Hukmning tarkibi va xususiyatlari

Hukmning tarkibi va xususiyatlari

Hukm predmetga ma'lum bir xossa va munosabatning xos yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir. hukmlar tasdiq va inkor shaklida bo’ladi. Masalan, tushuncha tafakkur shaklidir – tasdiq hukm, tushuncha gap emas – inkor hukm. Fikr yuritish jarayonida biz predmet va hodisalarning ichki, zaruriy xossalari, bog’lanishlari va munosabatlarini bilib boramiz. Predmetlar haqida hosil qilingan bilimlar hukm yordamida ifodalanadi. hukm ham tushunchaga o’xshash ob'ektiv voqe'lik in'ikosi natijasi sifatida fikrni ifodalashning mantiqiy shaklidir. Bizning har bir chin (yoki xato) fikrimiz voqelikdagi narsa va xodisalarning xossalari, o’zaro munosabatlari borligi yoki yo’qligi hamda bu voqelik elementlarining xossalari, ular orasidagi munosabatning doimiyligi, zaruriy yoki tasodifiyligi xaqida borsa, unda bizning fikrimiz hukm shaklida ifodalanadi. Tasdiq yoki inkor har bir hukmning xarakterli belgisidir. Shuning uchun, agar hukm o’ziga xos bo’lgan tasdiq yoki inkor belgisiga ega bo’lmasa, u hukm bo’la olmaydi. Demak, hukm narsa va xodisalar, ularning turli belgilari, xususiyati va munosabatlari haqidagi tasdiq yoki inkor shaklidagi fikrdir.

Chin hukmda buyum belgisi va munosabati xaqidagi fikr voqe'likda buyum belgisi va munosabati qanday bo’lsa, xuddi shunday olinadi. Masalan, Antarktida okeandir – chin hukm. Agar voqe'likdagi buyumlarga xos xususiyat va munosabat xos emas deb, xos emas xossa va munosabat xos deb olinsa, unda hukm albatta xato bo’ladi. Masalan, Antarktida okean emas va Antarktida dengizdir – xato hukmlar hisoblanadi.

Tafakkur til bilan bog’liq bo’lganligi sababli hukm gap bilan bog’liq. hukm va gap aynan bir xil emas. hukm mantiqiy kategoriya bo’lsa, gap grammatik kategoriya hisoblanadi. Barcha gaplar ham hukmni ifodalamaydi. So’roq, undov va buyruq gaplar asosan hukmni ifodalamaydi. Ba'zi so’roq gaplar (so’roq - ritorik) gaplar hukmni ifodalaydi. Masalan, “Onani kim sevmaydi?” so’roq gapi “Onani hamma sevadi” ma'nosidagi darak gap o’rnida ham kelishi mumkin. So’roq gaplarning asosiy maqsadi javob olishdir. Shuning uchun so’roq gaplar bir qator hukmlar yordami bilan ma'lum xabarni yetkazish usulidir. So’roq gapdagi «nima bo’ldi:?» so’rog’i «nimadir bo’lganligi» hukmini ifodalaydi. Bunday holat bo’lmaganda edi, so’roq ham ma'nosiz fikrga aylanar edi. Shuning uchun har bir so’roq gapda ikki bo’lak, birinchisida boshlang’ich xabar «nimadir bo’lganligi» va ikkinchisida aynan “qaysi hodisa bo’lganligi” haqidagi savol spetsifikasini tashkil etuvchi muaammo mavjud. Shunga o’xshash holat undov gaplarda ham mavjuddir. Fikrlash jarayonida turli xil savollarga bir xil gap shaklida javob beriladi. Shuning uchun bitta gap turli xil hukmlarni ifodalashi mumkin. Bundan tashqari hukm bilan gapning tarkibi bir-biridan farq qiladi. Gapda ega va kesim bir yoki bir necha so’z yordamida ifodalanadi. Shuning uchun gapda ega va kesimdan tashqari, boshqa bo’laklar aniqlovchi, to’ldiruvchi kabi bo’laklar ishtirok etishi mumkin, shunga qarab gapnig strukturasi o’zgarib turadi. hukm tarkibi qat'iy bo’lib, sub'ekt, predikat va ularni munosabatini aniqlovchi bog’lovchidan iborat bo’ladi. hukmning sub'ekti – bu hukmning predmetini ifodalovchi tushuncha bo’lib, S simvoli bilan ifodalanadi. hukmning predikati – uning predmeti belgisi va munosabatini ifodalovchi tushuncha bo’lib, P simvoli bilan ifodalanadi. Sub'ekt va predikat hukmning terminlari hisoblanadi. Subekt va predikat munosabatini mantiqiy bog’lovchi “ – ” ifodalaydi. U o’zbek tilidagi “ifodalaydi”, “hisoblanadi”, “boradi”, “keladi” kabi fe'llarga to’g’ri keladi. hukmning formulasi – S – P. Masalan, daftar (S) – (bog’lovchi) o’quv quroli (P).
Oddiy hukmlarning son va sifat jihatidan bo’linishi.

