Hans Kristian Andersen (1805-1875)

Aim.uz

Hans Kristian Andersen
(1805-1875)
Bolalar, darsligingizning ertaklarga bag‘ishlangan qismida muallifi aniq ertaklar, ularni yaratgan adiblar haqida so‘z yuritgan edik. Darhaqiqat, jahon adabiyotidagi ertaknavis adiblar ijodi adabiyotning, ayniqsa, bolalar adabiyotining oltin xazinasi hisoblanadi. Hozirda asarlari bolalar va kattalar orasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib kelayotgan Sharl Perro, Ernst Teodor Amadey Gofman, aka-uka Grimmlar, Vilgelm Gauf, Hans Kristian Andersen, Oskar Uayld, Aleksandr Pushkin, shuningdek, sevikli shoir va adiblarimiz Hamid Olimjon, Sulton Jo‘ra, Shukur Sa’dullalar ana shunday ertaknavis ijodkorlardir. G‘arb adabiyotidagi ertakchi adiblar orasida daniyalik buyuk ertaknavis Hans Kristian Andersen alohida o‘rin tutadi.
Andersen 1805-yil 2-aprelda Daniyaning Odens shahrida kambag‘al etikdo‘z oilasida dunyoga keldi. Andersen oilasi muhtojlikda kun kechiradi. Bo‘lajak ertakchining bolaligi muhtojlik va yupunlikda o‘tadi. Biroq yupun va nochor ahvoliga qaramay yosh Andersen ko‘proq o‘qish, o‘rganish payidan bo‘ldi. Otasi vafot etgach, o‘n to‘rt yoshli Andersen Daniya poytaxti Kopengagenga keladi. Bu yerda ham o‘qish, izlanishda bo‘ladi. Dastlab u teatrga qiziqadi. Bu sohada jiddiy shug‘ullanishga ahd qiladi. Aktyor bo‘lish rejasi amalga oshmagach, o‘zicha kichik-kichik sahna asarlari yozadi, ularni shahar teatrlariga taklif qilib ko‘radi. Kopengagen teatrlaridan birining direktoriga uning yozganlari ma’qul bo‘ladi shekilli, u pyesalarni sahnalashtirmasa-da, qaysidir mulohaza bilan yosh muallifni qo‘llab-quvvatlashga qaror qiladi. Andersen uning tavsiyasi bilan teatrdan stipendiya oladi va unga Lotin maktabida bepul tahsil olish huquqi beriladi. So‘ngroq Andersen Konpengagen universitetida o‘qiydi.
O‘qish-o‘rganishda suyagi qotgan yosh Andersen uzoq-uzoqlarga sayohat qiladi. U Yevropa, Osiyo, Afrikaning qator mamlakatlarida bo‘ladi. O‘zi uchun qiziq tuyulgan har bir narsani ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlab ko‘rmaguncha ko‘ngli joyiga tushmasdi. Bundan tashqari, sayohatlari davomida zamonasining mashhur shoir va adiblari, san’atkorlari bilan uchrashdi. Gyugo, Balzak, Dyuma, Dikkens, Geyne, Rossini, Vagner, List kabi buyuk ijodkorlar bilan muloqotda bo‘ldi.
1835-yilda adib o‘zining birinchi yirik asari - «Improvizator» romanini e’lon qiladi. Roman o‘quvchilar orasida mashhur bo‘lib ketadi. Biroq bu mashhurlik shundan (bundan keyingi) keyingi muvaffaqiyatlar oldida hech narsa bo‘lmay qoladi. Gap shundaki, adibning o‘sha yili bosib tarqatilgan dastlabki ertaklar to‘plami kutilmaganda unga katta shuhrat keltiradi. Boshda ertaklarini o‘quvchilar yoqtirishiga o‘zi ham ishonmagan yosh ertaknavis adib bu to‘plamdan so‘ng bolalar va kattalar birday qiziqib o‘qiydigan ertaklar yaratishga qodir ekanligiga amin bo‘ladi va bundan keyingi umrini ijodning shu sohasiga bag‘ishlaydi. Unga yaratgan ertaklari olamshumul shuhrat keltirdi. «Bolalarga aytilgan ertaklar», «Yangi ertaklar», «Tarixlar», «Yangi ertaklar va tarixlar» to‘plamlari Andersen nomini dunyoga mashhur qilib yubordi.
