Hajmi: 0. Kb ko'chirib olish shartlari

19:26 | 0,2KB/s

34

X

O`zbekistonning tog`o... arxiv.uz

Yuklangan vaqt:

20.09.2019 Ko'chirishlar soni: 17

Hajmi: 60.5 KB

Ko'chirib olish shartlari

suv sig'imi 250 mln. m3 keladigan Toshkent suv ombori kurilgan. Okrugning Janubiy qismidagi Turkiston-Nurota tog'larining shimolly yonbag'ridan bir necha soylar boshlanadi. Lekin bu soy Suvlarining ko'p qismi bahorda oqib, yozda qurib qolishi yoki sug'orishga sarflanishi tufayli Mirzacho'lga yyetib kelmaydi. Fagat Zominsuv va Sangzor daryolarigina okrug hududiga yyetib keladi. Lekin bu daryolar suvi baxorda va yoz boshlanishi bilan ko'payib, yozning issiq davrida kamayib qoladi. Shu sababli bahorgi toshqin suvlarni to'plab qolish maqsadida Sangzor vodiysida sav sig'imi 90 mln. m3 bo'lgan Jizzax suv ombori qurilgan.

Toshkent-Mirzacho'l okrugida ko'llar ko'p emas, faqat okrugning tabily qismidagi sho'rxok, botqoqlashgan botiqlar o'rnida zovur (drenalar xamdal tashlandiq sovlarning to planishidan vujudga kelgan Aydar Tuzkon Amasoy ko'llar tizimi vujudga kelgan. Ularning umumiy maydoni 1678 m2 bo'lib, 11,8 km3 suv to plangan. Koilarga kat yli zovurlar orqali Mirzacho Ining sug'oriladigan yerlaridan 1,0-1,1 km3, yog'inlardan 0,3-0,4 km3 suv keladi, bug'lanishga esa, aksincha 2,5-2,9 km3 suv sarflanadi. Buning natijasida ko'llarning kirimi xarajatiga nisbatan kam bo'lib maydoni qisqarmoqda. llar suvi sho'r, vegetao"iya davrida har bir litr suvda 1,5-5 g, kuzda esa

11-16 g gacha tuz bo'ladi. Ko'llami baliqchilikdagi axamiyati katta. Toshkent-Mirzacho oknugi grat savlarga boy. Lekin ularning chuqurligi hamma yyerda bir xil emas: Mirzacho'lda grunt suvi yyer betiga yaqin boʻlib, 2 10 m dan, shimoll-sharqda ancha chuqurdan-30-40 m das va xatto 200-300 m dan chiqadi. yyer betiga yakin bo'lgan grunt suvlari sho'r bo'lib, ichishga yaramaydi. Olimlarning fikriga qaraganda, Mirzacho'lda 200-300 m chuqurlikda chuchuk yyeuvil qatlam Joylashgan bo'lib, Chirchiq-Oxangaron rayonidagi allyuvialshag'al jinsiari orasida uchraydigan gunt suvining davomidir. Keyingi paytlarda Toshkent-Mirzacho'l botig'ida paleozoy yotqiziqlari orasida 1500 3000 m chuqurlikda juda katta mineral termik suv qavati borligi aniqlandi. Bu termik suv maydoni 2000-95000 km2 bo'lib, uning chegarasi taxminan okrug chegarasiga to'g'ri keladi. Hozir bu mineral suvdan bir qancha yyerlarda (Toshkent

Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi 5140500-geografiya va iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligining 3-kurs talabalari uchUN
Название Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi 5140500-geografiya va iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligining 3-kurs talabalari uchUN
страница 3/7
Дата 23.08.2013
Размер 498.71 Kb.
Тип Документы
скачать
1 2 3 4 5 6 7
1. /Ma'ruza.Radjapov M.O'zb.tab.geografiyasi.doc Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi 5140500-geografiya va iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligining 3-kurs talabalari uchUN

O`ZBEKISTONNING TOG`OLDI VA TOF PROVINTSIYAChASI TOShKENT-MIRZAChO`L OKRUGI

Reja:

1. Okrugning geologik tuzilishi va rel`efi.

2. Okrugning iqlimi va iqlim resurslari.

3. Ichki suvlari va suv resurslari.

4. Tuproqlari, o`simliklari va hayvonotlar dunyosi

5. Tabiiy geografik rayonlari.

Bu okrug Sirdaryo vodiysining o`rta qismi, Chirchiq hamda Ohangaron vodiylarining quyi qismida joylashgan bo`lib, Tosh­kent-Mirzacho`l botig`ini o`z ichiga oladi. Okrug janub tomondan Nurota, Molguzar va Turkiston tizmalari bilan, sharqdan Mo`g`ultog`, Qurama tog`lari bilan, shimoli-sharqdan Chotqol, Qorjontog` tizmalarining tog` etaklari bilan o`ralgan. Shimol va g`arb tomondan okrugning chegarasi shartli ravishda O`zbekistonning Qozog`iston bilan bo`lgan davlat chegarasi orqali o`tadi. Janubi-sharada esa 8 km kenglikdagi Xo`jand darvozasi orqali Farg`ona vodiysidan ajralib turadi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi Sirdaryoning o`rta qismidagi qayir va ko`hna qayirlarni, Chirchiq-Ohangaron vodiysiningquy qismlarini o`z ichiga oladi. Qo`shni Qizilqum okrugidan vujudga kelish tarixi, er yuzasining tuzilishi, iqlimi, sersuvligi, unumdor allyuvial va bo`z tuproqlarning mavjudligi bilan farq qiladi. Ma`muriy jihatdan okrug hududida Toshkent, Sirdaryo va Jizzax viloyatlari joylashgan.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi geologik jihatdan G`arbiy Tyanshan` va Turkiston megoantiklinali orasidagi sinklinalda joylashib, so`ngra Sirdaryo va uning doimiy hamda vaqtli irmoqlari keltirgan jinslar bilan tuldirilgan. Okrug al`p tektonik jarayoni ta`sirida G`arbiy Tyanshan` tog` tizimining qayta ko`tarilishi tufayli neogenning yuqori (pliotsenda) qismida quruqlikka aylangan. Faqat hozirgi Mirzacho`lning pastak erlarida sayoz ko`llar qolgan, xolos. Shu sababli Mirzacho`lning ba`zi erlarida ko`l yotqiziqlari ham uchraydi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi asosan allyuvial jinslardan tash­kil topgan, chunki Sirdaryo Farg`ona vodiysidan chiqib, tarmoqlarga bo`linib, Mirzacho`lda bir necha joylardan oQan, shuning uchun ham Mirzacho`lni Sirdaryoning qo`hna qayirida joylashgan desa ham bo`ladi. Bu erdagi Sho`ruzak, Sardoba, Qorauy, Yogochota va boshqa botiqlar Sirdaryoning o`sha qadimiy o`zanlaridir.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi rel`ef xususiyatlariga ko`ra ancha murakkab bo`lib, Sirdaryo vodiysiga tomon pasaya boradi, Mirzacho`l janubiy qismi (Xovos-Jizzax temir yo`l yaqinida) dengiz sathidan 373-385 m baland bo`lsa, Guliston shahri 276 m, Sirdaryo shahri 240 m. balandlikdadir. Sharq va shimoli-sharQa tomon okrugning er yuzasi balandlasha boradi. Chinoz 278 m, Yangiyo`l shahri 338 m, Bo`zsuvda Chirchiq vodiysining mutloq balandligi 473 m. Toshkent-Mirzacho`l okrugining hozirgi rel`efini vujudga kelishida daryolarning ishi juda katta. Daryolar 3 dan 5 tagacha (Sirdaryo Mirzacho`lda 3 ta qayir, Chirchiq daryosi Toshkent yaqinida 5 ta) qayirlar hosil qilib, rel`efini murakkablashtirib yuborgan.