Hukmlar tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy hukm deb tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo’lmaydigan mulohazaga aytiladi. Tarkibidan ikki yoki undan ortiq oddiy hukmni ajratish mumkin bo’lgan mulohazalarga murakkab hukm deyiladi. Murakkab hukmlar haqida keyingi paragrafda to’xtalib o’tamiz.

Oddiy hukmlar xususiyatiga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi.

a) Hukmning sifat jihatidan bo’linishi. Mantiqda sifat jihatidan hukmlar tasdiq va inkor hukmlarga bo’linadi. Agar hukm buyumga xos bo’lgan biror belgi va munosabatni qayd etuvchi bo’lsa, u tasdiq hukm bo’ladi. Masalan, “Bugun mantiq darsi bo’ldi”. Ba'zan agar hukm predikati inkor etuvchi va undagi bog’lovchi tadiqlovchi bo’lsa, hukm albatta tasdiqlovchi bo’ladi. Masalan, “Bu qaror asossiz hisoblanadi”. Inkor hukm esa tasdiq etilgan buyum belgilarini rad etishdan iborat. Masalan, “Terak mevali daraxt emas”.

Tasdiq va inkor hukmlar o’rtasida hamma vaqt o’zaro bog’lanish mavjud. Bunday holatning bir munosabatdagi tasdiq hukmning ikkinchi munosabatda inkor ham bo’lishida ko’rish mumkin. hamma vaqt bir belgini tasdiqlash, unga zid bo’lgan boshqa bir belgini inkor etishdir. Mantiqda tasdiq hukm S – P dir, inkor hukm esa S – P emas formulasi bilan ifodalanadi.

b) hukmning son jihatidan bo’linishi. hukm sub'ektida ifodalangan predmetlarning miqdoriga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. har bir hukm faqat o’z sifati bilangina ajralmasdir balki son bilan xam ajraladi. hukm bir predmet, predmetlar sinfining bir qismi va predmetlar sinfiga kiruvchi barcha predmetlarning xossa va munosabatlarini tasdiqlashi yoki inkor qilishi mumkin. Shu jihatidan hukmlar yakka, juz'iy va umumiyga bo’linadi.

Yakka hukm bir predmetga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi. Yakka hukm hukmlar sub'ekti yakka tushunchalar bo’ladi. Masalan: Ahmedov ikkinchi kurs talabasi yoki Ahmedov uchinchi kurs talabasi emas. Yakka hukmlar formulasi:

“S – P dir” yoki “S – P emas”.

Juz'iy hukmlar deb predmetlar sinfining ma'lum qismiga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi. Juz'iy hukm «ba'zan S – P dir» yoki «ba'zan S – P emasdir» formulasiga ega. Masalan: ba'zi yoshlar talabadir yoki ba'zi yoshlar talaba emas.

Umumiy hukmlar predmetlar sinfining butun qismiga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi.. Umumiy hukm sub'ekti hamma vaqt tasdiqlovchi bo’lsa, «hamma», «har bir», inkor etuvchi bo’lsa «hech bir», «hech qaysi» va boshqa tushunchalar orqali ifodalanadi. Masalan: hamma fanlar o’z tadqiqot ob'ektiga ega. hech bir metall gaz emas. Umumiy hukmlar tasdiqlovchi shaklda «hamma S – P dir», inkor shaklida esa «hech bir S – P emas» formula bilan ifodalanadi.




