Guruh: 216-19 Bajardi: Yodgorov Shohijahon Tekshirdi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI
VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Mustaqil ish
Mavzu:
Tarmoq xavfsizligini loyihalashtirish va joriy etish bo’yicha rahbariy ko’rsatmalar.
Guruh: 216-19
Bajardi: Yodgorov Shohijahon
Tekshirdi: Shamshieva Barno
Reja :
1.Kirish.
2.Asosiy qism:
1.Internet protokollari.
2.Tarmoq xavfsizligi.

3. 
   Xavfsizlik nima uchun muhim?
   
4. 
   Operatsion tizimning himoyasi
   

5.Tarmoq xavfsizligi va undan foydalanish
6. Kiber xavfsizlik haqida?
3. Xulosa
4. Foydalanilgan adabiyot.

Har bir soha faoliyatida Internet tarmog‘idan foydalanish ish unumdorligini oshirmoqda.Aynan tarmoqdan foydalangan holda tezkor ma’lumot almashish vaqtdan yutish imkonini beradi.

Xususan, yurtimizda Elektron hukumat tizimi shakllantirilishi va uning zamirida davlat boshqaruv organlari hamda aholi o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning mustahkamlanishini tashkil etish tarmoqdan foydalangan holda amalga oshadi. Tarmoqdan samarali foydalanish demokratik axborotlashgan jamiyatni shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda, axborot almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish bo‘yicha tezkor natijaga ega bo‘linadi.Biroq tarmoqqa noqonuniy kirish, axborotlardan foydalanish va o‘zgartirish, yo‘qotish kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi.
Ish faoliyatini tarmoq bilan bog‘lagan korxona, tashkilotlar hamda davlat idoralari ma’lumot almashish uchun tarmoqqa bog‘lanishidan oldin tarmoq xavfsizligiga jiddiy e’tibor qara-tishi kerak. Tarmoq xavfsizligi uzatilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan axborotni ishonchli tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli vositalar va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi.
Mamlakatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga kiritilgan kompyuterva axborot texnologiyalari, telekomunikatsiya, ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari, Internet xizmatlaridan foydalanish rivojlanmoqda va modernizatsiyalashmoqda. Jamiyatimizning barcha sohalariga kundalik hayotimizga zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy etish istiqboldagi maqsadlarimizga erishishni ta’minlaydi.
Tarmoq xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak. Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari bor, biroq ular bir necha toifalarga bo‘linadi:

1. 
   Axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish (Eavesdropping);
   
2. 
   xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; (Denial-of-service)
   
3. 
   portlarni tekshirish (Port scanning).
   

Bugungi kunda, eng keng tarqalgan protokoli TCP / IP deb ataladi. Aslida, bu tizim bir asosiy konfiguratsion (IP) va u yuborgan har qanday ma'lumotlar paketlarini o'z ichiga olmaydi, chunki faoliyat mumkin emas, birinchi emas üstyapı (TCP), iborat.

Sami TCP-shartnomalar faqat IP asosida iltimosiga sifatida yuboriladi. Shuning uchun, bu davlat axborot o'zlarini to'plamlarga o'tkazilgan bazasi uchun saqlash ta'minlash asosiy uch protokol parametrlari kiritish uchun zarur bo'ldi. Bu, shuningdek, yuborish va qabul ma'lumotlar qayta yuborish har qanday, ma'lumotlar ham bo'lsa, so'rov yuborib, yoki yo'q emas, deb atalmish mexanik tasdiq etish aniqlovchi ustuvor va navbat yuborish aniqlash va qabul qilish uchun ma'lumotlarni natija soni har bir bayt tayinlangan segmentlaridan summasini oshirish uchun zarur bo'lgan ular qabul qilindi.

Bu erda, masalan, protokollar to'plami faqat IP-asoslangan protokol ekanligiga ham e'tibor qilish zarur. ma'lumotlar uzatish va qabul qilish yakunlandi keyin Lekin birinchi, aloqa o'rnatish bosqichida, so'ngra o'tkazish tartibi va oxirida bir ulanish tanaffus o'rnatish uchun.

Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish hujumi bilan telefon aloqa liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, videokonferensiya va faks jo‘natmalari orqali amalga oshiriladigan axborot almashinuvida foydalanuvchilarga sezdirmagan holatda axborotlarni tinglash, o‘zgartirish hamda to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha tarmoqni tahlillovchi protokollar orqali bu hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minotlar orqali CODEC (video yoki ovozli analog signalni raqamli signalga aylantirib berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik bilan yuqori sifatli, ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib beradi. Odatda bu hujumning amalga oshirilish jarayoni foydalanuvchiga umuman sezilmaydi. Tizim ortiqcha zo‘riqishlarsiz va shovqinsiz belgilangan amallarni bajaraveradi. Axborotning o‘g‘irlanishi haqida mutlaqo shubha tug‘ilmaydi. Faqatgina oldindan ushbu tahdid haqida ma’lumotga ega bo‘lgan va yuborilayotgan axborotning o‘z qiymatini saqlab qolishini xohlovchilar maxsus tarmoq xafvsizlik choralarini qo‘llash natijasida himoyalangan tarmoq orqali ma’lumot almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Tarmoq orqali ma’lumot almashish mobaynida yuborilayotgan axborotni eshitish va o‘zgartirishga qarshi bir necha samarali natija beruvchi texnologiyalar mavjud:

1. 
   IPSec (Internet protocol security)protokoli;
   
2. 
   VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq;
   
3. 
   IDS (Intrusion Detection System) ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimi.
   

Ipsec (Internet protocol security) bu xavfsizlik protokollari hamda shifrlash algoritmlaridan foydalangan holda tarmoq orqali xavfsiz ma’lumot almashish imkonini beradi. Bu maxsus standart orqali tarmoqdagi kompyuterlarning o‘zaro aloqasida dastur va ma’lumotlar hamda qurilmaviy vositalar bir-biriga mos kelishini ta’minlaydi. Ipsec protokoli tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning sirliligini, ya’ni faqatgina yubo-ruvchi va qabul qiluvchiga tushunarli bo‘lishini, axborotning sofligini hamda paketlarni autentifikatsiyalashni amalga oshiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash har bir tashkilotning rivojlanishi uchun zaruriy vosita bo‘lib qoldi, Ipsec protokoli esa aynan quyidagilar uchun samarali himoyani ta’minlaydi:

1. 
   bosh ofis va filiallarni global tarmoq bilan bog‘laganda;
   
2. 
   uzoq masofadan turib, korxonani internet orqali boshqarishda;
   
3. 
   homiylar bilan bog‘langan tarmoqni himoyalashda; 4. elektron tijoratning xavfsizlik darajasini yuksaltirishda.
   

VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq sifatida ta’riflanadi. Bu texnologiya foydalanuvchilar o‘rtasida barcha ma’lumotlarni almashish boshqa tarmoq doirasida ichki tarmoqni shakllantirishga asoslangan, ishonchli himoyani ta’minlashga qaratilgan. VPN uchun tarmoq asosi sifatida Internetdan foydalaniladi. VPN texnologiyasining afzalligi. Lokal tarmoqlarni umumiy VPN tarmog‘iga birlashtirish orqali kam xarajatli va yuqori darajali himoyalangan tunelni qurish mumkin. Bunday tarmoqni yaratish uchun sizga har bir tarmoq qismining bitta kompyuteriga filiallar o‘rtasida ma’lumot almashishiga xizmat qiluvchi maxsus VPN shlyuz o‘rnatish kerak. Har bir bo‘limda axborot almashishi oddiy usulda amalga oshiriladi. Agar VPN tarmog‘ining boshqa qismiga ma’lumot jo‘natish kerak bo‘lsa, bu holda barcha ma’lumotlar shlyuzga jo‘natiladi. O‘z navbatida, shlyuz ma’lumotlarni qayta ishlashni amalga oshiradi, ishonchli algoritm asosida shifrlaydi va Internet tarmog‘i orqali boshqa filialdagi shlyuzga jo‘natadi. Belgilangan nuqtada ma’lumotlar qayta deshifrlanadi va oxirgi kompyuterga oddiy usulda uzatiladi. Bularning barchasi foydalanuvchi uchun umuman sezilmas darajada amalga oshadi hamda lokal tarmoqda ishlashdan hech qanday farq qilmaydi. Eavesdropping hujumidan foydalanib, tinglangan axborot tushunarsiz bo‘ladi. Bundan tashqari, VPN alohida kompyuterni tashkilotning lokal tarmog‘iga qo‘shishning ajoyib usuli hisoblanadi. Tasavvur qilamiz, xizmat safariga noutbukingiz bilan chiqqansiz, o‘z tarmog‘ingizga ulanish yoki u yerdan biror-bir ma’lumotni olish zaruriyati paydo bo‘ldi. Maxsus dastur yordamida VPN shlyuz bilan bog‘lanishingiz mumkin va ofisda joylashgan har bir ishchi kabi faoliyat olib borishigiz mumkin. Bu nafaqat qulay, balki arzondir. VPN ishlash tamoyili. VPN tarmog‘ini tashkil etish uchun yangi qurilmalar va dasturiy ta’minotdan tashqari ikkita asosiy qismga ham ega bo‘lish lozim: ma’lumot uzatish protokoli va uning himoyasi bo‘yicha vositalar. Ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (IDS) yordamida tizim yoki tarmoq xavfsizlik siyosatini buzib kirishga harakat qilingan usul yoki vositalar aniqlanadi.
Ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimlari deyarli chorak asrlik tarixga ega. Ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimlarining ilk modellari va prototiplari kompyuter tizimlarining audit ma’lumotlarini tahlillashdan foydalangan. Bu tizim ikkita asosiy sinfga ajratiladi. Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (Network Intrusion Detection System) va kompyuterga ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimiga (Host