Okrug, Dalvarzin cho`lining rel`efi asosan Sirdaryoning hamda tog`lardan oqib keladigan kichik daryolarning, soylarning va vaqtli suvlarning ishi tufayli vujudga kelgan bo`lib shag`al, qum, gillardan tuzilgan. Turkiston, Nurota, Mug`ultog` va Qurama tog`larining quyi qismiga yaqinlashgan sari yoyilma konuslardan iborat bo`lgan rel`ef shakllari tez-tez uchraydi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugining rel`efidagi yana bir o`ziga xos xususiyat Sirdaryo sohillarida daryoga parallel holda yo`nalgan bo`ylama berk botiq-larning bo`lishidir. Bu botiqlar Sirdaryo­ning qadimgi o`zanlari bo`lib, hozir quruq vodiylarga yoki sho`rxok yo botqoq erlarga aylangan. Toshkent-Mirzacho`l okrugida eng past erlar Sirdaryo qayirlariga to`g`ri keladi (240-250 m).

Okrugning juda katta qismini Sirdaryoning chap sohadida, qo`hna qayirlarda joylashgan Mirzacho`l tekisligi egallaydi. U er yuzasi tuzilishiga ko`ra shimol, shimoli-g`arbga nishab bo`lib bir necha qoldiq o`zanlar (Yogochota, ettisoy, Sardoba, Sho`ruzak Qorauy va bosh.) bor, ular orasida esa ko`tarilgan erlar mavjud. Bu baland erlarni Boyovut, Mirzaobod, Mirzacho`l, erijar massivlari deb yuritiladi. Boyovut massivi Sirdaryo bilan ettisoy botig`i orasida, Mirzaobod Yogochota bilan Sardoba botig`i orasida, erijar esa Sho`ruzak botig`i bilan Sirdaryo orasida joy­lashgan. Bu massivlar nisbatan baland bo`lganidan er osti suvlari chuqurda, tuprog`i yaxshi, Mirzacho`lda o`zlashtirilgan va uz-lashtirilayotgan erlar asosan usha massivlarga to`g`ri keladi.

ettisoy-Yogochota qadimiy o`zani janubi-sharqda Xovos rayonidan boshlanib, shimoli-g`arbga tomon davom etadi va Arnasoy botig`iga tutashadi. Arnasoy shimolga Sirdaryogacha boradi va Mirzacho`lni Qizilqumdan ajratib turadi. Mirzacho`lning janubiy qismi esa Turkiston-Nurota tog`lari tomon balandlashib, tog` oldi tekisligiga aylanadi.

Okrugning iqlimi kontinental, qish sovuq, yoz issiq va quruq bo`ladi. Okrugning shimoli-g`arbiy qismi ochiq bo`lganidan Arkti­ka havo massasi bemalol kirib keladi va natijada qish oylarida harorat pasayib ketadi. Okrugda yanvar oyining o`rtacha harorati -1-3°S bo`ladi. Okrugning janubiy qismi quyoshdan ko`proq issiqlik va yorug`lik oladi, har bir santimetr erga quyoshdan 135 kilokaloriya issiqlik tushadi. Shuning uchun yoz oylari juda isib ketadi. Vegetatsiya davrida haroratlarning yig`indisi 4300-5000°S ga etib, paxta kabi issiqsevar o`simliklarning o`sishi uchun imkon tug`iladi. Iyul` oyining o`rtacha harorati +27+29°S, haroratlarning yillik o`rtacha amplitudasi 30°S ga etadi. Okrugda qish faslida ba`zan harorat pasayib, eng past daraja -28° -35°S ga tushadi, yozda esa eng yuqori daraja 41-47°S ga etadi. Okrugda 38-55 kun davomida harorat 0 dan past bo`ladi, 261-272 kun davomida harorat 5° dan yuqori bo`ladi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugida bahorgi oxirgi sovuq tushishining o`rtacha muddati mart oyining oxirlarigacha (21-30 martlargacha), kuzgi birinchi sovuq tushishining o`rtacha muddati esa oktyabr`ning oxirlariga (20-29 oktyabr`larga) to`g`ri keladi. Binobarin, sovuq bo`lmaydigan davrning o`rtacha muddati 203-230 kunni tashkil etib, o`sha vaqtdagi effektiv haroratning yig`indisi 2200-2700°S ga etadi. Yog`inlar okrug hududi bo`yicha notekis taqsimlangan. Eng kam yog`in okrugning janubi-g`arbiy qismiga to`g`ri kelib, yillik miqdori 250-300 mm ni tashkil etadi. Yog`in miqdori okrugning shimoli-sharqiy tomoniga ortib borib, 300-400 mm ga etadi. Bunga asosiy sabab o`sha yo`nalish bo`yicha rel`efning balandlashishi natijasida haroratning pasayishidir. Yog`inlar yil fasllari bo`yicha ham bir xil taqsimlangan emas. Agar yil­lik yog`in miqdorini 100% desak o`shaning 41-42% bahorga, 21- 35% qishga, 18-28% kuzga, 6-12% yozga to`g`ri keladi. Oylar ichida eng ko`p yog`in mart-aprel` oylariga to`g`ri kelib 81-130 mm ni tashkil qiladi. Yog`inning bir qismi qattiq holda yog`ib, qor 26 kundan 41 kungacha turishi mumkin,

Toshkent-Mirzacho`l okrugida yil bo`yi asosan shimoli-sharqiy va shimoli-g`arbiy tomondan shamol esib turadi. Shamolning o`rtacha tezligi okrug bo`yicha sekundiga 1,5-4,2 m ga etadi. Okrug­ning janubi-sharqida (Xovos yaqinida) bahor va qish fasllarida Farg`ona vodiysi tomonidan ancha kuchli shamol esadi. Ba`zan bu shamolning tezligi sekundiga 40 m ga etadi.

Okrug hududidan Sirdaryoning o`rta oqimi, Chirchiq va Ohangaron daryolarining quyi qismlari oqib o`tadi. Bu qismda Sir­daryo sekin oqib ba`zi erlarda qirg`oqlari tik bo`lib, 15, 16 metrli jarliklar hosil qiladi, ancha sersuv bo`ladi (Bekobod yaqi­nida), o`rtacha yillik suv sarfi sekundiga 568 m3 ni, Chirchiq daryosining quyar erida (Ko`kbuloq yonida) 724 m3 ni tashkil eta­di. Sirdaryoning suvi aprel`-iyun` oylarida ko`payib, maksimal suv sarfi Bekobod yonida sekundiga 2500 m3 ga etadi.

Sirdaryoning o`rtacha loyqaligi har kubometrda 2,17 kg bo`lib, loyqaligi suv ko`paygan davrda (apred`-iyunda) ortadi va yillik oqiziqlarning 72,3 foizini oqizadi, aksincha suvi qishda tiniq bo`ladi.

Sirdaryo okrug hududida noyabrning o`rtalaridan muzlab, mart oyining o`rtalarida muzdan holi bo`ladi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugidagi Sirdaryoning eng katta irmog`i Chirchiq daryosidir. U qor-muzlarning erishidan to`yinib, o`rtacha yillik suv sarfi sekundiga 224 m3. To`lin suv davri mart-iyun` oylariga to`g`ri kelib yillik oqimining 52,4 foizini oqizadi. Chunki bu davrda qorlar va umumiy maydoni 173 km2 bo`lgan 222 ta kichik muzliklar eriydi. Aksincha, eng kam suvi dekabr oyiga to`g`ri keladi.