Jahon adabiyotida munosib iz qoldirgan ertakchi adiblar ko‘p. Andersen o‘shalarning biridir. Xo‘sh, uning bolalar va kattalar uchun e’zozli ertaknavis ekanligining sababi nimada? Bu savolga javobni uning maftunkor ertaklaridan izlash kerak. Andersen ertaklari shunchaki xayoliy voqealar tasviri emas, aksincha, jonli hayot bilan bog‘liq real hikoyalardir. Ularda real buyum va hodisalarga fantastik tus beriladi, jonlantiriladi, harakatga keltiriladi. Masalan, «Dyumchaxon» («Duymchaxon») , «Suv parisi», «Qor malikasi», «Bulbul» ertaklaridagi talqin jonli inson muhitiga yaqinlikda berilsa, «Bronza to‘ng‘iz», «Kumush tangacha» ertaklarida jonsiz ashyolar harakatga kelib, odamlarday so‘zlaydilar, bu esa kishida qiziqish uyg‘otadi. Va muhimi, o‘quvchi ertaklardan behisob zavq olishdan tashqari o‘zi uchun kerakli xulosalar — qissadan hissa chiqaradi, tarbiyalanadi. Ham zavq beradigan, ham o‘yga toldiradigan chinakam hayotiy ertaklar yaratish an’anasi aynan Andersen ijodi bilan boshlandi, desak mubolag‘a bo‘lmas. Bu ertaklarda g‘alamislik, ikkiyuzlamachilik, loqaydlik, kibr-havo, dangasalik va landavurlik, johillik kabi salbiy sifatlar tanqid qilinadi, rahmdillik, aqllilik, fidoyilik, sobitqadamlik, oqibatlilik singari ijobiy fazilatlar ulug‘lanadi.
Hans Kristian Andersen o‘zining ajoyib ertaklari bilan hozirgi kungacha butun dunyoni lol qoldirib kelyapti. U yaratgan o‘lmas qahramonlar adibga katta shuhrat keltirdi. Siz uning ertaklari sujeti asosida ishlangan kinofilmlar, sahna asarlarini ko‘p ko‘rgansiz. Dyumchaxon (Duymchaxon) , Irkit o‘rdakcha, Bulbul, Kay, Gerda, Suv parisi kabi obrazlar sof insoniy orzular bilan xalq ertaklariga xos xayoliy sarguzashtlarning uyg‘unlashib ketganligi tufayli barchamizning sevimli qahramonlarimizga aylangan. Eng yaxshi bolalar yozuvchilari uchun Andersen nomidagi Xalqaro oltin medalning ta’sis etilishi ham jahon jamoatchiligining buyuk ertakchiga hurmatining belgisidir. Bugun hassos ertakchining «Qor malikasi» va «Bulbul» ertaklari to‘g‘risida fikr yuritsak. Avvalo «Qor malikasi» haqida.
«Qor malikasi» Andersenning eng mashhur ertaklaridan biridir. Ertak bir jodugarning g‘alati ko‘zgu yasagani, bu ko‘zguda barcha yaxshi, go‘zal narsalar yomon, xunuk bo‘lib ko‘rinishi, barcha yaramas, xunuk narsalar esa aksincha, chiroyli, go‘zal bo‘lib ko‘rinishi haqidagi voqea bilan boshlanadi. Jodugarning shogirdlari bu ko‘zguni butun dunyo bo‘ylab olib yuradilar. Juda katta kashfiyot qilindi, endi dunyo butunlay yangicha ko‘rinadigan bo‘ladi, deb jar soladilar. Bu bilan Andersen bir bema’ni, qabih narsa paydo bo‘lsa va uning oldi olinmasa, u butun dunyoga, barcha odamlarga salbiy ta’sirini ko‘rsatishi mumkin, degan fikrni ilgari suradi. Darhaqiqat, jodugarning shogirdlari bu ko‘zguni osmonga ham olib chiqmoqchi, ya’ni uni ilohiylashtirmoqchi bo‘ladilar. Biroq yovuzlikning umri uzoqqa cho‘zilmaydi. Ko‘zgu ham qancha yuksakka ko‘tarilsa, shuncha qiyshayib boradi va oqibatda sinib, million-million bo‘laklarga parchalanib ketadi. «Bir chimdim tuz bir xum asalni buzar» degan naql bor xalqimizda. Ana shu ko‘zguning kichik bir zarrasi kimning ko‘zi-yu yuragiga tushsa, shu kishi loqayd, sovuqqon, atrofdagilarga befarq bo‘lib qoladi. Uning ko‘ziga barcha go‘zal, yaxshi narsalar xunuk, yomon ko‘rina boshlaydi.