Hukmlarning son va sifat jihatidan birlashgan klassifikatsiyasi. hukmlar son va sifat jihatidan umumiy tasdiq, umumiy inkor, juz'iy tasdiq va juz'iy inkor hukmlarga bo’linadi. Yakka tasdiq va yakka hukmlar bunda alohida guruhga ajratilmaydi va umumiy hukmlar bilan tenglashtiriladi.

Umumiy tasdiq hukmlar soniga ko’ra umumiy va sifatiga ko’ra tasdiq hisoblanadi. Masalan: hamma daryolar (S) o’z oqimiga ega (R). Umumiy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi A harfi bilan belgilanadi.
Umumiy inkor hukmlar soniga ko’ra umumiy va sifatiga ko’ra inkor hisoblanadi. Masalan: hech bir o’simlik hayvon emas. Umumiy inkor hukmlar lotin alifbosidagi ye harfi bilan belgilanadi.

Juz'iy tasdiq hukmlar. soniga ko’ra juz'iy va sifatiga ko’ra tasdiq hisoblanadi. Masalan: Ba'zi ishchilar zavodda ishlaydi. Juz'iy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi I harfi bilan belgilanadi.

Juz'iy inkor hukmlar. soniga ko’ra juz'iy va sifatiga ko’ra inkor hisoblanadi. Masalan: Ba'zi hashoratlar uchmaydi.Juz'iy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi O harfi bilan belgilanadi.

Oddiy hukmlarda terminlar hajmi. Oddiy hukmlarda terminlar(sub'ekt va predikat)ning hajmiga ko’ra to’liq va to’liqsizga bo’linadi.

Umumiy tasdiq hukmlarning sub'ekti har doim to’liq, predikati esa to’liq yoki to’liqsiz hajmda bo’ladi. Masalan: “hamma talabalar o’quvchidir”. Bu yerda hukmning sub'ekti to’liq, predikati to’liqsie, chunki barcha o’quvchilar talaba emas. “hamma insonlar ongli mavjudotdir”. Bu yerda hukmning sub'ekti ham, predikati ham to’liq olingan, chunki faqat insonlargina ongli mavjudotdir.

Umumiy inkor hukmlar ning sub'ekti va predikati har doim to’liq hajmda olingan bo’ladi. Masalan:

Juz'iy tasdiq hukmlarning sub'ekti har doim to’liqsiz, predikati esa to’liq yoki to’liqsiz hajmda olingan bo’ladi. Masalan: “Ba'zi o’simliklar daraxtdir”. Bu hukmda sub'ekt to’liqsiz, predikat esa to’liq olingan, chunki fikr o’simliklarning bir qismi va daraxtlarning barchasi haqida ketayapti. “Ba'zi respublikalar yevropada joylashgan”. Bu hukmda sub'ekt to’liqsiz, predikat esa to’liqsiz olingan, chunki respublikalarning va yevropa davlatlarining bir qismi haqida fikr yuritilmoqda.

Juz'iy inkor hukmlarning sub'ekti to’liq va predikati to’liqsiz hajmda olingan bo’ladi.

Hukmlarning predikat mazmuniga ko’ra turlari. 1.Atributiv (xususiyat) hukm. 2.Mavjudlik hukmi. 3.Munosabat hukmi.

1.Atributiv (xususiyat) hukmlar buyumlarning o’z belgilari bilan bo’lgan bog’lanishlarini ifodalaydi.

Buyumlar belgisiz bo’lmagani kabi, belgilar ham buyumlardan ajralgan holda bo’lmaydi.

2.Munosabat hukmi ob'ektiv borlikdagi buyumning bor yoki yukligin haqida ma'lumot, bilim beradi.

3. Munosabat hukmlari. Bu hukmlar ikki yoki undan ko’p buyumlarning fazoga, vaqtga, jinsga, ketma-ketlikka va tenglikka nisbatan bo’lgan munosabatlarini aks ettiradi.

Mantiq ilmida munosabat hukmlari «ARV» formulasi bilan ifodalanadi. Bunda «A» va «V» belgilari buyumlar xaqidagi tushunchani; «R» belgisi esa ular orasidagi munosabatni ko’rsatadi.

Endi yuqorida aytilgan munosabatlarni kursatadigan hukmlaga misol keltiramiz.
1. Buyumlarning fazodagi munosabati: «Ukraina Rossiyaning g’arbida joylashgan».