Chirchiq daryosini to`yintirib turishda Chotqol va Piskom irmoqlarining salmog`i kattadir. Chunki Chirchiq daryosi yillik oqimining 55% Chotqol irmog`i hissasiga, 36% Piskom hissasiga va 9% Ugom daryosi zimmasiga to`g`ri keladi.

Ohangaron daryosi mavsumiy qorlarning erishi va yomg`ir suvlaridan to`yinadi. Shu tufayli yillik oqimning 75-80% mart-may oylariga to`g`ri keladi. Ohangaron daryosidagi toshqin suvlarni to`plab qolish uchun uning quyi qismida suv sig`imi 250 mln. m3 keladigan Toshkent suv ombori qurilgan.

Okrugning janubiy qismidagi Turkiston-Nurota tog`larining shimoliy yonbag`ridan bir necha soylar boshlanadi. Lekin bu soy suvlarining ko`p qismi bahorda oqib, yozda qurib qolishi yoki so`g`orishga sarflanishi tufayli Mirzacho`lga etib kelmaydi. Faqat Zominsuv va Sangzor daryolarigina okrug hududiga etib keladi. Lekin bu daryolar suvi bahorda va yoz boshlanishi bilan ko`payib, yozning issiq davrida kamayib qoladi. Shu sababli bahorgi tosh­qin suvlarni to`plab qolish maqsadida Sangzor vodiysida suv si­g`imi 90 mln. m3 bo`lgan Jizzax suv ombori qurilgan.

Toshkent-Mirzacho`l okrugida ko`llar ko`p emas, faqat okrugning g`arbiy qismidagi sho`rxok botqoqlashgan botiqlar o`rnida zovurlar (drenaj) hamda tashlandiq suvlarning to`planishidan vujudga kelgan Aydar-Tuzkon-Arnasoy ko`llar tizimi vujudga kelgan. Ularning umumiy maydoni 1678 m2 bo`lib, 11,8 km3 suv to`plangan. Ko`llarga har yili zovurlar orqali Mirzacho`lning sug`oriladigan erlaridan 1,0-1,1 km3, yog`inlardan 0,3-0,4 km3 suv keladi, bug`lanishga esa, aksincha 2,5-2,9 km3 suv sarflanadi. Buning natijasida ko`llarning kirimi xarajatiga nisbatan kam bo`lib maydoni qisqarmoqda.

Ko`llar suvi sho`r, vegetatsiya davrida har bir litr suvda 1,5-5 g, kuzda esa 11-16 g gacha tuz bo`ladi. Ko`llarni baliqchilikdagi ahamiyati katta.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi grunt suvlarga boy. Lekin ularning chuqurligi hamma erda bir xil emas: Mirzacho`lda grunt suvi er betiga yaqin bo`lib, 2-10 m dan, shimoli-sharqda ancha chuqurdan- 30-40 m dan va hatto 200-300 m dan chiqadi. er betiga yaqin bo`lgan grunt suvlari sho`r bo`lib, ichishga yaramaydi. Olimlarning fikriga qaraganda, Mirzacho`lda 200-300 m chuqurlikda chuchuk suvli qatlam joylashgan bo`lib, Chirchiq-Ohangaron rayonidagi allyuvial-shag`al jinslari orasida uchraydigan grunt suvining davomidir. Keyingi paytlarda Toshkent-Mirzacho`l botig`ida pa­leozoy yotqiziqlari orasida 1500-3000 m chuqurlikda juda kat­ta mineral termik suv qavati borligi aniqlandi. Bu termik suv maydoni 2000-95000 km2 bo`lib, uning chegarasi taxminan okrug chegarasiga to`g`ri keladi. Hozir bu mineral suvdan bir qancha erlarda (Toshkent shahrida, Kalasda va boshqa joylarda) foydalanilmoqda va u «Toshkent mineral suvi» nomi bilan mashhurdir.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi cho`l zonasida joylashganligidan tuprog`i bo`z tuproqdir. Lekin grunt suvi yaqin bo`lgan Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron daryolarining quyi qayirlarida chirindisi kam allyuvial o`tloq-tuproq tarqalgan. Toshkent-Mirzacho`l-Ohangaron vohalarida esa tarkibida 1-2% chirindisi bor madaniy bo`z tuproq uchraydi. Lyoss jinslar tarqalgan (300-500 m gacha bo`lgan) erlarda och bo`z tuproq hosil bo`lgan. Och bo`z tuproq tar­kibida chirindi kam (1-1,5%). Mirzacho`lda och bo`z tuproqlar orasida grunt suvi er betiga yaqin va rel`efi uncha qiya bo`lmagan qismlarida sho`rtob, sho`rxok tuproqlar ham tez-tez uchrab turadi Toshkent-Mirzacho`l okrugining o`simlik qoplami joyning rel`efi, iqlimi, grunt suvining xususiyati va tuproq tarkibiga qarab turli joyda turlichadir. Rel`efi past, grunt suvi serob bo`lgan erlarda Sirdaryo va uning Chirchiq, Ohangaron irmoqlarining qayirlarida hamda eski birinchi qayirlarda to`qaylar ko`p uchraydi. Bunday erlarda turang`il, terak jiyda, tol, yulg`un, qamish, yantoq va boshqa o`simliklar o`sadi.

Okrugning sug`orib dehqonchilik qiladigan vohalarida tabiiy o`simliklar kishilarning xo`jalik faoliyati natijasida ancha siyraklashib qolgan. Shunday bo`lsada haydalmay qolgan erlarda tabiiy o`simliklarni uchratish mumkin. Bahorda bu rayonlar ko`m-ko`k o`tlar bilan qoplanadi, ko`proq rang (qorabosh), shaytonkovush, lola, lolaqizg`aldoq o`sib, yozda qurib qoladi. So`ngra yantoq, shuvoq, butalardan jiyda, daraxtlardan oq akatsiya, chinor, sada va boshqa o`simliklar ham uchraydi. Okrugning Mirzacho`l qismidagi sho`rxok erlarda o`simliklardan keyrovuq, tatir, tereskan, burgan, sho`rajriq, sarsazon, shoxilak yulg`un va boshqalar o`sadi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugida tabiiy sharoitning o`zgarishiga qarab turli joyda turlicha hayvonlar: to`qayzorlarda (Sirdaryo, Chirchiq va Ohangaron qayirlarida) to`qay mushugi, yovvoyi cho`chqa, chiyabo`ri, o`rdak g`oz, qirg`ovul, quyon, suv kalamushi, sichqon, loyxo`rak, baqa, suvilonlar yashaydi. Okrugning qolgan erlarida esa tulki, bo`ri, bo`rsiq, ko`rsichqon, kaltakesak, ilon, sufito`rg`ay, to`valoq, chumchuq, Mirzacho`lda qo`shoyoq, yumronqoziq, qumsichqon, jayron, toshbaqa, chayon, falang va boshqa hayvonlar bor.

Keyingi yillarda Chirchiq daryosining quyi qismida (Chinoz yaqinida) ondatra ham urchitilmokda. Qimmatbaho mo`ynali bu hayvon juda tez ko`payadi.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi tabiiy resurslaridan eng muhimlari keng maydonni egallagan bo`z tuproqli unumdor erlari; paxtachilik uchun zarur bo`lgan issiq quyoshli va quruq davomli yozi; ichish va sug`orish uchun yaroqli er osti hamda davolanish uchun zarur bo`lgan mineral-termik suvlari; tuz olish va davolanish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan sho`r ko`llardir.