Ertak qahramonlaridan bin Kayning ham yuragi va ko‘ziga ana shu ko‘zgu parchasi tushib qoladi. Natijada u buvisini masxaralaydigan, qo‘ni-qo‘shnilar ustidan kuladigan, chiroyli gullarni toptaydigan bolaga aylanib qoladi. Hatto hamisha o‘zi birga o‘ynaydigan do‘sti — Gerda ismli qizchaga ham qo‘pollik qiladi. Kayning bu qiliqlarini ma’qul ko‘rib, Qor malikasi uni shimoldagi o‘z saroyiga olib ketadi.
Andersen bu yovuz, tuban, sovuqqon kuchlarga mehr-muhabbat, tirishqoqlik, ezgu maqsad yo‘lida har qanday mashaqqatlarga dosh berish kabi yuksak tuyg‘ularni qarama-qarshi qo‘yadi. Gerda — ana shunday olijanob (oliyjanob) fazilatlarga ega bo‘lgan qiz. U Kayni izlab borar ekan, yo‘lda kishilar xotirasini zaiflashtirib qo‘yadigan sehrgar bog‘iga, hamma narsa to‘kin-sochin bo‘lgan shahzoda va malika saroyiga, har qanday yovuzlikdan qaytmaydigan qaroqchilar to‘dasiga duch keladi. Lekin uning Kayga bo‘lgan mehri, uni izlab topishga bo‘lgan intilishi shu qadar kuchliki, sehr-jodu ham, to‘kin-sochin hayot ham, o‘lim dahshati ham uni o‘z maqsadidan qaytara olmaydi. U dadillik bilan Qor malikasi saroyiga yetib boradi. Yo‘lda unga qudratli qor lashkarlari qarshi chiqadi. Lekin qizcha o‘z shijoati bilan tabiatning bu yovuz kuchlari ustidan ham g‘olib chiqadi va Kayni topadi. Gerdaning muhabbati shu qadar haroratliki, uning ko‘z yoshlari Kayning ko‘ksiga tushib, uning yuragidagi ko‘zgu parchasini eritib yuboradi, Kay yana o‘z asl holiga qaytadi.
Ular o‘z uylariga qaytishida hech qanday xavf-xatarga duch kelmaydilar. Chunki Kay ham, Gerda ham barcha mashaqqatlarni yengib o‘tgan, jamiki yomonliklar ustidan g‘alaba qilgan edilar. Endi ularning baxtli bo‘lishga haqlari bor edi.
Andersenning ko‘pgina ertaklarida tabiat manzaralari juda jonli, qahramonlar ruhiy holatiga mos tasvirlanadi. Masalan, Gerda Kayni izlab daryoda suzib borayotganida asov to‘lqinlar uning hayotiga qanchalik xavf-xatar solsa, qirg‘oqdagi dov-daraxtlar, qushchalar qizga shunchalik taskin-tasalli berib, uni jasoratga chorlagandek tuyuladi. Sehrgar ayolning bog‘idagi gullab yotgan giloslar, quyoshning bu daraxtlar ortiga asta-sekin botib ketishi, bog‘da anvoyi gullarning ochilib yotishini kuzatar ekanmiz, bunday maftunkor joyda har qanday kishi ham Gerda kabi hamma narsani unutib yuborishiga ishonamiz. Qop-qora o‘rmon, qaroqchilarning vahimali qarorgohi bizni ham dahshatga soladi. Ertak oxirida Kay va Gerdaning yana o‘z bog‘chalarida, atirgullar ostida qo‘l ushlashib o‘tirishlari, butun atrofda to‘kin-sochin yozning hukmronlik qilayotgani juda chiroyli tasvirlangan. Har ikki qahramon qishning qor-quyunlarini, izg‘irin-sovuqlarini yengib o‘tib, tinch-osuda yoz fasliga yetib kelgan edilar.
