Ekanomikalıq prtsesslerdin’ globallasıwı h’a’m milliy ma’pler

Ekanomikalıq prtsesslerdin’ globallasıwı h’a’m milliy ma’pler.
Reje

1. 
   Ekanomikalıq prtsessler xalqara miynet bo’listiriliwi.
   
2. 
   Trans milliy korparatsiyalar.
   
3. 
   Globalizatsyanin’ eki ta’repleme ha’reketi.
   

Bul birinshiden milliy xojaliqtin’ o’z ma’mleketi shegaralarina siymay basqa ma’mleketler xojalig’I menen integratsiyaga kirisiwi natiyjesinde tovarlar agimi tezlesip investitsiyalar kiriwine sharayit qolay bolip, ma’mleket rawajlaniwi ushin qooimsha jol ashadi. Ekinshiden sawda ixtiyaji bul jagdaydin’ tezlesiwine turtki boladi, bul maqsette hatte jahan sawda sho’lkemide usinis etilgen. Ushinshiden tabiyiy reswrslardin’ bir tegis jaylaspaganinan zarwr onimge iye boliwga umtildiradi. To’rtinshiden miynet bolistiriw ustinliklerinen, millit ekonomiyanin’ o’z ara baylanislilig’naan paydalanip aldin’g’a o’tip aliw mu’mkin. Besinshiden askeriy ha’m basqa kasipler iqtiyajlari global baylanisqa iye boliwina undiydi, bul transpotti, sondayaq, komunikatsiyanin’ basqa vositalarini qatti rawajlandirwdi talap etedi. Altinshidan, xaliq migratsiyasin basqariw zaruryatin shart etip qoyadi.h.t.b.