Toshkent-Mirzacho`l okrugi o`z navbatida Forish-Jizzax, Mir­zacho`l, Chirchiq-Ohangaron tabiiy-geografik rayonlariga bo`linadi.

I Forish-Jizzax tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Forish-Jizzax cho`llarini va tog` old prolyuvial tekisliklarini olib, janubda Nurota-Qo`ytosh tizmalarining tog` oldi tekisliklari (Turkiston-Nurota okrugi) bilan, sharqda Qizilqum okrugi bi­lan, shimolda va sharqda Mirzacho`l rayoni bilan chegaralanadi.

Rayon rel`efga ko`ra past-balandliklardan iborat bo`lgan allyuvial-prolyuvial tekislik hisoblanib, janubdan shimolga qarab pasayib boradi. Uni Nurota-Qo`ytosh tog`laridan boshlanuvchi Temirbuloq, Kattaich, Sop, Sentob, Majrum, Uxum, Hayot, Forish, Yangiqishloq kabi soylarning keltirma-yoyilmalari qoplab olib, rel`efni ancha murakkablashtirgan.

Iqlimiy xususiyatlariga ko`ra qish uncha sovuq (yanvarning o`rtacha harorati-1° atrofida) bo`lmasdan vegetatsiyali qish 45% atrofida, yoz esa issiq (iyul`ning o`rtacha harorat +27,8° +28,5°) va quruq, +10° dan yuqori bo`lgan kunlardagi haroratning yig`indisi 4700° atrofida.

Rayonda asosan bo`z tuproq tarqalgan, qisman esa mustahkamlangan va yarim mustahkamlangan qumliklardan iborat, binobarin ularda asosan efemer, shuvoq, qisman esa juzg`un, saksovul kabi o`simliklar o`sadi.

Rayon quyidagi landshaftlarga bo`linadi:

1. Aydar va Tuzkon ko`llari janubida joylashgan asosan sak­sovul va juzg`un o`suvchi, mustahkamlangan va chala (yarim) mustahkamlangan qumliklar landshafti.

2. Shuvoq, qorabosh va qo`ng`irbosh o`simliklari o`suvchi, shag`al-qum negiziga ega bo`lgan, och bo`z tuproqli tog` oldi prolyuvial te­kisliklari landshafti.

Efemer o`simliklari va shuvoq o`suvchi, chaqirtoshli och bo`z-tuproq tarqalgan tog` oldi tekisliklar landshafti.

Molguzor tog`ining shimolida joylashgan efemer o`simliklari o`suvchi och bo`z tuproq tardalgan lyossli tog` oldi tekisliklar landshafti.

Rayonning o`zlashtirilgan qismlarini o`z ichiga oluvchi madaniy landshaft.

II. Mirzacho`l tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga shu nom bilan ataluvchi hududlarni olib, sharqda Sirdaryo bilan, janubi-sharqidan Turkiston-Nurota okrugi bilan, janubi-g`arbda Forish-Jizzax rayoni bilan, g`arbda Qizilkum okrugi bilan, shimolda esa Qozog`iston bilan chegaralanadi.

Rayon, asosan Sirdaryo qayirlarida joylashib, uni Turkiston tog`laridan boshlanuvchi soylarning keltirma-yoyilmalari qoplab olgan. Shuningdek rayonda sho`rxok ko`l botiqlari ham mavjud bo`lib, ularning eng muhimlari Sho`ruzak etisoy, Sordoba va boshqalar.

Rayon quyidagi landshaftlarga bo`linadi:

Tuzkon va Arnasoy ko`llarining sharqiy qismida joylashgan qamishzorlardan iborat bo`lgan o`tloq-botqoq va boqtoq-sho`rxok tuproqlar tarqalgan prolyuvial-allyuvial tekisliklar land­shafti.

Mirzacho`lning o`zlashtirilgan madaniy landshaftining g`arbida va shimoli-g`arbida joylashgan yaltirbosh, qo`ng`irbosh va boyalich o`suvchi kam sho`rlangan och bo`z tuproqli, prolyuvial-allyuvial tekisliklar landshafti.

Sho`ro`zak, ettisoy va Sardoba kabi botiqlarida joylashgan, bir yillik sho`ralar o`suvchi sho`rxokli del`ta tekisliklari land­shafti.

Mirzacho`lning janubi-sharqiy qismida joylashgan yaltir­bosh, qo`ng`irbosh va shuvoq o`suvchi, bo`z tuproqli prolyuvial-allyu­vial tekisliklar landshafti.

Rayonning o`zlashtirilgan qismidagi madaniy landshaft.

III. Chirchiq-Ohangaron tabiiy-geografik rayoni Chirchiq vodiysini G`azalkent shahridan quyi qismini, Ohangaron vodiysini esa Ohangaron shahridan quyi qismini o`z ichiga oladi.

Rayon shimoli-sharqdan, sharqdan G`arbiy Tyanshan` okrugi bilan, janub va janubi-g`arbdan Mirzacho`l rayoni bilan, shimoli-g`arbda Qozog`iston bilan chegaralanadi.

Rayon Chirchiq va Ohangaron daryolarining yangi va eski erozion-akkumulyativ qayirlarini o`z ichiga olib, uni juda ko`p soylar va vaqtli suvlar kesib, rel`efini ancha murakkablashtirib yuborgan. Shuningdek rayonga G`arbiy Tyanshan` tizimiga kiruvchi tog`larning tog` oldi allyuvial-prolyuvial tekisliklari xam kiradi.

Rayon iqlimiy xususiyatlari jihatidan Mirzacho`l rayoniga nisbatan iliqroq qish (yanvarning o`rtacha harorati -0,9 -1,5° atrofida) va salqinroq yoz (iyul`ning o`rtacha harorati 26,7-27,8° atrofida) bilan tavsiflanib, yog`in miqdori ko`proq (yillik yog`in miqdori 360-400 mm atrofida).

Rayon bo`z tuproqli mintakada joylashib, asosan efemer, efe­meroid va boshoqli o`simliklar o`sadi.

Chirchiq-Ohangaron tabiiy-geografik rayoni quyidagi landshaftlarga bo`linadi:

Sirdaryoning o`ng qirg`og`idagi kayirlarida joylashgan, qurigan ko`llar botig`i hisoblangan sho`rxoklardan iborat bo`lib, bir yillik sho`ralar o`suvchi del`ta tekisliklar landshafti.

Qo`ng`irbosh va qorabosh o`suvchi, shag`alli och bo`z tuproqli, parchalangan tog` oldi tekisliklar landshafti. Bu landshaft Qurama va Mugultog`larning g`arbiy yonbag`rining quyi qismidagi tekisliklarni o`z ichiga oladi.

Chirchiq vodiysining o`ng tomonidan joylashgan efemer va bug`dayiq o`suvchi, bo`z tuproqli lyossli tog` oldi tekisliklar land­shafti.

Efemer va bug`dayiq o`suvchi, bo`z tuproqli lyoss keng tarqalgan o`r-qirdan iborat bo`lgan tog` oldi tekisliklar landshafti. Bu landshaft o`z ichiga Ohangaron-Chirchiq vodiylarining quyi qismidagi tog` oldi tekisliklari, xususan Toshkent-Olmaliq avtomobil` yo`lining atrofidagi o`zlashtirilmagan hududlarni oladi.

Chirchiq va Ohangaron daryo vodiylarida joylashgan qamish va to`qay o`simliklar o`suvchi o`tloq, o`tloq-botqoq tuproqli yangi qayirlar landshafti.