2. Vakt munosabati: «Jomiy Alisher Navoiyning zamondoshi».

3. Tenglik: «institutning bosh binosi uning yangi binosidan katta».

4. Jins munosabati: «Ulug’bek qaxramonning ukasi».

5. Ketma-ketlik : «Ikkinchi jaxon urushi birinchi jaxon urushidan yigirma besh yildan keyin bo’lgan».

Hukmlarning modallik bo’yicha bo’linishi. Hukmlarning modallik bo’yicha bo’linishiga hukm predikatidagi belgining fikrimiz predmetida tasdiq yoki inkor shakldagi bog’lanish darajasi asos bo’ladi. Shunga ko’ra, mantiqda hukmlar ikki asosiy guruhga bo’linadi.

Hukmlar ob'ektiv modalligiga qarab ehtimoliy, voqeiy va zaruriyga va ikkinchidan, uning mantiqiy modalligiga qarab, problematik va ishonchli hukmlarga ajraladi.

1. Hukmnng ob'ektiv modalligi inson ongidan tashqari bo’lgan buyumlarning ob'ektiv, ehtimoliy, voqeiy yoki zaruriy bog’lanishlarini aks ettiradi.

a) Ehtimoliy hukmlar narsalar, xodisalar va ularning belgilari o’rtasidagi bog’lanishning tasdiq yoki inkor shakli extimoliy bo’lishini yoki bo’lmasligini ko’rsatadi. Mantiqda ehtimoliy hukm «extimol S - R emas» formulasi bilan ifodalanadi.

Ehtimoliy hukmlarning chinligi va bu hukmlarning voqeiy hukmlarga aylanishi, aytilgan xodisaning qanday darajada yuz berishi bilan bogliq. Odatda, ehtimoliy hukmlar haqiqatga zid bo’lmasalar, albatta, chin vokeiy hukmlarga aylanadi.

b) Voqeiy hukmlar predmet bilan belgilar orasidagi, ya'ni S va R orasidagi bog’lanish aniq ekanligi, ya'ni hukm fakt va bo’lgan voqeaning haqiqat ekani yoki emasligi haqida xabar beradi. Odatda, voqeiy hukmlar ifoda etilgan voqeaning mavjud xolatini qayd qilishga qaratilgan bo’ladi. Bunday vaqtda bog’lanishning tasodifiy yoki zaruriy ekanligi alohida ko’rsatiladi.

O’zbek adabiy tilida voqelik hukmlar, agar ular tasdiqlovchi bo’lsa, «so’zsiz», «haqiqatan», «ham», «albatta», «shubxasiz», «darhaqiqat» kabi so’zlar yordami bilan ham ifodalanadi.

c) Zaruriy-apodiktik hukmlar turli sharoitlardi ham buyumlar, ham ularning belgilari o’rtasidagi bog’lanishlarning zaruriy bor yoki yo’kligini aks ettiradigan hukmlardir. Zaruriy hukmlar tabiat, jamiyat qonuniyatlari va aqidalarini ifodalaydi. Ikkinchi xil qilib aytganda, zaruriy hukm narsalar, xodisalar bilan belgilar orasidagi bog’lanishning muqarrar ekanligini aniqlab beradi.

2. Fikrning isbotlanuvchanlik darajasiga qarab hukmning mantiqiy modalligi ikki asosiy qismga: a) problematik va b) ishonchliga bo’linadi.

a) Mantiqiy modallikdagi problematik hukm o’z xususiyatlari bilan ob'ektiv modallikdagi extimoliy hukmlardan ajraladi. Ob'ektiv modallikdagi problematik hukm tajribadan tekshirilgan bo’lib, uning yukorida bayon etilgandek, voqelikka o’tishi, ya'ni ob'ektiv voqelikni aks ettirishi muqarrardir.

Mantiqiy modallikdagi problematik hukmning xulosasi hali tajribada tekshirilmagan bo’ladi. Shuning uchun ham narsa, xodisa va ular belgisi orasidagi bog’lanish tasdiq yoki inkor problematik shaklda ifodalanadi.