Globallasiwdin’ hazirgi basqishinda ekonomika da konkret ma’mleket baqlawinan tisqari iskerlik korsetetugin trans milliy karxanalardin’ payda bolganligi alaxida qady etiw lazim. Bulardin’ ekonomikanin’ ayrim sektorlarin baqlaw konkret teretoriya, millet yaki madeniyat shenberi menen sheklenbegen. Jahan shenberinde iskerlik korsetip atirgan xalqara valuta jamg’armasi, xalqara rekanstiruktsiya ham rawajlaniw banki ham basqalar islep shigariwdi qarjilandirwga emes, balki agimlarin joneltirwge dayir siyasatti belgiliydi. Olar finansli ma’mleket sipatinda bir qansha mayday ham ortasha ma’mleketler byudjetlerinin’ artiq imkaniyatlarina iye. Sonin’ ushin jahanga shiqpaqshi bolg’an qalegen ma’mleket olardin’ sharti menen esaplasiwga majbur.
Trasmilliy korparatsiyalar xalqara valuta jamgarmasi ham basqa xalqara duzilmelerde islew ushin saylanba jumisshilar tayarlanadi. Bul menejerlardin’ iskerligi natiyjesiinde tiyisli tarizde global shenberde turli qararlar, sol tiykardan kambagal ma’mleketlerden isshi kushlerin rawajlangan ma’mleketlerdin’ qaysisina qansha usinis qiliwgadiyin diyin bolgan qararlar qabul qilinadi.
Ekonomikaliq globallasiwda batistan tisqari Qatar regionlarga kiritilip atirgan qarji ham texnologiya ushin ma’mleket suverenitetinin’ bir boliminen waz keshiwge majbur bolinadi. Bunin’ aqibetleri bolsa kopten-kop jaman jagdaylardi keltirip shigarmawi mumkin emes.
Jahan ekonomikasi globallasiwdin’ hareketleniwshi kushleri ham sebepleri. Globallasiw sebebinin’ kiyingi logistic basqishi globallasip atirgan jarayanlarga tasir korsetiwshi, birqatarda olardi rawajlantiriwshi sebepler ham globallasiwdin’ hareketleniwshikushlerdi korip shigiwdan ibarat boliwi lazim. Aqirg’isina jahan ekonomikasi shenberinde kysh toplap atirgan kapitaldin’ jiynaliwi ham oraylasiwin, xojaliq omirinin’ transmilliylestiriwi iri trans milliy korparatsiyalar ham finansliq gruppalardin’ osiwi ham rawajlaniwin kiritiw mumkin. Zamanagoy globalasiw jagdaylarina tek milliy bazarlarda emes, sondayaq, jahan shenberindegi bazarlardada globallasiwdi qollaytugin bazaar basekesi kibi kush ulken tasir korsetedi. Basekenin’ tiykargi qurali-qarejetlerdi kemiytiw, tovar ham xizmetler sipatin asiriw, olardin’ turlerin keniytiriw globallasiwdin’ motori esaplanadi.
Globallasiwdin’ bir hareketleniwshi kushi ilmiy texniykaliq jetiskenliktin, texnologik innavatsiyalar jetiskenliktin rawajlaniwi bolip , ol transport ham baylanisti, axbarat ham telekomunikatsiya sistemalarim modifikatsiya qilliwda janede aniq boladi, Tovar ham xizmetler, idea ham axbarat onimlerin shegaraliq transport qurallarina tez ham kem qarejet penen jaylastiriw ushin kutilmegen imkaniyatlardi jaratadi. Yaginiy axbarat ham komuniykatsiya texnologiyalardin’ juzege keliwi, tez xarakterleniwshi kompiuter texnikasi, siygnal uzatiwshinin’ optic texniykasi, sputnik ham uyali telefon baylanisi, kibernetika, sviyaz texnologiyalari, kompakt elektron qurilmalar rawajlaniwi, internen global baylanisinin’ jaratiliwi menen, basqa texnik utiqlardin’ juzege keliwi menen payda boldi. Uliwma jana imkaniyatlar axbarat ham komunikatsiya texnologiyasi shenberinde janaliqlardi jaratiwi globallastiriwdi rawajlandiriwdi qollaytugin bilimlerge (knowledge-basek) tiykarlangan haqiyqiy axbarat innovatsiyalari haqqninda aytiw imkanin’ beredi. Bar esap-kitap ham bahalarga mas kiyingi 5-10jil ishinde dunyadagi bar axbaratlardin’ uliwma kolemi har yarim jilda eki esege asadi: bul Mur nizami atin algan (bul tenedentsiyani en daslep tawgan adamnin’ atina qoyilgan)
Xalqara ekonomikaliq munasebetlerdi amerika izzertlewshisi Dj. Garret jahan ekonomikasi golballasiwdin’ ush tiykargi mexanizimin ajratip korsetedi : 1) jahan sawdasinda osip baratirgan baseke; 2) islep shigariwshilardin’ islep shigariw kushin basqa ma’mleketlerge jaylastiriw esabina jeke daramatlarin asiriwga uriniwlar natiyjesinde islepshigariwdin’ kop milletli hareketlerin ornatiw ; 3) qarjili bazarlardin’ xalqara integratsiyasi.
Jahan ekonomikasinda transmilliylestiriw barislari real ham qarjiliq tarmaqlarinda transmilliy korparatsiyalar jaratiliwi ham olardin’ iskerligi jamlesedi. Batis ekonomistlerinin’ islerinde ekonomika iskerliginin’ bugan uqsas subektleri transmilliy, xalqara, multimilliy, supermilliy, global ham basqa kompaniyalar dep ataliwi mumkin. Sogam mwapiq rawishte transmilliy korparatsiya degende, iri finanslasqan, islep shigariw, milliy texniykaliq, sawda servis uyimlari tusiniledi, olar oz operatsiyalarin ozleri sholkemlestiredi ham basqa shet ma’mleketlerde de birdiy amelge asiradi. Olardi jeke islep shigariw, bank, investitsiya, sawda-reklama iskerligi, ilmiy izzertlew islerin amelge asiriw, kadirlardi tayarlawdi oz ishine aliwshi quramali sholkemlestirilgen duzilme bir-birinen ajratip turadi.

• 
  TMKlardin’ zamanagoy ajralip turatugin tarepleri tomendegilerden ibarat:
  
• 
  Bazarlardi reje tiykarinda juritiw ham jahan koleminde basekeni amelge asiriw( ayrim shetelli ekispertler golbal basekenin’ zamanagoy atamasi ushin jana soz – “giperbaseke’’ sozin isletedi);
  
• 
  Jahan bazarlarin sonday global korparatsiyalar menen ajratiw
  
• 
  Jana axbarat komunikatsiya texnologiyalari tiykarinda zo bolimleri iskerligin kushiytiw; korparatsiya duzilmelerin qarjilastiriw, oz bilimleri, zavodlari ham qospa korparatsiyalar duzimlerinin’ maslasiwshanligi, oz bolimleri, zavodlar ham basqa karxanalardi jalgiz xalqara basqariw duzilmelerine birlestiriw;
  
• 
  TMK iskerlik juritip atirgan ma’mleketke ekonomikaliq ham siyasiy tasir korsetiw.
  

