Faoliyatinining huquqiy tartibga

11. mavzu: Qimmatli qogʻozlar bozori va birjalar faoliyatinining huquqiy tartibga solinishi

1. 
   Qimmatli qogʻozlar va qimmatli qogʻozlar bozori tushunchasi, turlari
   
2. 
   Qimmatli qogʻozlar bozorini tartibga soluvchi qonunchilik.
   
3. 
   Qimmatli qogʻozlar muomalasi ustidan nazorat.
   
4. 
   Qimmatli qogʻozlar bozori ishtirokchilari.
   
5. 
   Fond birjasining huquqiy maqomi va faoliyati.
   

Qimmatli qogʻozlar tushunchasi, turlari. Qimmatli qogʻozlar bozori tushunchasi.

2015-yil 15 - iyundagi “Qimmatli qogʻozlar bozori” toʻgʻrisida Yangi tahrirdagi Oʻzbekiston Respublikasi Qonuniga koʻra, qimmatli qogʻozlar — hujjatlar boʻlib, ular mazkur hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi oʻrtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad toʻlashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni bosh- qa shaxslarga oʻtkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Ushbu qonun nuqtai nazaridan qimmatli qogʻozlar – qimmatli qogʻozni sotib olgan investorning ushbu qimmatli qogʻozlar emitenti – ishlab chiqaruvchisi oldida mana shu qimmatli qogʻozga nisbatan mulkiy huquqlarini (muayyan miqdordagi pulni toʻlashni, muayyan mol-mulkni oʻtkazib berishni talab etish huquqini) tasdiqlovchi, investorga oʻz huquqlarini boshqa shaxslarga oʻtkazish bilan ularni erkin sotish imkoniyati bilan tasdiqlangan belgilangan shakldagi hujjatlardir.
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida esa qimmatli qogʻozlarga nisbatan kengroq taʼrif berilgan boʻlib, Mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar qimmatli qogʻozlar hisoblanishi, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin⁴¹. boʻlishi koʻrsatilgan. Yaʼni qimmatli qogʻozlarda muayyan mulkiy huquqlar va mol- mulk subekti va majburiyatli shaxs toʻgʻirisidagi axborotlar yozilgan boʻladi⁴².



⁴¹ O`zbekiston Republikasi Fuqarolik kodeksi https://lex.uz/docs/111189
⁴² Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh. 1-jild (birinchi qism) Adliya vazirligi. – T.: “Vektor-Press”, 2010.–(Professional (malakali) sharhlar). 272-bet
Boshqacha qilib aytganda, qimmatli qogʻozlar — oʻz egasiga mulkka egalik huquqini va daromad koʻrinishida muayyan pul summasini olish huquqini beradigan huquqiy hujjatlar hisoblanadi.
Qimmatli qogʻozlarning paydo boʻlishi uzoq tarixga ega boʻlib, qadimda yarmarkalarda savdogarlar oʻrtasida bir valyutani boshqasiga almashtirish amaliyoti mavjud boʻlgan. Savdoning oʻsishi va tuzilgan bitimlarning koʻpayishi tufayli ilk klassik qimmatli qogʻoz - veksellar asta-sekin moliyaviy operatsiyalar obyektiga aylandi. Veksel Hindis- ton va Xitoy bilan faol savdo sotiq ishlarini amalga oshirgan Buyuk Britaniya, Germaniya va boshqa mamlakatlarda ommalashib bordi.
Sobiq sovet davrida esa davlat iqtisodiyotida zarurat yuzasidan qimmatli qogʻozlar muomalasi nihoyatda qashshoq boʻlib, asosan bitta turdagi qimmatli qogʻozlar – obligatsiyalardan, taqdim etiluvchi omonat daftarchalaridan va davlat mehnat omonat kassalarining akkreditivlaridan, yutuqli lotereya biletlaridan tashkil topgan, yuridik shaxslar oʻrtasidagi hisob-kitoblarda esa hisob-kitob chekidan foyda- lanish mumkin boʻlgan. Bozor iqtisodiyotiga oʻtilishi bilan qimmatli qogʻozlar muomalasi kengaydi, uning bozori shakllana boshladi. Biroq bunda asosiy eʼtibor “investitsion” deb nomlanuvchi qimmatli qogʻoz- lar – xususiy tijorat tuzilmalarining aksiyalari va obligatsiyalariga qaratildi⁴³.
Qimmatli qogʻozlar oʻzida uch xil xusuiyatni mujassamlagan:

•