Intrusion Detection System) bo‘linadi.
IDS tizimlari arxitekturasi tarkibiga quyidagilar kiradi:himoyalangan tizimlar xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarni yig‘ib tahlillovchi sensor qism tizimi. Sensorlar
ma’lumotlariga ko‘ra shubhali harakatlar va hujumlarni aniqlashga
mo‘ljallangantahlillovchi qism tizimiTahlil natijalari va dastlabki holatlar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ishni ta’minlaydigan omborxona .IDS tizimini konfiguratsiyalashga imkon beruvchi, IDS va himoyalangan tizim holatini kuzatuvchi, tahlil qism tizimlari aniqlagan mojarolarni kuzatuvchi boshqaruv konsoli. Xavfsizlikmuhimdir, chunki kompyuter tizimlari va tarmoqlari himoyalanishi zarur bo‘lgan keng spektrdagi axborot va resurslarni o‘zida saqlaydi. Siz Internet orqali xarid qilish uchun o‘z kredit kartangizdan foydalanganingizda siz shartnoma tuzayotgan vaqtda internetdagi sotuvchi sizga xavfsiz aloqa ta’minlayotganiga ishonasiz va Siz berayotgan ma’lumotlar uchun hech qanday xavf yo‘qligiga ishonch bildirasiz Bugungi kundagi identifikatsiyaga tahdid yuqori bo‘lgan davrda tashkilot xodimlari Xavfsizlik bo‘limiga o‘zining ijtimoiy himoya nomeri yoki oilaga oid axborot kabi shaxsiy ma’lumotlari himoyadaligiga ishonadi. Talaba tajriba natijalarini kiritayotganida har gal kompyuterda ishlash imkoni borligi va dastur ishlayotganiga ishonch hosil qiladi. Bular nima uchun tarmoq xavfsizligi zarurligini namoyon etuvchi ba’zi sabablardir. Bu va boshqa sabablarni quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin:

1. 
   Axborot va resurslarni shunday himoyasiki, bunda tijorat yoki tashkilotlar muammo va uzilishlarsiz o‘z faoliyatini saqlab qoladi.
   
2. 
   Tibbiy yozuvlar kabi shaxsiy ma’lumotlar maxfiyligi ta’minlanishi kafolatlanadi
   
3. 
   Identifikatsiya va kredit kartalarini o‘g‘irlanishidan himoya etadi.
   
4. 
   Ish jarayonlari oqimini oila a’zolari, talabalar va tashkilot xodimlarining ishlashi va o‘yinlar o‘ynashida to‘xtash va buzilishlar yuz bermaydigan etib, engillashtiradi.
   
5. 
   Kompyuter xakerlarini keyingi zararli hujumlar uyushtirishdan to‘xtatadi.
   

Operatsion tizimlar tizim mustahkamligini ta’minlovchi ko‘p imkoniyatlarga ega. Sozlash mumkin bo‘lgan imkoniyatlarning ba’zilari quyidagilardir:

1. 
   Tarmoq tizimida ro‘yxatdan o‘tgan har bir foydalanuvchi tizimga mustahkam parolь bilan kirishni talab eting.
   
2. 
   Foydalanuvchilar tarmoqqa kirishi vaqtida autentifikatsiya va shifrlashning operatsion tizimlaringiz taklif eta oladigan eng mukammal shakllaridan foydalaning.
   
3. 
   Tarmoq ulanishlari uchun raqamli sertifikatsiyali himoyadan foydalaning. Raqamli sertifikatsiya tarmoq kompyuterlari o‘rtasida uzatish asl ekanligini tekshirish, ya’ni ulanayotgan qurilmalar haqiqatda o‘zligi ekanligiga ishonch hosil qilish uchun zarur. 4. Jild va fayllar xavfsizligi uchun huquqlarni sozlab qo‘ying.
   