Harqanday ma’mleket ushin en tiykargi rawajlaniw, tabiyiy ishki bazar bolip qalaadi ( iri ma’mleketler bunda gayritabiyiy ustinliklerge iye), sondayeken transmilliylestiriw barisi kushiyiwi menen siyasiy ekonomikaliq rawajlaniwdin’ tiykargi kritiykasi jahan bazarina zamanagoy onimler menen shigiw ham ol jerde oz ornin’a iye boliwdan ibarat bolip qaladi.
TMK lar jahande shetelli investitsalar (TXI) din’ tiykargi bolimin amelge asiratugin xojaliq subektlaari esaplanadi. Aqirgi din’amika hayran qaldiradi: 2002 jildagi xalqara investitsiya haqqindagi bayanlama magliwmatlarina kore, duniyada TXI nin’ ortasha jilliq osiwi 90- jillardin’ birinshi yariminda 20% ti, ekinshi yariminda bolsa 40,1% ti quragan. Xalqara investitsiyalar uliwmaliq kolemdegi tuwri shetellik investitsiyalar ulesinin’ tiykargi capital 1980 jildagi 2,0-2,4% den 1990-jildin’ aqirlarinda 6-8% ke diyin osti.
Globallasiw ham regionalizatsiya, teretoriyaliq ekonomikaliq integratsiya barisinda ozara munasebeti hamme waqitta birdiy manige iye bolabermiydi. Sir emes globallasip atirgan jahan ekonomikasinin’ bugingi halattin xarakterli belgilerinen biri kop mugdarli teretoriyaliq ekonomikaliq toparlardi payda etiw bolip qalmaqta. Regionalizatsiya (teretoriyaliq ekonomikaliq integratsiya) ham globallastirwdin’ ozara iskerligi haqqindagi sadda korinisler biri keinshisin inkar qilatugin pozitsiyaga mas keledi. Maselen, sonday pikirlerde ushraydi, bunda “xalqara rigionalizatsiya globallasiwdin’ diolektik biykarlawshisi esaplanadi, yaginiy, teretoriyaliq kelisimler ma’mleketshiliktin sheklengen mugdarin gana oz ishine aladi”.
Ataqli rus izzertlewshisi prof. Yu.V.SHishkov pikrine kore globallasiw ken’ xojaliq omirinin’ rawajlaniwi, sol menen bir waqitta teretoriyaliq integratsiya sipatinda bir teretoriya shenberinde ishki xojaliq omirin rawajlaniwdin’ en’ joqari darejesi boladi. Sol tiykarda aytiw mumkin teretoriyaliq integratsiya aldin’ala seziw ham bir waqitta bir teretoriya shen’berindegi globallasiw manisin sholkemlestiriwdi rawajlaniwdin’ teren’ ham intensive darejesi.
Teretoriya ekonomikaliq integratsiya jahan xojaligi globallasiwdi teren’lestiriw ushin daslepki shart-sharayatti payda etedi.
Globallastiriwdin’ hareketlentirwshi kushleri globallastiriwdi ania nizamlarda jajlestiredi. Jahan ekonomikasin globallastiriwdi ozine keliwi ham evolyutsiyaga tasir korsetiwshi tiykargi sebepler ishinen to’mendegilerdi keltiriw mumkin:

• 
  Ma’mleketlerara ozara ekonomikaliq baylanistin qatan kushiyiwi; hazirgi kunde hesh bir ma’mleket ozinin’ rawajlaniwinda jahan birlespesiham regressidan uliwma uzaq bolgan jagdayda qaliwdi qalemegen halda jahan ekonomikasinan sirtta qaliw mumkin emes; kiyingi waqitlarda diunyanin’ barshe ma’mleketlerdin’ ekonomikaliq ashkaraliq darejesi tez pat penen osip bariwi; xalqara sawda ham kapitaldin’ ma’mleketlerara hareketlerinin’ osiwi sebepli xalqara ekonomikaliq makanda juz berip atirgan milliy ekonomikaliq jarayanlarga intensive tasir korsetiwi;
  