Rayonning asosiy qismini ishg`ol qilgan, xo`jalikda o`zlashtirilgan madaniy landshaft.

Savol va topshiriqlar 1. O`zbekiston atlasidan foydalanib okrug geogra­fik o`rnini bilib oling, chegaralarini aniqlang. 2. Okrut geologik tuzilishi jihatidan Farg`ona okrugidan qanday farq qiladi? 3. Okrug er usti tuzilishining o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 4. Qanday omillar ta`sirida okrugda qish nisbatan sovuq, yoz issiq va quruq bo`ladi? 5. Nima uchun okrugda eng ko`p yog`in bahor fasliga to`g`ri kelib, yozda deyarli yog`maydi? 6.Chirchiq daryo suvining loyqaligi aprel`-iyun` oylari ortib, qishda tiniq bo`ladi, saba-bini tushuntirib bering. 7. Kartadan okrugdagi eng katta ko`llarni topib, ular qanday yo`llar bilan vujudga kelganligini, nima uchun suvi sho`r ekanligini tushuntirib bering. 8. Nima uchun okrug hududidagi Mirzacho`l va Jizzax cho`l qismida tuproqlap nisbatan sho`rlashgan, o`simliklar siyrak o`sib, ko`proq galofitlar turiga mansub?

FARG`ONA OKRUGI

Reja:

1. Okrugning geologik tuzilishi va rel`efi.

2. Okrugning iqlimi va iqlim resurslari.

3. Ichki suvlari va suv resurslari.

4. Tuproqlari, o`simliklari va hayvonotlar dunyosi

5. Tabiiy geografik rayonlari.

Farg`ona tabiiy geografik okrugi O`zbekistonning eng sharqida, Tyanshan` va Oloy tog` tizimlari orasidagi Farg`ona vodiysida joylashgan. Bu okrugning atrofi tog`lar bilan o`ralgan.

Farg`ona okrugini janubdan Turkiston va Oloy, sharqdai Farg`ona va Oto`ynoq, shimoldan Chotqol, shimoli-g`arbdan zsa Qurama va Qoramozor tog` tizmalari, g`arbdan Mug`ultog` o`rab turadi. Faqat g`arb tomondan okrug torgina (8-9 km) «Farg`ona» yoki «Xujand» darvozasi orqali Dalvarzin va Mirzacho`l tekislikla­ri bilan tutashib ketadi.

Farg`ona vodiysining uzunligi g`arbdan sharQa 370 km, o`rtacha kengligi 80-100 km, eng keng joyi esa sharqiy qismida bo`lib, 150 km ga etadi. Farg`ona vodiysi bodom shakliga o`xshaydi.

Ma`muriy jihatdan Farg`ona vodiysida O`zbekistonning Andijon, Namangan, Farg`ona viloyatlari, Qirg`izistonning O`sh viloyatining bir qismi va Tojikistonning Xo`jand viloyatining bir qismi joylashgan.

Farg`ona vodiysining tekislik qismi Farg`ona botig`i deyiladi, uning atrofini geologik xususiyatlari va rel`efi jihatidan bir-biridan farqlanadigan adir va tog`lar o`rab turadi. Biz Farg`ona okrugi deganda vodiyning O`zbekistonga qaraydigan qismini tushunamiz va chegarani shartli ravishda respublikaning davlat chegarasi orqali o`tkazamiz.

Farg`ona okrugi tektonik botiqdan iborat bo`lib, asosan prolyuvial-allyuvial jinslar bilan to`lgandir. Okrugning atrofini esa yosh (antropogen), burmalardan iborat mintaqa o`rab olgan. Bu yosh strukturani «adir» yoki «adir burmasi» deb yuritadilar. Farg`ona botig`i esa yosh cho`kindi jinslardan ibo­rat bo`lib, neogen davrining oxiri va quyi antropogen davrida dengizdan bo`shagan. Lekin vodiyda quruqlik hamma erda bir vaqtda paydo bo`lmagan. Farg`ona okrugini o`rab turgan tog`larda kuruqlikning paydo bo`lish jarayoni paleozoy erasidan boshlansa, adirlar qismida mezozoy erasidan boshlangan. Antropogen davrda esa vodiyning tekislik qismi quruqlikka aylangan. Shu sababli adirlar zaminida bo`r davr jinslari uchrasa, vodiyning markaziy qismida yoki Farg`ona okrugida asosan allyuvial-prolyuvial, ko`l-botqoklik yotqiziklari- qum, gil, qumoq va qum toshlar asosiy o`rinni egallaydi.

Farg`ona okrugi quruqlikka aylangach, atrofidagi tog`lardan boshlanadigan daryolar tekislikka oqib chiqib, o`zi bilan olib kelgan jinslarni yotqizib, tosh-shag`allardan tashkil topgan birqancha yoyilma konuslar hosil kilingan. Bunga Isfara, So`x, Isfayramsoy, Oqbura, Shohimardon kabi daryo va soylarning quyar joylaridagi yoyilma konuslar yaqqol misol bo`ladi. Okrugning chekka qismlaridagi daryolar keltirgan shag`al-toshlardan tashkil topgan yotqiziqlari vaqt o`tishi bilan konglomeratlarni hosil qilgan. So`ngra uning ustini lyoss jinslari qoplab olgan. Bu yumshoq lyossimon jinslar oqar va vaqtli suvlar ta`sirida yuvilgan, vodiy atrofidagi balandliklarni bo`laklarga bo`lib yuborgan. Farg`ona okrugida dengiz suvi chekingandan so`ng uning markaziy qismlarida bir necha sayoz ko`llar va botqoqliklar qolgan. So`ngra ular zaminida oz miqdorda bo`lsa-da, ko`l va botqoq yotqiziqlari vujudga kelgan.

Farg`ona okrugining atrofida to`plangan er osti suvi rel`efning nishab tomoniga, ya`ni Farg`ona vodiysining markaziy qismiga to`xtovsiz harakat qila boshlagan. Natijada Markaziy Farg`onada to`plangan er osti suvlari sekin-asta yuzaga sizib chiqa bosh­lagan va sho`rxok botqoq erlarni hosil qilgan.

Quruq issiq iqlim sharoitida bug`lanish ko`p bo`lib, suv tarkibidagi tuzlar yuzada cho`kib qolgan va katta maydondagi erlar sho`rlangan.

Farg`ona vodiysi quruqlikka aylangach, shag`al, qum, loy va lyossimon jinslardan iborat bo`lgan prolyuvial-allyuvial yotqiziqlar shamol ta`sirida to`zib, ko`chma qumlar hosil bo`lgan.

Farg`ona okrugida mezozoy erasida sayoz dengiz suvi va botqoq­liklar mavjud bo`lib, atrofida qalin o`rmonlar o`sgan. So`ngra bu o`simliklar qoldiqlari asosida ko`mir qatlamlari vujudga kelgan, paleogen davridagi suv havzalarida yashagan hayvon organizmlarining qoldiqlari asosida neft`, gaz vujudga kelgan. Shuningdek cho`kindi jinslar bilan bog`liq holda bu okrugda oltingugurt, tog` mumi ham paydo bo`lgan.

Farg`ona okrugi markaziy qismiga tomon pasaya boradi, okrugni o`rab olgan adirlarning balandligi 600-1200 m bo`lsa, Isfapa daryosining yoyilma konusi 540 m, Andijon shahri 496 m va Namangan shahri 449 metrdir. Vodiy sharqdan g`arbga tomon nishabdir sharqda, Uchqo`rg`on qishlog`i yaqinida 500 m bo`lsa,, Baliqchi qishlog`i ya`ni Norin bilan Qoradaryo qo`shilgan erda 393 m., Xo`jandda (okrugdan tashqarida) bor-yo`g`i 320 m.