5. 
   Umumiy foydalanish huquqlari kabi umumiy foydalaniladigan resurs himoyasidan foydalaning.
   
6. 
   Foydalanuvchilar uchun “qiyin” parolь talabi va tarmoqqa ma’lum marta kira olmagandan keyin foydalanuvchi hisob yozuvini bloklash kabi xavfsizlik siyosatini o‘rnating. 7. Simsiz tarmoq uchun tizimda mavjud eng yuqori himoya darajasini o‘rnating.
   

8. 
   Uzoqdan ulanishlar, ayniqsa simsiz tarmoqlar xavsizligi uchun Virtual xususiy tarmoq – VPNdan foydalaning.
   
9. 
   Muntazam ehtiyot uchun nusxalash kabi buzilishdan keyin tiklash texnologiyalaridan foydalaning.
   

Siz tarmoqda ishlata oladigan bir nechta mustahkamlash usullari mavjud.
Ulardan ba’zi usullar maxsus tarmoq uskunalaridan foydalanishni talab etadi, boshqalari esa o‘z ichiga dasturiy ta’minotni oladi. Tarmoqni mustahkamlash usullarining eng oddiylari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   tarmoqning ma’lum qismlariga kim kirganini nazorat qilish uchun tarmoqni kommutator va marshrutizator asosida loyihalash;
   
2. 
   tarmoq fayrvollari va opersion tizim fayrvollaridan foydalanish;
   
3. 
   xavfsizroq simli tarmoqlarni loyihalashda yulduzsimon tarmoqtopologiyasidan foydalanish;
   
4. 
   tarmoqdagi faollikni muntazam nazorat qilish.
   

Tarmoq topologiyasi kompyuterlar orasidagi ulanish turlari va tarmoqli signallarni tarqatish xususiyatini belgilaydi. Aynan kompyuterlarning ulanish turi tarmoqning buzilishigabarqarorlik darajasini, tarmoq qurilmalarnimurakkablik darajasini, axborot almashish usullariniqaysi biri mos tushishini, foydalanilishi mumkin bo‘lganaxborot uzatish vositalari, tarmoqni ruxsat etilgan o‘lchami (abonentlar soni va aloqa yo‘lining uzunligi), elektr energiyasini moslash va ko‘p boshqa masalalarni aniqlab beradi. Har bir korxonani hozirgi kunda kompyuterlarsiz tassavur qilish qiyin. Bilamizki ish unumdorligi korxona yoki kompaniyaning qanchalik texnologiyalar bilan ta’minlanganligiga e’tibor qaratiladi. Men ishlayotgan "AtomLAB" ilmiy-ishlab chiqarish labaratoriyasi ham kompyuterlar bilan ta’minlangan. Bu esa o’z o’rnida tashkilotning o’sishini va bajarilishi kerak bo’lgan ishlarni o’z o’rnida bo’lishini ta’minlab beradi. Kompyuterlar bir biri bilan aloqa qilish uchun ishxona sharoiti va maqsadlaridan kelib chiqib tarmoq topologiyasi tanlanadi. "AtomLAB" ilmiy-ishlab chiqarish labaratoriyasida kompyuterlar bir biriga “yulduzsimon” tarmoq topologiyasidan foydalanilgan.
Kiber-xavfsizlik - bu kiber-makonning barcha jihatlari bilan bog'liq bo'lgan umumiy atama. Bu tarmoqlar, qurilmalar va dasturlarning yaxlitligini hujum, shikastlanish yoki tashqaridan ruxsatsiz kirishdan himoya qilish bilan
shug'ullanadigan axborot xavfsizligi to'plami. Bu tizimlar va tarmoqlarni potentsial kiberhujumlardan himoya qilishga mo'ljallangan texnikalar, texnologiyalar va jarayonlar to'plamini anglatadi. U turli xil xavfsizlik choralari va boshqarish vositalarini qo'llash orqali tarmoqlarning yaxlitligini ruxsatsiz elektron kirishdan himoya qiladi. Kiberxavfsizlik bo'yicha mutaxassislar barcha kiruvchi va chiquvchi trafikni kuzatib boradilar, shu bilan birga, tashkilotni tizimlardan ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilib, kiber hujumlar xavfini kamaytiradi.

Xulosa :

Mustaqil ishni bajarish jarayonida : Internet protokollari, Tarmoq xavfsizligi, Xavfsizlik nima uchun muhimligi, Operatsion tizimning himoyasi,
Tarmoq xavfsizligi va undan foydalanish haqida bir qancha malumotlarga ega bo’ldim. Bir qancha bilimlar va tushunchalarni o’rgandim. Mustaqil ish foydali bo’ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar:


1. https://uz.unansea.com/
2. https://tami.uz/
3. https://wrldlib.ru/uz/
va bir qancha kitoblardan foydalanildi.