• 
  Tayar onimdi ma’mleketler ara almastiriw ushin islenip atirgan, agrar shiykizat tovarlarin almastiriw bolsa xalqara sawdani janede kobiytipatirgan birwaqitta xalqara miynet bolistiriwinin’ jana sipatinin’ juzege keliwi; ishki tarmaq sawdasinin’ salistirmali awirliginin osiwi;
  
• 
  Xalqara finansliq bazaar milliy sigmentlerara baylanislardin’’ ham janede integratsiyalasqan global finansliq bazaar juzege keliwinin kushiyiwi;
  
• 
  Xojaliq omirinin jeke ham subektlerge iye bolgan turli ma’mleketlerfegi teretoriyaliq tarmaq xojaliq subektleri ortasinda uzliksiz baylanislardi qollap qwatlaw ushin sharayat jaratatugin axbarat ham telekomunikatsiya rawajlaniwi ;
  
• 
  Kushli texnologik ham finansliq resurslarga iye bolgan, duniya juzinde islep shigariw ham basqa bolim ham bolimlerdi jaylastiriw, ham sol sebepli jergilikli basekeles qolayliqlardan paydalaniw onimdarligina erisiw imkanin beriwshi trans milliy korparatsiyalar jumis shen’berin global rawishte ken’iytiw;
  
• 
  Rawajlanipatirgan ham bazaar ekonomikasina otipatirgan ma’mleketlerdi xalqara sawdaga tartiwdin’’, xalqara kreditlestiriw ham investitsiyalastiriwdin’’, xalqara miynet migartsiyasinin osip bariwi;
  
• 
  Jahan ekonomikasi subektleri duzilmesinin tiykargi quramaliligi – jahan orenasinda milliy ma’mleketler ham oz iskerligi shen’berinde milliy qolayliqqa iye bolgan kompaniyalar menen bir qatarda TMK lar ham TMV lar, xalqara ekonomikaliq sholkemler, teretoriyaliq sholkemler, sondayaq , integrallasqan uyimlar, sondayaq, ma’mleketlik emes sholkemler, iri qalalar hatte, ayriqsha indevidler (alimlar, madeniyat jumisshilari, Dj. Sorosga uqsagan isbilermenler ham basqalar) da belsendi qatnasiwi mumkin.
  
• 
  Globallastiriwdin’’ tiykargi belgileri qanday ? olarga xalqara miynet bolisti xarakterdegi sipat ozgerislerin, TMK kibi jahan ekonomikasi subektlerinin duzilis shen’beri ham iskerlik qamrawinin osiwin, global ekonomikaliq barislarga maslastiriw maqsetinde milliy ham xalqara darejede ekonomikani basqariw dizimindegi ozgerislerdi kiritiw mumkin, xalqara ekonomika baylanislar xalqara xojaliq barbolgan barshe quram bolimlerinin tiykargi korinisine aylanadi; eshbir, hatte en’ kushli ma’mleketler ham sirtqi duniya menen birigip ketpegen, uliwma jeterli tartibinde mustaqil rawajlana almaydi;
  