Shuning uchun mantiqiy modallik shaklidagi problematik hukm: tasdiq shaklida «ehtimol S – P dir» va rad etuvchi shaklda «ehtimol S – P emas» formulalaridan foydalaniladi.

b) Ishonchli hukmlar tafakkur premetlari uchun ma'lum xususiyatni – belgining xos yoki xos emasligini aniqlaydi. Bunday hukmlar “S – P dir” yoki “S – P emas” formulalari bilan ifodalanadi.



Murakkab hukmlar va ularning turlari.

Biz shu vaqtga qadar, sodda hukmlar, ya'ni bir sub'ekt va predikatdan iborat bo’lgan hukmlar ustida fikr yuritdik. Agar hukm tarkibida birdan ortiq sub'ekt va predikat bo’lsa, u murakkab hukm xisoblanadi. Mantiqiiy munosabatiga qarab murakkab hukmlar uch asosiy qismga, ya'ni qo’shuvchi (kon'yunktiv), ayiruvchi (diz'yunktiv), shartli (implikativ), va ekvivalentlik hukmlarga ajraladi.

a) qo’shuvchi (kon'yunktiv) hukmlar. Ikki yoki undan ortio` sodda hukmlarning «va» bog’lovchisi yordamida qo’shiluvidan tashkil topgan murakkab hukmlar qo’shiluvchi (kon'yuktiv) hukmlar deb yuritiladi. qo’shuvchi murakkab hukmlar formal mantiq fanida qo’yidagi simvollar bilan ifodalanadi: p(q Masalan, Alisher Navoiy va Z.M. Bobur o’zbek mumtoz adabiyoti vakillaridir.

Pq

P	q	Pq
CHin CHin Xato xato	CHin Xato CHin xato	CHin Xato Xato Xato

b) Ayiruvchi (diz'yunktiv) hukmlar. Bunday hukmlarning sub'ekti yoki predikati bir necha narsalar, xodisalarni yoki ularning belgilarini ifodalashi mumkin. Uning formulasi formal mantiqda qo’yidagicha ifodalanadi: pvq. Ayiruvchi hukmlar formulasi qo’yidagi shakllarda ifodalanadi:

«S yoki R yoki R1 yoki R2 dir»

Yoki «S yoki S1 yoki S2 – R dir».

Birinchi shaklda bir sub'ekt va bir predikat bo’lsa, ikkinchi shaklda, aksincha bir necha sub'ekt va bir predikat bor.

Bo’lingan hukmlarda sub'ektga ta'luqli bo’lgan predikatlar ba'zan o’zaro bog’langan va ba'zan esa bir-biriga zid bo’ladilar.

Pq

P	q	Pq
CHin CHin Xato Xato	CHin Xato CHin Xato	CHin CHin CHin Xato

P	q	Pq
CHin CHin Xato Xato	CHin Xato CHin Xato	Xato CHin CHin Xato

s) Shartli (implikativ) hukmlar asos va natija bog’lanishini shartli ravishda ifodalaydi. Bunday hukmlar o’z tarkibida bir necha sub'ekt va predikatga ega bo’lib, ma'lum bir buyumni tasdiq yoki inkor etadi. Uning formulasi formal mantiqda qo’yidagicha ifodalanadi:

R → q

P	q	Pq
CHin CHin Xato Xato	CHin Xato CHin Xato	CHin Xato CHin CHin

Shartli hukm tasdiqlovchi bo’lsa: «Agar S – P bo’lsa, unda S1 – P1 dir» inkor etuvchi bo’lsa u « S – P bo’lmasa, S1 – P1 emas» formulasi bilan ifodalanadi va xokazo. Shartli hukmlar ham boshqa turdagi hukmlarga o’xshash chin yoki xato bo’lishi mumkin. Agar asos uchun keltirilgan shart natijasi extiyoj bilan bog’liq bo’lsa, u chin bo’la oladi. Agar shartli hukmda bir xodisaning ikkinchi bir xodisa bilan shartli munosabatda bo’lishi noto’g’ri aks ettirilsa, u xato bo’ladi.

d) Ekvivalentlik hukmlar. Ekvivalentlik hukmlari “agar va faqat agar ... unda” mantiqiy bog’lovchisi yordamida ikki oddiy hukmlarning o’zaro bog’lanishidan hosil bo’ladi. Unda ikki holatning mavjud bo’lishi bir-biri uchun zarurat hisoblanadi. Ekvivalentlik hukmlar formulasi qo’yidagicha ifodalanadi: p(q

Pq

P	q	Pq
CHin CHin Xato Xato	CHin Xato CHin {ato	CHin Xato Xato CHin

Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar.

