Evolyutsion taʼlimot

---

Evolyutsion taʼlimot

Evolyutsion taʼlimot, evolyutsiya

nazariyasi — tirik organizmlar

evolyutsiyasi sabablari,

harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari

va umumiy qonuniyatlari toʻgʻrisidagi fan.

Evolyutsion taʼlimot biologiyaning nazariy

asosi, xususiy biol. fanlaridan olgan

natijalarni umumlashtiradi. Evolyutsion

taʼlimot rivojlanishining mushohidaga

asoslangan 1-davri qadimiy dunyo

faylasuflari Geraklit, Empedokl, Demokrit,

Lukretsiy va boshqalarning ishlari bilan

---

bogʻliq. Ular birinchi boʻlib butun

borliqning , jumladan, organizmlarning

tarixiy oʻzgarishi toʻgʻrisida fikr

bildirishgan. Bunday qarashlar 17— 19-

asrlar boshlarida yashagan transformizm

tarafdorlari R.Guk, E.Darvin, D.Didro,

J.Byuffon, E.Joffrua SentIler, I.V.Gyote va

K.F.Rulye ishlarida yanada rivojlantirildi.

Transformistlar yagona sistemaga ega

boʻlgan taʼlimot yarata olmagan

boʻlsalarda, Evolyutsion taʼlimot

oʻrganadigan asosiy muammolarni

koʻrsatib berishdi. Bu muammolar

organizmlar tuzilishi va xilmaxilligi, turlar

oʻrtasidagi oʻxshashlik va tafovutlar,

tiriklikning progressiv evolyutsiyasi bilan

bir qatorda turli tuzilish darajasiga ega

---

boʻlgan organizmlarning yashab

kelayotganligi; ayrim turlar va

guruxdarning qirilib ketishi sabablarini

aniqlashdan iborat. Bu muammolarning

tushunib olinishi va ilm-fanning

rivojlanishi Evolyutsion taʼlimotning yangi

tarixiy davri — evolyutsiyaning dastlabki

konsepsiyalari shakllanishiga zamin

tayyorladi. Bu konsepsiyaning birinchisini

J.ʼ.Lamark yaratdi (1809). Keyinchalik

lamarkizm deb atalgan konsepsiyada

ham progressiv rivojlanish va

moslanuvchanlikka organizmlarning

oldindan belgilab berilgan xususiyati

sifatida teleologik va metafizik nuqtai

nazardan qaraladi. Ch.Darvin yaratgan

evolyutsiya nazariyasi (1859) Evolyutsion

---

taʼlimot uchun ilmiy zamin boʻldi. Darvin

organizmlar evolyutsiyasining

harakatlantiruvchi kuchlari — yashash

uchun kurash va undan kelib chiqadigan

tabiiy tanlanish ekanligini koʻrsatish

orqali birinchi boʻlib Evolyutsion

taʼlimotning asosiy muammolarini ilmiy

nuqtai nazardan hal etdi. Darvinizmning

paydo boʻlishi bilan bir vaqtda uning

dushmanlari — idealistik va teleologik

konsepsiyalar tarafdorlari 20-asrning 2-

yarmida lamarkizmning ayrim aqidalarini

yana qaytadan tiklashdi (qarang

Neolamarkizm). Ammo yangi dalillar

toʻplanishi tufayli darvinizm tobora keng

yoyilib, deyarli barcha ilm ahillari

tomonidan tan olindi.

---

Evolyutsion taʼlimotning Ch.Darvindan

keyingi rivojlanishi evolyutsiya

mexanizmlari va qonuniyatlarini taxlil

qilishdan iborat boʻldi. Zamonaviy nuqtai

nazardan mutatsiya va tabiiy tanlanish

evolyutsiyaning eng asosiy omili

hisoblanadi. Bu omillarning birgaliqsagi

taʼsiri evolyutsiya jarayoni amalga

oshirilishining asosiy sharti hisoblanadi.

Tabiiy tanlanish bevosita organizmlar

fenotipiga taʼsir etadi; natijada ayrim

genlar yoki allellar emas, balki muayyan

reaksiya meʼyoriga ega boʻlgan bir butun

genotiplar tanlanadi. Evolyutsiyaning

elementar birligi populyatsiyalar

hisoblanadi. Genetik jihatdan evolyutsiya

populyatsiya genofondining muayyan

---

yoʻnalishda oʻzgarishi (mikroevolyutsiya)

dan iborat. Tashqi muhit sharoiti

oʻzgarishi xususiyatiga qarab

populyatsiyaga harakatlantiruvchi,

turgʻunlashtiruvchi yoki dizruptiv

tanlanish taʼsir koʻrsatishi mumkin.

Tanlanish tur individlar ontogenezining

(qarang Ontogenez) hamma davrida ham

taʼsir etishi mumkin; filogenez

ontogenozning genetik qatorlaridan

iborat.

Makroevolyutsiya — turdan yuqori

guruhlar ichida kechadigan

mikroevolyutsion jarayonlar

integratsiyasidan iborat evolyutsion

jarayon. Makroevolyutsiyada

---

filogenezning umumiy qonuniyatlari va

yoʻnalishlari namoyon boʻladi.

Organizmlar muayyan guruhlari

evolyutsion oʻzgarishlarining yoʻnalishlari

tabiiy tanlanish bilan bir qatorda

muayyan turning tuzilishi (genetik

sistemasi, ontogenezi va fenotipi)

xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan

evolyutsion cheklanish va taqiqlar orqali

ham belgilanadi.

20-asrning 30- yillarida shakllangan

mikro va makroevolyutsiya toʻgʻrisidagi

tasavvurlar evolyutsiyaning sintetik

nazariyasi deyiladi. Zamonaviy

Evolyutsion taʼlimot fan sifatida

evolyutsion qarashlarning rivojlanishi, har

---

xil yangi evolyutsion farazlar va

konsepsiyalar (jumladan, tabiiy

tanlanishni evolyutsiyaning bosh omili

sifatida tan olmaydigan konsepsiyalar)ni

oʻz ichiga oladi. Hozirgi Evolyutsion

taʼlimot oʻz taraqqiyotining yangi davriga

qadam qoʻydi. Bu davrning asosiy

vazifasi evolyutsion jarayonlar

mexanizmini ochish orqali

organizmlarning evolyutsion oʻzgarishini

oldindan aytib berish va ana shu asosda

evolyutsiya jarayonini boshqarishdan

iborat (yana q. Darvinizm, Progress).

---

  Soʻnggi tahrir 2 yillar avval Nataev tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Evolyutsion_taʼlimot&oldid

=2029295

" dan olindi