Jahan ekonomikasi globallasiwi barisinin natiyjeleri. Jeke ma’mleketler ham jahan birgeislesiw ma’mleketleri gruppasi ushin ekonomikaliq globalasiw barislarinin natiyjeleri haqqindagi maselenin qoyiliwi tan alingan masele esaplanadi. Bir tarepten, xalqara ekonomikaliq nazariyasi shetellik basekelesler ushi bazarlardin’’ ashiliwi, xalqara sawdanin kushiyiwi, finansliq resurslar ham investitsiyalardin’’ ma’mleketlerara jaylastiriliwi, xalqara islep shigariwdan maqsetke muwapiq paydalaniw, xalqara islep shigariwdi asiriw ushin imkaniyatlar jaratiwdan dalalat beredi. Natiyjede globallastiriw usi jarayanda qatnasatugin memleketlerdin’’ ulken jetiskenligi menen baylanisadi. Sol menen bir waqitta, globallastiriwdin’’ neoliberal modelinin tiykargi mazmuni bolgan xojaliq omirinin ken’ qamrawli liberalizatsiyanin globallastiriw menen birlesiw sharayatlarinda global tovar ham finansliq bazarlarda integrallasqan basekenin kushiyiwi baseke guresiwinde kushlerge janbasiwi ayriqsha kompaniyalar hamde ayriqsha ma’mleketler ushin ham muqarrar risklerdi anlatadi. Rawajlangan ma’mleketler ushin globallastiriwdin’’ en’ ulken paydalari jeterli darejede joqari (tap sol jerlerde kushli kompaniyalardin’ shtab-kvartiralari- jahan bazarlarindagi oyinlar, sondayaq, sayaranin tiykargi ilmiy-texniykaliq ham texnalogik salasi, tiykargi finansliq resurslari jaylasqan), ayriqsha islep shigariwdin’ qisqartiriw, daramatlardi qayta bolisiriw, sotsiyalliq ten’sizliktin kutilip atirgan asiwi korinisindegi riskler ma’mlekettin ekonomikaliq siyasati menen bolip bolip konfensatsiya qilinadi.
Onshali rawajlanbagan ma’mleketlerdin’ en’ halsiz tarepi olardin’ bazarlardan sirtellik qarji kaoitaldin’ chayqaw tiykarinda agip kiriwi ham shigip ketiwi. Kiyingi on jilliqtin jahan tajriybesi (1994-1995 jillardagi Meksikadagi krezis, 1997-jildagi xalqara (aziya krezisi, Rassiya, Braziliya, Argentinadagi izbe-iz juz bergen krizisliq ozgerisler ) globall finansliq kapitaldin’ ma’mleketlerara hareketi rawajlanip atirgan ma’mleketler ham otiw ekonomikasindagi ma’mleketler finansliq ham font bazarlarin qulatip, bul ma’mleketlerdin’ milliy valyutasinin barqararligin sondirip gana qoymay, sondayaq, usi ma’mleketler xojaliginin real tarmaginda juda keri tarizde korinedi
Globallastitiw kop hallarda ekonomikanin rawajlaniwi darejesin asiriwga ham onshali rawajlanbagan ma’mleketlerdin’ jahan ekonomikasindagi orninin kushsizleniwine alip keledi. Kopgana rawajlanipatirgan ma’mleketler ham otiw ekonomikasindagi ma’mleketler rawajlangan ma’mleketlerge texnalagik jaqtan baylanisli boladi: zamanagoy texnalogiyalardin’ quramalasiwi olardin’ islenbeleri qarejetlerin juda asirip jiberedi, ozlestirilgen texnalogiyalar bolsa komplementler alimlardin’, birinshi gezekte joqari darejede oqitilgan qaniygelerdin’ joqligi sebepli jaqsi natiyje bermewi mumkin.
Globallastiriw jahan ekonomikasi rawajlaniwdin’ uliwma nizami-onin ten’sizligin biykar qilmaydi, odan, rawajlangan ma’mleketler toparlari ushin jaham bazarindagi jetekshiliginin ozine tanguresinen qaship qutilip bolmaydi. D.Marshall (Ulli Britaniya) pikrine kore, “soni toliq isenim menen aytiw mwmkin, ma’mleketlerara ayawsiz baseke kibi dizimnin bunday manistegi xarakteristikasi, jetekshi rawajlangan ma’mleketlerdin’ jahande jetekshi orindi iyelew ushin basekelesiwi, barshe ma’mleketlerdin’ oraylasqan yaki pereferiy ma’mleketlerge boliniwi, zamanagoy kapitalistlik duzim janede integeallasip baratirganina qaramastan ozgermiy qalmaqta. Jahan kopitalizimi barshe ma’mleketlerge paydali rawajlaniw ushin ten’ imkaniyatlardi jaratpagan ham bunnan kiyinde jaratpaydi. Joqari daramat aliw ushin gures soydaliginsha qalmaqta… jahan ekonomikasi bos tap aldin’giday, harqiyli rawajlanip atir” .
Duniyadagi ush tiykargi ekonomikaliq kush-AQSH,Batis Evropa (yaki janede tar jandasiw boyinsha Evropa birlespesi)ham Yaponiya ortasindagi baseke birinshi nawbette texnalogik rawajlaniw, joqari texnalogiyalar-mikro elektronika, biotexnalogiya, jana materyallardi jaratiw ham basqalar shen’berinde rawajlanadi.