Okrugning markaziy pasttekislik qismida cho`l landshafti hukmron, ba`zan qum massivlari va barxanlar ham uchraydi.. Eng katta qum massivlari Qo`qon-Marg`ilon temir yo`lining shimoliy qismida, Qoraqalpoq, Yozyovon cho`llari nomi bilan mashhurdir. Bu erlarda ko`chma qumlar ham bor. Bunday qumliklar Sirdaryoning chap tomonida Quqon-Namangan temir yo`lining g`arbida ham uchraydi. Qumli erlar Sirdaryoning o`ng tomonida kam bo`lib, faqat Qayroqqumda uchraydi. Bu qumliklar shimolda Oqbel va Oqcha tog`lari bilan janubda Sirdaryo orasida joylashgandir.

Okrugda tipik barxanlar juda kam. O`simliklar bilan mustahkamlangan do`ng qumlar asosiy o`rin tutadi. Do`ng qumlar qoraqalpoq cho`lida ayniqsa ko`p. Bu erda qum do`ngliklarining balandliklari 5-8 m, ba`zan 15 m ga etadi. Do`nglar orasida esa sho`rxoklar, botqoqli erlar uchraydi. Markaziy Farg`onada g`arbdan esuvchi kuchli shamollar ta`sirida to`zib, yuradigan qumlar ham uchraydi.

So`nggi yillarda Markaziy Farg`onaning tezkorlik bilan uzlashtirilishi natijasida qumli erlar maydoni qisqarib bormokda. Bu erdagi gil tuproqdi erlar o`zlashtirilmokda. To`zima qumlar mustahkamlanib, qumlarning ko`chishi tuxtatiladi. Mavjud ko`chma qumlar usti yulg`un, cherkaz, saksovul o`simliklari bi­lan mustahkamlangan.

Markaziy Farg`onaning tabiiy landshafti odamlarning xujalik faoliyati tufayli bugungi kunda butunlay o`zgartirildi. Rel`ef past-baland bo`lgan erlar tekislandi, kanal va ariqlar qazilib, suv keltirildi. Natijada ilgarigi qumli cho`llar o`rnida hozir paxta dalalari, bog`lar, polizlar barpo etildi.

Farg`ona okrugining iqlimi quruq, davomli, yozi issiq, qishi mu`tadil, shu kenglikda joylashgan qo`shni Toshkent-Mirzacho`l okrugidan biroz farq qiladi: okrugning atrofini o`rab olgan tog`lardan esadigan sovuq havo qishda Farg`ona botig`ining marka­ziy qismida to`planib qoladi, natijada yanvarning o`rtacha harorati -3°S bo`ladi.

Ba`zi yillari shimol va shimoli-sharqdan sovuq havo massasi esib, tog`lardan oshib o`tadi va okrug haroratini juda pasaytirib yuboradi. Ana shunday paytlarda eng past harorat -30-310S ga tushadi. Ammo qish faslida sovuqlar bilan birga, ba`zan + 15°S issiq kunlar ham bo`lib turadi.

Farg`ona okrugida bahor qisqa bo`lib, ob-havo tez-tez o`zgarib, goh isib, goh sovib ketadi. Harorat ba`zan aprel` oylarida +27+36°S gacha ko`tarilsa, ba`zan -3,-5°S gacha pasayib ketishi mumkin. Bahorda ob-havoning bunday tez-tez o`zgarib turishi erta gullaydigan o`simliklarga salbiy ta`sir etadi. Bahorda oxirgi sovuq tushadigan kunlar 1 aprelgacha (Quvada) davom etadi. Okrugda bahorning oxirlarida kuchli shamollar esib, jala tarzida yomg`irlar va hatto, do`l ham yog`ib, ekinlarga va mevalarga zarar etkazadi. Tog` va adirlarga yoQan jalalar tufayli sellar ham vujudga kelib, xalq xo`jaligiga zarar keltiradi. Shu sababli hozir selga qarshi kurashish uchun vujudga kelishi mumkin bo`lgan soylar to`silib, kichik suv omborlari va hovuzlar qurilmoqda, tog` yonbag`irlarida zinapoyasimon ixota o`rmonzorlari tashkil etilmoqda.

May oyining ikkinchi yarmidan boshlab havo isib ketadi, yog`in miqdori keskin kamayadi, haqiqiy issiq, quruq yoz fasli boshlanadi. Farg`ona okrugida yoz issiq (iyul`ning o`rtacha harorati 26-27°S, maksimum harorat 40-42°S bo`lib, uzoq davom etadi, vegetatsiya davri 235-240 kun, ijobiy haroratlarning yig`indisi 4000-4800°. Bu esa okrugda paxta kabi texnika ekinlarining, anor, anjir kabi subtropik o`simliklarning o`sishi uchun qulay imkoniyat beradi. Bir yilda faqat 50-62 kun davomida harorat 0 dan past bo`ladi.

Farg`ona okrugida kuz fasli o`rtacha haroratning sezilarli (oktyabr`da o`rtacha harorat 12-13°S atrofida) pasayishi, bulutli kunlarning tez-tez takrorlanib, yog`inlarning bo`lib turishi bilan tavsiflanadi. Kuzning ikkinchi yarmidan harorat keskin pasayadi va birinchi kuzgi sovuq tushishi (o`rtacha) 15-17 oktyabr`lardan boshlanadi.

Okrugda yog`in miqdori 98-226 mm. Lekin yog`in miqdori hududning hamma erida bir xil emas. Agar okrugning g`arbiy qismi­da (Qo`qon) 98 mm yog`in tushsa, sharqiy qismida (Andijon) 226 mm yog`in yog`adi. Buning asosiy sababi shuki, okrug rel`efi g`arbdan sharqqa balandlashib boradi.

Farg`ona okrugining Toshkent-Mirzacho`l okrugidan yana bir farqi shundaki, u erda nisbiy namlik ko`p (avgust oyida soat 13 da 32-39 foiz) va yillik yog`in miqdorining 10-16 foizi yozda yog`adi. Vaholanki Toshkent-Mirzacho`l okrugida yozda yil­lik yog`in miqdorining faqat 6-12% tushadi.

Yillik yog`in miqdorining 35% dekabr-fevral` oylariga, qolgan qismi esa bahor va kuz oylariga to`g`ri keladi. Q|ish oy­larida ba`zan qor yog`sada, lekin u juda yupqa bo`lib, uzoq saqlanib turmaydi. Okrugda bir yilda 30-48 kun qor erimay turi­shi mumkin.

Okrugda kuchli shamollar tez-tez takrorlanib turadi. Ayniqsa bahorda esgan kuchli shamollar tuproq qatlamining ustki qismini uchirib, chang-to`zon vujudga keltiradi. Bu kuchli shamollar ichida «Qo`qon» va «Bekobod» deb ataladigan shamollar xarakterlidir. Bu shamolar okrugda oktyabr` oyidan mart oyigacha hukmronlik qiladi. Shamol ayniqsa qishda vodiyning sovib ketishi natijasida, uning sharqida antitsiklon, g`arbda Mirzacho`lda tsiklon turganda kuchayadi. U Farg`ona okrugidan Mirzacho`l tomonga (Bekobod) qarab sekundiga 15-40 m tezlikda esadi.

