Gaz tarkibi idora qilinadigan sharoitda saqlashning negizi ham shundadir

Ilmiy izlanishlar tufayli sabzavot va meva mahsulotlarining mikrobiologik kasallanish avji, pishib yetilishi, nafas olish faolligi, kislorod va uglekislota tarkibining bir-biriga bo’lgan nisbatining o’zgarishiga bog’liqligi ko’pdan beri aniqlangan.
Gaz tarkibi idora qilinadigan sharoitda saqlashning negizi ham shundadir. Keyingi o’n yilliklarda maxsus va mukammallashtirilgan gazo-generatorlar yaratilib, maxsus germetik (havo o’tkazmaydigan) saqlash kamera konstruksiyalari ishlab chiqarilgan, bu sohada bizning olimlar ham o’z hissalarini qo’shishgan.
Saqlash kamerasidagi havoda kislorod miqdorini kamaytirish va bir vaqtda uglekislota gazini ko’paytirish - nafas olish va etilenning ajralishini susaytiradi. Binobarin, nafas olish vaktida issiqlik ajralishini ham kamaytiradi, pishib yetilish jarayonlari tuxtab turib, chiqitlar chiqishi 2-3 marta kamayadi. Bu omillarning hammasi uzoq muddatli va yuqori sifatli qilib saqlashga, jumladan, qalampirni 1,5 pomidorni 3 sarimsoqni 8 oygacha saqlashga imkon yaratadi.
Sabzavot va mevalarii gaz muhitida saqlashda ikki xil usuldan foydalaniladi: gaz muhiti boshqariladigan va nisbati oldindan belgilab qo’yilgan (modifikasiyalashgan) gaz sharoiti. Bunda boshqariladigan gaz muіiti tashqi (BGSh) havo kirib chiqishidan mustasno germetik bo’lgan sun’iy sovitiladigan kameralarda (azot yoki ma’lum miqdorda gaz kiritish) hamda mahsulotning biologik xususiyatlari (mevani nafas olishi hisobiga) gazlarni belgilangan tarkibini yaratib, barqarorlashtirib turishi lozim bo’ladi.
Meva-sabzavotlarning ayrim tur va navlari har xil konsentrasiyadagi gazga sezgirligi, nafas olish, terisining qalinligi, gaz utkazuvchanligi, kutikula to’qimalari tuzilishi, ichki to’qimalar tuzilishiga qarab belgilanadi. Ma’lumki, uglekislota gazi mahsulotning mikrobiologik buzilishiga olib keladigan mikrofloraga xolsizlantiruvchi darajada ta’siri ko’pchilik izlanuvchilar tomonidan aytib o’tilgan. harorat past bo’lib, uglekislota miqdori 20-25 foiz bo’lganda mikrofloraning rivojlanishi butunlay to’xtamaydi, pasaytirilgan konsentrasiyadagi kislorod hisobiga anaerob muhitda davom etaveradi.
Yuqorida aytib o’tilgan biologik omillarni hisobga olgan holda gaz aralashmasi uch xilda: o’rtamiyona - kislorod 21 foiz va uglekislota gazi 9,5 foiz (02—12—16 foiz, SO2—9—5 foiz), o’ta o’rtamiyona, uglekislota va kislorod konsentrasiyasi o’lchamli miqdorda, yig’indisi 10 foizdan (02—3—5 foiz, SO2—3—5 foiz) oshmagan, o’ta o’rtamiyonadan ozroq - kislorod oz mikdorda (2-3 foiz) va uglekislota (1 foizgacha).
Ko’pgina sabzavot va mevalar turi hamda navi uchun ikkinchi nisbatdagi gaz aralashmasi qo’l keladi, chunki oshirilgan uglekislota va pasaytirilgan kislorod miqdori ta’siri yaxshi bo’lib, meva va sabzavotlarning pishib yetilishi va sulishi, mikrobiologik chiqitlar jarayonini sekinlatib turishda sezilarlidir. Oxirgi nisbatdagi muhit faqat mahsulotning pishib yetilishi sekinlashtiradi, shuning uchun bu aralashma muіit uglekislota gazi omborxonada sezgir bo’lgan navlarga tavsiya etiladi.
Ko’pgina sabzavot va mevalar turi hamda navi uchun ikkinchi nisbatdagi gaz aralashmasi qo’l keladi, chunki oshirilgan uglekislota va pasaytirilgan kislorod miqdori ta’siri yaxshi bo’lib, meva va sabzavotlarning pishib yetilishi va sulishi, mikrobiologik chiqitlar jarayonini sekinlatib turishda sezilarlidir. Oxirgi nisbatdagi muhit faqat mahsulotning pishib yetilishi sekinlashtiradi, shuning uchun bu aralashma muhit uglekislota gazi omborxonada sezgir bo’lgan navlarga tavsiya etiladi.
Har qaysi tur va nav uchun tabaqalashgan muqobil gaz muhitiga e’tibor berilmasa yoki nisbati noto’g’ri tanlansa, saqlovdagi mahsulotning fiziologik kasallanishi (o’zagini, eti) rangi o’zgarib, qizarish, dog’lar paydo qilib, ko’p hollarda ezilib ketishi tufayli chiqitning miqdori ortishiga olib keladi. Yuqorida qayd etilgan fiziologik kasalliklarning paydo bo’lishi, ayniqsa, o’zagida bo’ladigan o’zgarishlar, uglekislota gazining yuqori konsentrasiyasi mevaga salbiy ta’sir etishidagi xarakterli belgidan darak beradi. Boshqariladigan gazli muhitda saqlash omborxonalarda joriy etilib, keyingi yillarda uni keng ko’lamda ko’paytirish rejalashtirilmoqda.