Andersen ertaklarida hamisha hayotga muhabbat, har bir voqea-hodisadan yaxshilik, go‘zallik izlash ruhi ustun turadi. Masalan, Gerda borib qolgan bog‘dagi sehrgar ayol unga yomonlik qilishni istamaydi, faqat shunday bir qizchani orzu qilgani uchun uni o‘zi bilan olib qolmoqchi bo‘ladi. Hatto Qor malikasi ham Kayni o‘zining qandaydir jozibasi bilan maftun etadi, unga yomonlikni ravo ko‘rmaydi. Agar Kay muz bo‘laklaridan «mangulik» degan so‘zni yoza olsa, uni ozod qilishga, butun olamni unga baxsh etishga va’da beradi. Nega? Chunki barcha ezgu, oliyjanob, go‘zal narsalar mangudir. Aksincha, hamma yovuzliklar, qabihlik va razolatlar o‘tkinchidir. Agar Kay ana shu yovuzlik va qabohatlarni yengib o‘tib, ezgulik, go‘zallikka erisha olsa, u mangulikka erishgan bo‘ladi.
H. K. Andersen ijodidagi «Bulbul» ertagi ham buyuk ertakchi yarat-gan go‘zal asarlardan biridir, Bu ertakni go‘zallik va ezgulikni ulug‘lovchi, soxtalik va qabihlikni qoralovchi, uning inqirozi (bu illatlarning) muqarrarligi haqidagi asar, desak yanglishmaymiz. Ertakning qisqacha mazmuni quyidagicha: Xitoy imperatorining qaramog‘idagi bepoyon bog‘ning to‘rida bir sayroqi bulbul yashaydi. Bu mamlakatga kelgan xorijlik elchilar va sayyohlar imperatorning g‘aroyib chinni saroyi, jannatsimon bog‘lari va undagi bulbul xonishidan zavqlanadilar, ayniqsa, imperator bog‘idagi bulbulning kishini sel qilib sayrashi ularni hayratda qoldiradi. Kuylovchi qushchaning dong‘i butun olamga mashhur bo‘lib ketadi. U haqida qasidalar, kitoblar yoziladi. Faqat mamlakat hukmdori imperatorgina o‘z bog‘ida shunday mo‘jizakor qushcha borligini bilmas edi. U ham bulbul haqida xorijdan unga yuborilgan kitoblarni o‘qib biladi, bundan avval ajablanadi, keyin esa g‘azablanadi. O‘z amaldorlariga bulbulni yer tagidan bo‘lsa ham topishni, aks holda barchalarini qattiq jazolashini aytib, farmon beradi. Bulbulni saroyga taklif etadilar, uning sharafiga katta ziyofat beriladi va uning bemalol sayrashi uchun oltindan qo‘ndoq yasaladi. Ziyofatga barcha to‘plangach, imperator jajji qushga hurmat ko‘rsatib sayrab berishini taklif qiladi. Bulbul shunday dilbar bir navo qiladiki, imperatorning ko‘zlaridan duv-duv yosh kelib, yonoqlariga oqa boshlaydi. Qushning qo‘shig‘i yuraklarga jiz etib tegadi. Imperator xursand bo‘lganidan o‘zining oltin tuflisini mukofot qilib, bulbulning bo‘yniga osib qo‘yishga qaror qiladi. Bulbul mukofotni rad etadi. Jamoa-ga qarab: «Qo‘shig‘imni eshitganingizni o‘zi men uchun mukofot. Imperatorning ko‘zlaridan yosh oqqanini ko‘rdim, menga bundan ortiq mukofot kerak emas», — deydi.
Kunlardan bir kun imperatorga paket olib kelishadi. O‘ramning ustiga «Bulbul» deb yozilgandi. Imperator: «Bizning mashhur qushimiz to‘g‘risida yana yangi kitob chiqarishibdi-da», — degan o‘yda qog‘ozga o‘rog‘liq narsani ochsa, u kitob emas, g‘aroyib bir quticha bo‘lib chiqadi. Qutichaning ichida xuddi rostakam bulbulga o‘xshash, biroq patlari-yu qanotlariga dur-u gavharlar qadalgan sun’iy bulbul bor edi. Bu qushning murvati burab qo‘yilsa, rostakam bulbulning qo‘shiqlaridan kuylab, oltin bilan kumushday tovlanayotgan dumini likillatib qo‘yadi. Endi saroy ahli har ikkala bulbul qo‘shig‘ini tinglay boshlashadi. Ammo ish yurishmaydi. Chunki jonli bulbul har gal o‘zicha yurakdan kuylar, sun’iy bulbul esa xuddi qo‘g‘irchoq sharmankaday faqat bir yo‘sinda qo‘shiq aytar edi. Saroy amaldorlariga faqat bir yo‘sindagi qo‘shiqni qayta-qayta takrorlaydigan sun’iy bulbul yoqa boshlaydi. Biroq imperator tirik bulbulni ham qo‘shiq ayttiraylik degan istak bildiradi. Tirik bulbulni qidirib qoladilar. Ammo u g‘oyib bo‘lgani, yam-yashil o‘rmon sari uchib ketganini hech kim payqamay qolgan edi. Imperator bulbulni ko‘rnamaklikda ayblaydi, amaldorlar esa uni pastkash maxluq deya atashadi. Chunki ular jonli qushning ko‘zdan g‘oyib bo‘lganidan ich-ichlaridan xursand edilar. Negaki, ular uchun tirik bulbulning qachon qanday kuylashini bilolmay xunob bo‘lgandan ko‘ra, sun’iy bulbulning oldindan nima haqida kuylashini bilib turishi bexavotirroq edi. Sun’iy bulbulning qo‘shig‘i mamlakatning barcha aholisiga eshittiriladi va u barcha uchun yod bo‘lib qoladi. Hamma bir xil kuylay boshlaydi. Faqatgina kambag‘al baliqchilargina bu qo‘shiqda nimadir yetishmayotganini e’tirof etishadi.