Hukm o’z sifati va soniga ko’ra juz'iy tasdiq (J); juz'iy inkor (O); umumiy tasdiq (A) va umumiy inkorga (E) bo’linishi yuqorida aytib o’tildi. Mana shu hukm shakllari o’zaro turlicha munosabatda bo’ladi. hukm munosabatlari chin va xato hukmlar orasidagi holatni belgilaydi. hukmlar o’rtasidagi munosabatlar ham tushunchalar kabi taqqoslanadigan va taqqoslanmaydiganga bo’linadi. Taqqoslanadigan munosabatlar o’z navbatida sig’ishadigan va sig’ishmaydigan munosabatlarga bo’linadi. Mantiqda hukmlar o’rtasidagi munosabatlar «Mantiqiy kvadrat» ko’rinishida ifodalanadi.

1.Qarama-qarshi munosabat umumiy tasdik (A) va umumiy inkor (E) hukmlar

O’rtasida bo’lib ular o’zlariga xos sub'ekt va predikatga ega bo’ladi. Bunday munosabatga muvofiq agar bir hukm chin bo’lsa, unga qarshi bo’lgan hukm xatodir, ikki qarama-qarshi hukm bir vaqtda chin bo’la olmaydi, ammo bir vaqtda xato bo’la oladi. Bu qarama-qarshi hukmlarning (A yoki ye) xatoligidan ikkinchisining chin bo’lishi xaqida xulosa chiqarish xatodir, u xato yoki chin bo’lishi mumkin.

2. Bir-biriga zid munosabatlar. Bunday munosabat umumiy tasdiq (A) bilan juziy inkor (O) va umumiy inkor (E) bilan juziy tasdik (1) hukmlari orasida bo’ladi. Bu munosabat qoidasiga muvofiq hukmlar chin va xato bo’la olmaydi; hamma vaqt biri chin va ikkinchisi esa xato bo’ladi. Bunday bir-biriga zid bo’lgan hukmlar o’rtancha chin hukmning bo’lishiga yo’l qo’ymaydi.

a) Bir-biriga zid munosabatda bo’lgan hukmdagi belgilar bir yoki bir guruhdagi buyumlarga ta'lukli yoki ta'lukli emas. Shuning uchun ham bir vaqtda chin yoki xato bo’la olmaydi. qarama-qarshi hukmda esa buyumdagi belgi ta'lukli yoki ta'lukli emasligiga qarab birdaniga xato bo’lishi mumkin.

b) Qarama-qarshi hukm o’rtancha holat bo’lishi mumkinligini bir-biriga zid hukm esa o’rtancha holat bo’lmasligini ko’rsatadi. qarama-qarshi hukmlar sub'ekti bir sinfdagi buyumning xajmini o’z ichiga oladi. Bir-biriga zid buyum sub'ekti to’la xajmini o’z ichiga olmaydi.

3. Qo’yi qarama-qarshi munosabat juz'iy tasdik (J) va juz'iy inkor (O) hukmlar orasida bo’ladi. Bunday hukmlar formulasi «Ba'zi S - P» va «Ba'zi S – P emas» shaklida ifodalanadi. qo’yi qarama-qarshi munosabatdagi hukmlar juz'iy bo’lib, biri tasdiq ikkinchisi inkor hukmdir. qo’yi qarama-qarshi munosabatdagi hukmlar qarama-qarshi munosabatdagi hukmlardan farq qiladi. qo’yi qarama-qarshi hukmlar bir vaqtda chin bo’lishi, ammo bir vaqtda xato bo’lmasligi mumkin.

4. Buysunuvchi munosabatdagi hukmlar. Bu hukmlar umumiy tasdiq (A) va juz'iy tasdiq (J) hamda umumiy inkor (E) va juz'iy inkor (O) hukmlari orasida bo’ladi. Ikkinchi xil qilib aytganda, A – J va ye – O munosabatlaridir. Bunday vaqtda umumiy hukmlar itoat buysuntiruvchi va juz'iy hukmlar esa itoat buysunuvchi bo’ladi. Umumiy hukmlarning chinligi juz'iy hukmlarning chinligiga olib boradi.