Daryolari tog`larning baland qismlaridan boshlanganligidan suvlari may-iyun` oyida ko`payadi.

v) Turkiston va Oloy tog`laridan boshlanadigan daryolar. Bulardan eng kattalari Xo`jabaqirg`on, Isfara, So`x, Shohimardonsoy, Isfayramsoy, Aravonsoy, Oqbura, Qurshob. Bu daryolarning ko`pchiligi Oloy tizmasining doimiy qop, muzliklaridan to`yinganligidan suvi iyul`-avgust oylarida to`lib oqadi, mart-aprelda esa sayoz bo`lib qoladi. Iyul`-sentyabr`` oylarida yillik suv miqdorining 40 foizi, ba`zi daryolarda So`x, Isfara suvining hatto 60 foizi oqadi.

Tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, okrugda juda katta er osti suv havzasi bo`lib, bu suv turli xil jinslar (ayniqsa antropogen davrning qum, shag`al, konglomeratlari) orasida qatlam-qatlam bo`lib joylashgan. Bu suv qatlamlari okrugning rel`efiga, suv saqlovchi jinslarning qalin-yupqaligiga qarab bir necha metrdan 100-150 m gacha, ba`zan 300-350 m gacha va hatto 450-500 m gacha chuqurlikda joylashgan. 500-600 m chuqurliklardan ham hozir yaxshi sifatli suv chiqarilmoqda.

Ayniqsa Markaziy Farg`ona er osti suviga juda boy bo`lib, kuchli bosimga ega. Shu sababli, u parmalansa er betiga o`zi otilib chiqishi mumkin. Shuning uchun ham bu erda 400 dan ortiq artezian quduqlari qazilgan.

Gidrogeologlarning ma`lumotiga ko`ra, Farg`ona okrugida er osti suvlarining dinamik zapasi katta bo`lib, sekundiga 257 m3 ni tashkil etadi. Lekin hozirgacha shundan faqat sekundiga 13,0 m3 miqdordagisi foydalanilmoqda.

Farg`ona okrugining 1500-3000 m chuqurliklaridan issiq mineral suvlar: Chortoq, Chust, Gurtepa, Qiziltepa kabi joylaridan chiqadi. Bu erdagi termal er osti suvlarining harorati 40-75°S ga etadi. Minerallar miqdori juda ko`p (xilma-xildir). Tarkibida yod, brom, sul`fid, radon va boshqa moddalar bor. Bu esa okrug er osti suvlaridan faqat sug`orishda, shahar va ishchi posyolkalarni, qishloqlarni, kommunal xo`jalikni suv bilan ta`minlashdagina emas, balki davolanishda ham foydalanish uchun imkon beradi (Chortoq kurorti). Okrug O`zbekistondagi eng muhim obikor dehqonchilik rayoni bo`lib, tuproq qadim zamonlardan beri ishlab kelinganidan madaniy voha tuprog`iga aylangan. Shu sababli, tuproqlar tabiiy holda ko`proq okrugning chekka qismidagina o`zlashtirilmagan erlarda va ayniqsa Markaziy Farg`onadagi qoraqalpoq cho`lida qisman saqlanib qolgan, Qoraqalpoq cho`lida ko`chib yuruvchi qumlar va soz (gilli), sho`rxok tuproqlar xamda taqirlar uchraydi.

Okrugning Sirdaryo vodiysida esa sho`rtob, allyuvial-o`tloq va botqoq tuproqlar ham mavjud. Okrugning adir bilan tutashgan qismlarida och yoki tipik bo`z tuproq bo`lib, vohani halqa kabi o`rab olgan. Okrugning o`simlik qoplami ham tabiiy xolatini juda kam saqlab qolgan. Sug`orilib dehqonchilik qilinadigan juda katta hududlarda tabiiy o`simlik juda kam bo`lib, faqat okrugning markaziy qismida va adirlarga yaqin rayonlarda ozmi-ko`pmi

uchraydi.

Farg`ona okrugining adirlarga tutashgan erlarida rang, qo`ng`irbosh, shaytonkovush kabi o`simliklar o`sadi. Ko`p yillik o`simliklardan oq kuvraq, oq shuvoq, mingbosh, ba`zan qizil burgan kabilar ham mavjud.

Okrugning markaziy qismidagi sho`rxok erlarda pashmak baliqko`z, seta, sho`ra ko`p bo`ladi. Bulardan tashqari, bu qismda yulg`un va ayrim efemerlar ham o`sadi. Qator-qator qum tepalari bo`lgan erlarda esa juzg`un, quyonsuyak qizilcha, tariqbosh, qizilcho`p, urg`ochi selin o`sadi. Sirdaryo qayirlarida yantoq, yulg`un, grunt suvi er betiga yaqin bo`lgan joylarda hamda ariq bo`ylarida qamishzorlar ko`p. Dehqonchilik qilinadigan hududlarda yan­toq, eshaksho`ra, kakra kabi o`simliklar o`sadi.

Okrugda eng ko`p uchraydigan hayvon turlaridan kalamush, qo`shoyoq, ko`rsichqon, bo`rsiq, bo`ri, tulki, jayra, ilon, kaltakesaklar, qushlardan esa chumchuq, chug`urchuq, so`fito`rg`ay; to`qay hayvonlaridan chiyabo`ri, g`oz, loyxo`rak, o`rdak. qirg`ovullarni aytib o`tish mumkin.

Farg`ona okrugining tabiati go`zal, shifobaxsh va tabiiy resurslari xilma-xil bo`lganligidan uni Turkistonning «durdonasi» deb aytishadi. Farg`ona okrugining muhim tabiiy resurslaridan biri, uning qazilma boyliklaridir. Bu erda qazilma boyliklar ko`p bo`lib, eng muhimlari neft`, tabiiy gaz, oltingugurt, tog` mumi, vol`fram, molibden, ruh, marganets, dala shpati, o`tga chidamli gil, har xil qurilish materiallari, kaliy tuzi va shifo­baxsh er osti suvlaridir.

Okrugning ikkinchi muhim tabiiy resurslari uning iqlimi va hosildor erlaridir.

Okrugdagi daryo va soylar ham uning muhim tabiiy resurslaridir. Bu tabiiy resurslardan unumli foydalanish maqsadida ok­rugda Shimoliy Farg`ona (uzunligi 133 km, sug`oriladigan maydoni 70 ming ga), Janubiy Farg`ona (uzunligi 93 km, sug`oradigan maydoni 71 ming ga), Katta Farg`ona (uzunligi 249 km, sug`oradigan maydoni 270 ming ga), Katta Andijon (uzunligi 109 km, sug`oradigan maydoni 141 ming ga) kabi magistral kanallar hamda Farg`ona (Quvasoyda, suv sig`imi 216,5 mln. m3), Kosonsoy (Kosonsoyda, suv sig`imi 160 mln. m3) suv omborlari qurilgan.

Suv resurslaridan yanada samarali foydalanish maqsadida Qoradaryoning Kampirravot darasida Andijon suv ombori, Pochchaota soyida Zarkat suv ombori qurilgan. Vodiyda Chortoq, Chimyon, Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Shirmonbuloq, Qo`tirbuloq kabi shifobaxsh va ma`danli suvlar bo`lib, undan foydalanish uchun sanatoriy va davolanish muassasalari qurilgan.

Farg`ona okrugi o`z navbatida Markaziy Farg`ona va Adirlar deb ikkita tabiiy-geografik rayonga bo`linadi.

I. Markaziy Farg`ona tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga vodiyning akkumulyativ tekislik qismini olib, atrofini adirlar o`rab olgan.

Rayon er usti tuzilishi jihatidan tekislik bo`lib, unda Sir­daryoning yangi va uchta eski qayirlari joylashgan hamda allyuvial yotqiziqlardan (shag`al, qum, lyossimon, qumoq) tashkil topgan. Tekislikning markaziy qismida eol qumliklar, taqirlar va sho`rxoklar uchraydi.

