar tomonidan uzoq yillik ilmiy tadqiqot natijalari asosida shunday xulosaga kelindiki, mitoxondriya va uning ichki membranasida joylashgan SsA-sezgir poralar kо`pgina biologik va farmakologik faol moddalar hamda patogenlar uchun ta`sir markazi bо`lib xizmat qiladi [Камбурова, 2001; Салиходжаева и др., 2002; Fiore et al., 2004; Чўлиев, 2007].

Adabiyotlarda keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, mitoxondriyalardagi SsA-sezgir poralar ishini boshqarish va uning holatini o`zgartirish o`simliklardan ajratib olinayotgan ayrim biologik aktiv moddalar yordamida amalga oshirish mumkin.

Shu sababdan, Ca²⁺ ionlari transporti sistemalari bo`yicha bilimlarni kengaytirish uchun avvalo, ularga biologik faol moddalar, turli xildagi pestitsidlar hamda boshqa moddalarning ta`sir qilish mexanizmlarini yaxshilab o`rganish lozim.

I bob Hujayra funksiyalarini ta;minlashida mitoxondriyalarning roli

1.1 Mitoxondriyalarning tuzilishi.

Mitoxondriyalar barcha aerob, eukariot hujayralarda mavjud. Ularning hujayralardagi soni ozmi-ko`pmi doimiy bo`lib, hujayraning tipiga ham bog`liq bo`ladi. Ba`zi adabiyotlarda ta`kidlanishicha, hujayraning rivojlanish stadiyasi va funksional aktivligiga bog`liq holda o`zgarib turishi ham mumkin (Бескина, 2002).

Bizga ma`lumki, mitoxondriyalar hujayraning energetik manbai bo`lgan organoidi bo`lib hisoblanadi. Ular ko`pincha ATF zarurati tug`ilgan hujayralar strukturasi yaqinida yoki o`zlariga zarur bo`lgan hujayra “yoqilg`i” manbai yaqinida joylashadi. Faol ishlovchi muskul hujayralarida, masalan, hasharotlarning uchish muskullari hujayralarida, miofibrillalar yaqinida to`g`ri qator bo`lib joylashadi. Ana shunday joylashishi tufayli bu mitoxondriyalarda hosil bo`lgan ATF molekulalari miofibrillaning elementlariga yetib borishi ta`minlanadi (Алматов, 1986).

Mitoxondriyalar o`lchami va shakli hujayra tipiga bog`liq holda kuchli o`zgarib turadi. Achitqi hujayralarida ularning shakli aylanaga yaqin, jigar hujayralarida kortok shaklida, buyrak hujayralarida silindr shaklida, fibroplastlarda esa ipsimon shakllarda bo`ladi. Plastinkasimon va yulduzsimon mitoxondriyalar ham uchrab turadi.

Hujayraning metobolitik holatiga ko`ra, mitoxondriyaning shakli kabi hajmi ham tez va birdaniga o`zgarishga uchrashi mumkin. Mitoxondriyalar ko`pincha oxirlari bilan bir-biriga bog`lanadi va uzun ipsimon struktura hosil qilib, agregasiyalanadi. Bu borada kalamush jigari mitoxondriyalari kengroq o`rganilgan (Камбурова, 2001; Салиходжаева и др., 2002; Fiore et al., 2004; Чулиев, 2007).

Elektron mikroskoplarda olingan ma`lumotlarga ko`ra, intakt hujayralarda ularning bo`yi 2 mkm da yaqin bo`lib, eni esa, 1 mkm atrofida bo`ladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, ular o`z kattaliklari bilan bakteriyalarga teng bo`ladi (1.1-rasm).