Jahan banki tarepinen tayarlangan, 2000-2001-jillardagi xalqara rawajlaniw haqqindagi bayanat magliwmatlarge kore, duniyanin en’ bay 20 ma’mleketi xalqinin ortasha daramatlari, kambagal 20 ma’mleketlerdin’ ortasha daramatlarin 37 marte asirdi. Bunda kiyingi 40 jilda jarilwlar eki esege asti. Duniyanin 5 bay ham 5 kambagal ma’mleketleri ortasindagi daramatlardagi uziliwler bolsa 1990-jilda 60:1 ham 1997-jilda 74:1 ti quradi. Fin ekisperti K.Kilyunen pikrinede qosiliw mumkin, onin pikrinshe, “ekonomikaliq duzim duniyanin 225 bay adamlardin’ uliwma bayligi bir trln. Dollirdan asqanda saglam esaplaniwi mumkin emes, bul 47% adamdi qurawshi 2,5 mlrd. Kambagaldin’ jilliq daramatlarina ten’ … sayaranin 3 bay adaminin uliwmaliq halati 48 rawajlangan ma’mlekettin uliwma YAIM asiradi”. Rawajlangan ham onshali rawajlanbagan ma’mleketler ortasinda qarsiliq onsheli qatan’ emes, aldin’ jahan birgeislewinin tiykargi qurami sipatinda qatnasqan ayrim ma’mleketler bugin jaqsi rawajlanbagan ma’mleketler qatarina kirip qalgan (BMSH qabari boyinsha). AQSH jahan xojaliginda oz jetekshiligin saqlap qaliw ham janede asiriwda, oz milliy maselelerin sheshiw ushin globallastiriwdin’ neoliberial varyantinan paydalaniwga hareket etedi.
Globalastirwdin’ en’ daslep, finansliq paydasi, oz teretoriyasinda sinawdan otkerilgen’ (1960-1970-jilliarda aq) ayriqsha beriferey ma’mleketler, offshore teretoriyalar, sirtel kapitalin tartiw maqsetinde saliqtan azat qilinganligin aliwlari mumkin. Tort tiykargi teretoriyaliq topardi birlestiriwshi offshore teretoriyalardin’ putin korinisi juzege keldi. Karib ten’izinin offshore teretoriyalari nyu-york benen bir waqtinshaliq aymaqta bolgan qubla ham arqa amerika ma’mleketlerine xizmet qiladi. Paris ten’izi ma’mleketlerindegi offshore teretoriyalar jaqin shigis neft qazip shigaratugin ma’mleketlerge xizmet qiladi. Tinish okyaninin Singapur, Gangkon sondayaq, Vanuatu, Nauru ham basqa aral teretoriyalari Tokio bir waqtinshaliq aymaqta jaylasqan Aziya tinish okyani ma’mleketlerinin finansliq kapitalinan paydalaniladi.
Globallasiw asirese finansliq ham ekonomikaliq sahada jedel baris penen ketpekte. Ol aldimenen, tabiyiy bayliqlar ham sawda bazarlari ustinen baqlaw ornatiw barisinda basekenin keskinlesiwinde korinedi. Bunda ma’mleketler menen bir qatarda transmilliy karparatsiyalar (TMK) ham jetekshi orin tutadi.
Transmilliy karparatsiyalar industrial rawajlangan ma’mleketler global ahimiyetke iyebolgan kop funktsiyali milliy trest ham kontsernleri, xalqara fiyrma, kompaniya ham karparatsiyalari. “ Trans” old qosimshasi oz ati menen- tmk milliy shegaralardan tisqarida Tovar ham xizmetlerin islep shigaradi ham satadi: olar idealarin, diydin’,standart ham texnalogiyalarin uliwma duniya boylap tarqatadi: olar oz operatsiyalarin global koleminde rejelestiredi, bunda oz milliy xarakterlerin saqlap qaladi. Transmilliy kompaniyalar degende kobinshe oz islepshigarw aktivlerin birden ziyat ma’mlekette baqlay alatugin kompaniyalar tusiniledi. Asos ma’mleketlerdegi bas kompaniyalar qabul qiliwshi ma’mleketlerdegi kompaniyalar ham filallarin invistitsiyalagan halda sirtellik aktivlerge iye boladi. Investirlastiriwdin’ bunday turi basqariw ham baqlaw huqiqin inabatqa aladiham twri sirtel investitsiyalar sipatinda korip shigiladi. Bugan qarama-qarsi rawishte fortfilliy investitsiyalar baqlaw huqiqin bermiydi, olar adette, daramar aliw maqsetinde pul bazarlari qurallarin ham sirel qimbatli qagazlarin satip aliwdi baqlawda ustaydi.
Kompaniya eger tek gana sirt eelde sawda qilsa yaki sirtel fiyrmalarinin sherikleri sipatinda qatnassa TMK esaplanbaydi. Kompaniya ushin TMK atagin aliwdin’ birneshe jollari bar. Maselen 1) kompaniya sirtelde birneshe affilyat yaki filyallarina iye bolsa 2) olar duniyanin kop gana ma’mleketlerinde iskerlik juritedi 3) sirtelde alingan daramatlar ulesi yaki basqa daramatlar barshe daramatlarga salistirmali joqari bolsa. 4) onin jumisshilari akktsiyanerleri ham menejerleri kop turli ma’mleketlerden boliwi kerek 5) onin sirel operatsiyalari-bul tek sawda emes, sondayaq islepshigariw, izzertlewler, islenbeler ham boliwi mumkin.