Rayonda joylashgan Sirdaryoning uchinchi eski qayiri esa tog`lardan boshlanuvchi daryo va soylar keltirgan yoyilmali prolyuvial tekisliklarga tutashib ketadi.

Iqlimiy sharoiti jihatidan atrofini o`rab olgan adir ta­biiy-geografik rayonidan kam farq qilib, qishi uncha sovuq (yanvarning o`rtacha harorati-2o) emas, lekin yozi issiq (iyul`ning o`rtacha harorati 26-26,8°) va quruq bo`lib, okrugdagi eng kam yog`in tushadigan (yillik yog`in miqdori 100-150 mm) hudud hi-soblanadi.

Rayon hududida faqat Sirdaryoning yangi qayiri va markaziy qismidagi kichik qumliklar hamda sho`rxok joylargina uzlashtirilmagan, xolos.

Rayon quyidagi tabiiy-geografik landshaftlarga bo`linadi:

Rayonning markaziy qismida joylashgan oq saksovul va boshqa qumda o`sadigan psammofit o`simliklar mavjud bo`lgan del`ta tekisliklarda joylashgan eol qumlik landshafti.

Rayonning markaziy qismidagi bir yillik sho`ra o`suvchi pastqam joylardan iborat bo`lgan sho`rxokli del`ta tekisliklar landshafti.

3. Sirdaryoning qayirlarida joylashgan, qamish va to`qay usimliklari o`suvchi o`tloq-allyuvial, o`tloq-botqoq tuproqli tekis­liklar landshafti.

4. Rayonning asosiy qismini tashkil etgan madaniy landshaft.

II. Adirlar tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Markaziy Farg`ona tabiiy-geografik rayonining atrofini o`rab olgan adirlarni oladi.

Adirlar paleogen-neogen va antropogen davrlarining tog` jinslaridan tashkil topgan bo`lib, mutloq balandliklari 400-500 m dan 1000-1200 m gacha boradi. Adirlar asosan konglomerat va chaqir joylardan iborat bo`lib, ba`zi joylari lyoss bilan qoplangan. Adirlar past-baland bo`lib, ko`p joylarini soy hamda jarlar kesib o`tib, alohida-alohida qismlarga bo`linib ketgan. Adirlar qurg`oqchil xususiyatiga ega bo`lib, ko`p joylari shag`al va chaqir toshli, o`simliklar juda siyrak o`sadigan baland joylarni eslatadi.

Vodiyning janubiy qismidagi adirlarni (So`x daryosidan g`arbda bo`lganini) Qoratog` G`o`zan, Burganney (So`x daryosidan sharqdagisini) Chimyon, Qopchig`ay, Naymon, Polvontosh, Janubiy Olamushuk kabi nomlar bilan tanishadi.

Markaziy Farg`ona tabiiy-geografik rayonining shimoliy qis­midagi adirlar Digmay, Ispisor, Supatog`, Oqbel, Oqchop, Chust, Pop, Namangan, Maylisoy kabi nomlar bilan ataladi

Iqlimiy xususiyatlariga ko`ra vodiyning shimoliy va janubiy qismidagi, adirlar bir-biridan farq qiladi. Janubdagi adirlarda yozgi harorat shimoldagi (Quyoshga qaragan adirlarga nisbatan) adirlardan bir oz past, yog`in kamroq.

Adirlar tabiiy-geografik rayonida quyidagi landshaft turlari uchraydi:

Farg`ona vodiysining shimoli va janubida joylashgan, aso­san shuvoq o`suvchi, ko`p qismlari shag`aldan iborat bo`lgan chaqir toshli va skeletli tipik bo`z tuproqlar tarqalgan adirlar landshafti.

Farg`ona vodiysining shimoli, shimoli-sharqida joylash­gan efemer va efemeroid o`simliklari o`suvchi, engil mexanik tarkibga ega bo`lgan och bo`z tuproqli adirlar landshafti.

Farg`ona vodiysining shimoli-g`arbida joylashgan, siyrak holda shuvoq o`suvchi, chaqir toshli tipik bo`z tuproq tarqalgan adirlar landshafti.

Adirlar orasida joylashgan va xo`jalikda o`zlashtirilgan madaniy landshaft.

Savol va topshiriqlar 1. Farg`ona okrugi geografik o`rniga ko`ra Toshkent-Mirzacho`l okrugidan kanday farq qiladi? 2. Okrugdagi Farg`ona botig`i bilan adirlar orasida geologik tuzilishi jihatidan qanday farq bor? 3. O`zbekiston tabiiy kartasi yordamida okrug er usti tuzilishi haqida ma`lumotlar to`plab, Markaziy Farg`onadagi cho`llar rel`efi qanday o`zgartirilganligini tushunti-rib bering. 4. Nima sababdan okrug hududi qishda Toshkent-Mirzacho`l okrugiga nisbatan sovuqroq bo`lib, yog`in miqdori kam tushadi? 5. «Bekobod», «Qo`qon» sha-mollari haqida nimalarni bilasiz? Ularni vujudga kelish sabablarini tushun-tirib bering. 6. Okrug atrofidagi tog`lardan ko`plab daryolar boshlanadi, lekin ular Sirdaryoga kelib qo`shilmaydi, buning sababini tushuntirib bering. 7. Qan-day sabablarga ko`ra okrugda er osti suvlarining miqdori katta? 8. O`zbekiston atlasidagi tuproq va o`simlik kartalaridan foydalanib, okrugda qanday tuproq-o`simlik turlari borligini aniklab, nima uchun Markaziy Farg`onada tuproq sho`rlanganligini tushuntirib bering. 9. Farg`ona okrugidagi tabiiy-geografik rayonlar va landshaftlar haqida gapirib bering.

1 2 3 4 5 6 7

Обсудить данную работу

Похожие:
Iqtisodiy bilim asoslari

Документы

1. /IQTISODIY BILIM ASOSLARI.doc
Документы
1. /iqtisodiy bilim asoslari 9 sinf qozoq.djvu
Документы
1. /Iqtisodiy bilim asoslari fanidan davlat ta'lim standarti.doc
268-maktabning “Iqtisod bilim asoslari” fani. O’q

Документы

1. /Matematika. BTM yo`nalishi talabalari uchun o`quv uslubiy tavsiyalar (II kurs talabalari...
Документы
1. /Tibbiy bilim asoslari fanining 1-bo`lim ma`ruzasi.doc
Mavzu “Geografiya – tabiiy fanlar sultonidir” Sentabr – geografiya fani oyligiga bag`ishlab o`tkaziladigan tadbir

O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi

Документы
...
Xorijiy tadbirkorlik rivojlanishiga xalqaro iqtisodiy integratsiyaning ta’siri xalqaro iqtisodiy integratsiya yordamida tmk imkoniyatlarini kengaytirish

Нам 11 лет!

Operatsiyasiz uyda vazn yo'qoting

8 kun ichida qorindagi yog‘larni yo‘qoting! Bir oyda minus ...

Steepto
Разместите кнопку на своём сайте:
Документы
Документы

База данных защищена авторским правом ©uz.denemetr.com 2000-2015

При копировании материала укажите ссылку.
обратиться к администрации

Доклады
Лекции

Справочники
Методички

Uyda dietasiz va uyda mashq qilmasdan vazn yo'qoting

Нам 11 лет!

8 kun ichida qorindagi yog‘larni yo‘qoting! Bir oyda minus ...

8 kun ichida qorindagi yog‘larni yo‘qoting!

CARXIV 117

UZBEK

ENGLISH

X