Kunlardan bir kun sun’iy bulbulning ovozi o‘chib qoladi. Uni bir amallab tuzatishadi va endi o‘yinchoq qushga faqat yiliga bir marta qo‘shiq ayttiradigan bo‘lishadi. Oradan besh yil o‘tgach, imperator qattiq kasal bo‘lib qoladi. Amaldorlar to‘shakka mixlanib qolgan imperatordan xabar olish, unga g‘amxo‘rlik qilish o‘rniga hukmdorning qazosini poylab, uni o‘ldiga chiqarishadi. Biroq hali imperator tirik, u o‘lim bilan olishib yotar, ko‘kragida Azroyil o‘tirib olgan edi. Unga na sun’iy qushcha, na saroy a’yonlari yordamga kelishga oshiqmas edi. Shu payt deraza ortidan ajoyib bir kuy yangray boshlaydi. Chinakam bulbul imperatorning og‘ir kasal bo‘lib, o‘lim bilan olishib yotganini eshitib, unga dalda berish uchun uchib kelgan edi. Bulbul sayray boshlashi bilan imperator atrofidagi ins-jinslar xiralashib ortiga chekinadi. Hukmdorning tomirlarida qon yurisha boshlaydi. Azroyil imperatorning toji, oltin qilichi va qimmatbaho davlat bayrog‘ini qaytib berib, saroyni tark etadi. Imperator sog‘ayib oyoqqa turadi va bulbulni yana taqdirlamoqchi bo‘ladi. Biroq bulbul mukofotni tag‘in rad etadi. Kuychining ko‘nglini ko‘taradigan oliy mukofot imperatorning hayajonli ko‘z yoshlari ekanligi, u hukmdorni boshidagi toji uchun emas, qalbi uchun sevishini aytib, uchib ketadi.
Ertakning asosiy mazmuni shu. Mazkur ertak bilan to‘liq tanishib, uning zamirida qanchalar chuqur ma’no yotganini yana ham teranroq anglaymiz.
E’tibor bersangiz, H. K. Andersen «Bulbul» ertagida ham, «Qor malikasi»da bo‘lgani kabi, chinakam insoniy tuyg‘ularni, yurakdan aytilgan so‘zlarning mo‘tabar ekanligini ta’kidlayapti, Soxtalikni, tilyog‘lamalikni, sun’iylikni qoralayapti. Buyuk ertakchi insonning xatti-harakatidagi tabiiylik, fidoyilik, oqibatlilik har qanday to‘siqni yengib o‘tishi, mo‘jizalar yaratishga qodirligini «Bulbul» ertagi voqealari orqali isbotlay olgan. Ertak voqealarini sinchiklab kuzatadigan bo‘lsak, bulbul chinakam san’atni tushuna olgan, undan ta’sirlangani uchun imperatordan minnatdor bo‘ladi. Hukmdorga sodiq do‘st bo‘lib qoladi. Ertakda ta’kidlanganidek, unga boshidagi toji uchun emas, insoniy dardni tushuna olgan qalbi uchun xayrixoh bo‘ladi. Eng og‘ir damda yordamga kelib, o‘limdan qutqazadi.
«Bulbul» ertagi kishini qalbakilikdan, ikkiyuzlamachilikdan, yolg‘onchilikdan qaytaradi. Inson qalbini tushunib yashashga, har bir narsadan go‘zallik topa olishga undaydi.