Modifikasiyali gazli muhit, meva va sabzavotning nafas olishi oqibatida uglekislota gazini asta-sekin to’plash bilan boshqariladigan gaz muhitidan ajralib turadi. Bu usulda saqlashda mahsulot saqlov vaqtida havodagi kislorodni o’zlashtira borib, uning miqdori muntazam pasayib borishi hisobiga erishiladi. Oddiy sharoitda sabzavot mahsulotlari saqlash usullari (o’ra, uyum, qumga ko’mib yoki polimer moslamalarda va boshqalar) modifikasiyali gaz muhitidagi saqlash usuliga tenglashtirilgan bo’ladi.
Zamonaviy modifikasiyalashgan gaz muhitida saqlash uchun asosiy ikkita polimer material - polietilen plyonka va silikon to’qimali membranalardan foydalaniladi. Silikon membrana polimer material bo’lib, ayrim gazlarni bir tomonga o’tkazish xususiyatiga ega. Silikonli membranalar polietilen yopqichlar qop va xaltalar, tirkama vkladishlar sifatida ishlatlib, ildizmevalar, sabzavot va ko’katlar qop hamda xaltalarga joylashtiriladi, saqlash uchun muqobil gaz muhitini barpo etadi. Bu usul oson va arzon bo’lgani uchun keng ko’lamda ishlatilmoqda.
Rediska va sarimsoq polimer plyonkalarda saqlanganda ijobiy natija beradi. Sabzini polietilen qoplarda og’zi ochiq holda caqlash qutilarda va qumda saqlashga nisbatan yaxshiroqligi aniqlandi va aksariyat og’zi bog’lab qo’yilgan qoplarda saqlash chiqitlarning dimiqishi hisobiga uglekislota gazi ko’payib me’yoridan oshib ketgani tufayli 8 foizga ko’payadi. Har xil mintaqalarda olib borilgan izlanishlar sabzavot mahsulotlarining tur va naviga qarab (karam, petrushka, sabzi, piyoz va boshqalar), modifikasiyali gaz muhitida tabiiy vaznining yo’qolishi 3-5 marta va chirishi natijasida chiqitlar kam deganda 10-15 foiz kamayishini ko’rsatdi. Har xil gaz tanlovchi silikonli membranalardan foydalanish esa iqtisodiy samaradorlik berib, saqlovdagi har tonna sabzida 6-27 so’mni, karamda esa 36 so’mni tashkil etdi.
Keyingi yillarda mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlarida loyihalashtirilgan gazoselektiv membranalar yaratilmokda. Bulardan MD—A1 rusumli kremniy organik bloksopolimersilar asosida, MDK kremniy organik polimer qog’ozli quyma asosida (Butun ittifoq sintetik smolalar ilmiy tadqiqot institutida), PA—160 polivinil trimetilsilikonsana «Norplast» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida yaratilgan. Bularni keng ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda.
Undan tashqari «Sigma» silikon rezina bilan mustahkamlangan to’qima-kapron turlar (Butun ittifoq sintetik kauchuk ilmiy tadqiqot instituti) asosida membrana ishlab chiqarilmoqda. Karam saqlashda bir tonna sig’imli idishlar ustiga yopqichlar ishlab chiqilgan. Bu yopqichlar samaradorligi Kaluga va Moskvadagi sabzavot omborxonalarida sinab ko’rilgan.
Meva va sabzavot mahsulotlarini modifikasiyali gaz muhitida saqlashning anchagina afzalliklari bor. Bunda chiqitni kamaytirish maqsadida havo kirib chiqmaydigan (germetik) kamera va qimmatbaho jixozlarga talab bo’lmay, bu usul yengil, sodda va kam energiya sarfi bilan foydalidir. Modifikasiyali gaz muhitida saqlashning afzalliklari bilan bir qatorda polietilen qop va quymalarda ko’p turdagi sabzavotlarni saqlashni tashkil kilish qoplar og’zini mahkam bog’lab germetizasiya qilish uchun qo’shimcha mehnat sarflarini talab qiladi. Bunday upakovkalar ma’lum sabablar bilan teshilib yoki yirtilsa, gaz rejimi buzilib, hyech qanday samara bermaydi, chunki konteynerlarning germetikligini birma-bir tekshirishning imkoni yo’q. Undan tashqari upakovka moslamalari ichida tomchi suvlarning paydo bo’lishi, mikrobiologik chirish jarayonini oshiradi. Moslamalar noto’g’ri tanlangan bo’lsa, uglekislota gazlarining konsentrasiyasi ko’payib, fiziologik kasallik paydo bo’lishi hisobiga chiqitlar ko’payib ketishi mumkin.
Modefikaqiyali gaz muhitda saqlash faqat uzoq muddatga saqlash rejalashtirilgandagina iqtisodiy jihatdan o’zini oqlaydi.
Shunday qilib, ikkala gaz sharoitida ham saqlash usulining salbiy va ijobiy tomonlari bor. Mahsulotni kam chiqit va govori sifatli qilib saqlashda ikkala usuldan o’z joyida ustalik bilan foydalanish talab qilinadi.