Bunnan tisqari xalqara kompaniyalar statistiykasi kop gana mashqalalarga dush keledi. Jeke fiyrma sipatinda olar oz iskerligi haqqinda axbaratlarin zorga beredi, bunin ustine axbaratlardin’ bir bolimi jasiriladi. Xalqara korparatsiyalardin’ tusindiriwinde de pariqlar bar. Olar adette, keminde eki ma’mleketti aktivler ustinen baqlaw huqiqina iye fiyrma sipatinda aniqlanadi. Basqa aftorlar bolsa sirel islep shigariw kolemi kibi kriteriyanin ahimiyetin aytadi. Sol narsa aniq, TMK ni bir xilda aniqlaw juda ulken quramaliqlardi ozinde jamlegen ozgerwlerge maslasqan halda tinimsiz rawishte ozgerip turadi. TMK lar boyinsha BMSH komissiyasi oz waqtinda trans milliy kompaniyalarina tomendegishe tariyp Bergen:
Bul kompaniyalar:
- yuridik korinisi ham iskerlik shen’berinen qattiy nazer eki yaki odan artiq ma’mleket birligin oz ishine aladi;
- bir yaki odan artiq basshiliq oraylari arqali uliwmaliq strategiyani amelge asiriw ham kelisilgen siyasat jurgiziw imkanin beriwshi qararlar qabil qiliw dizimi shenberinde operatsiyialarda ozip ketiwi;
- ayriqsha birlikleri bir biri menen mulk arqali yaki olarda bir yaki bir neshesi basqasinin iskerligine yagniybilimlerdi resurslardi ham basqasi menen majburiyatlardi basqariw kibi qandayda basqasha tarizde oz ara baylanisaadi;
Xaliq ara korparatsiyalardin’ eki koriniste parqlanadi;
1.Transmilliy korparatsiyalar (TMK) –kapital boyinsha milliy (bas korparatsiya bir ma’mleketke tiyisli boladi) ham jumis shen’beri boyinsha xaliq ara (invistitsiyalar dunyanin kop gana ma’mleketlerinde amelge asiriladi).
2. Multi milliykorparatsiyalar (MMK) –kapital boyinshada jumis shen’beri boyinshada xaliq ara bolgan korparatsiyalar (bas kompaniya kapitali bir neshe ma’mleketler kapitalina tiyisli, invistitsiyalarda dunya boylap amelge asiriladi).
Olar jumisi tiykarinan ekinshi jahan urisinan keyin rawajlana baslap, hazirgi dawirde iri TMK lar kaen sirtqi ekanomikaliq ekspantsiya siyasatin juritpekte. Maselem, jahan boylap sawda koleinin derlik 3.2 bolimi TMK ulesine tuwri keledi, dunyadagi potentler, litsenziyalardin’ besten tort boimide olarga tiyisli. Qaniygelerdin’ pikirinshe, 2004-jilda jer juzinde 64min atrapindaTMKlar bar bolip, olardin’ dunya boyinsha 330min filiyallari iskerlik alip bargan. ( salistiriw ushinsanlarga murajet etsek, 1930-jilda dunya koleminde 30 TMKlar bolgan bolsa, 1970-jilda 7minga, 1976-jilda 11 minga jetti). Dunya koleminde jetekshi abrayga iye en iri 100 TMKlar xaliq ara sawdanin uliwmaliq koleminin 16 % in iyelik qiladi ham bul TMKlardin’ 3.1 bolimi AQSHqa tuwri keledi. 20-asir soninda jetekshi 100 TMKlardin’ shet ellerdegi aktivlaeri 1.4 trln. dollordi quragan.
Aytiw kerek, zamanagoy TMKlarga tan bolgan jekelik,bul «eki korinislik» jandasiw. Bir tarepten olr dunya ekanomikaliq orayinin leberallasiwi ham demakraytiyalasiwinan maptar bolsa, ekinshi tarepten TMK ishide dunya bar erkin bazar nizamlari islemeydi (bazaar tiykarinda emes balki korparatsiyalar strategiyasinan kerlip shigip bahalar belgilenedi). Uliwma TMKlar iskerligi ozleri jaylasqana ( dizimnen otken) ma’mleket mepleri menen bekkem baylanisqan boladi.
Iri TMklar kop gana ma’mleketlerde iskerlik juritip sotsiyal omirdin’ bashe jonelislarine tasir etiwge urinadi. Ayrmlari bolsa ma’mleketlerdin’ ekanomikaliq ham siyasiy baqlawlarinan uliwma azat boliwga ham birinshi gezekte qanday jollar menen bolmasin, ozinin finansliq maplerin qorgawga hareket etedi. TMKlar ham belgili ma’mleketler hukimeti ortasinda qarama qarsiliqlar juzege kelgen halda olr sol ma’mleketten shigip basqasina barip jaylasadi.
TMKlar iskerliginde haweterge tusken jahan birlespesin tinishlandiriw ushin 70-80-jillar dawaminda BMSH darejesinde TMK lar iskerligin izge saliw, jergilikli islep shigariwshilar mapin qorgaw maqsetinde ozine tan adepikramliq kodeksin islep shigiwga uriniwlar kop bolgan. Biraq, bul uriniwlar TMK wakillerinin’ qatti soqligisiwina dus keledi ham 1992-jilda bul alip barilip atirgan tartisiwlar toqtatiladi.
TMKlar iskerligi ko’p g’ana, asirese, rawajlanip kiyatirg’n ma’mleketler ekonomikasina to’mendegi unamsiz hallar ko’rindi:

• 
  ma’mlekettin’ go’nergen ekologiyk jaqtan qawipli texnalogiyalar shig’indixanasina aylanip qaliwi mu’mkin;
  
• 
  ma’mleket sanaat islep shig’ariwshinin’ en’ rawajlang’an segmentleri ham ilmiy izleniw duzimleri, keleshegi jergilikli karxana ham firmalarin iyelep aliw qawipi;
  
• 
  jergilikli kompaniyalarina ko’re TMK ma’plerine mas keleshek jo’nelislerin tg’stiriwi mu’mkin;
  
• 
  ekonomik yamasa finansliq krizis ju’z Bergen hallarda karxanalardin’ jawiliwi, islep shig’ariwdin’ qisqartiliwi, jumissizliqtin’ ku’shiyiwi: bunday hallarda TMK lar qarejetlerin ma’mleketten alip shig’ip ketiwge hareket qaladi:
  
• 
  belgili bolg’aninday, TMK lar jahan ekonomikasinin’ integratsiyalaniwi, zamanagoy texnika ham texnalogiya rawajlaniwina u’les qossada, milliy ekonomika rawajlaniwga keri ta’sir etip atirg’anina ko’z jumip bolmaydi.
  

Juwmaq shg’aratug’in bolsaq jahan xojaliqlarara baylanislarda TMK lar kop g’ana quramali ham tez rawajlanip kiyatir. Uristan kiyingi batis EVROPA, Yaponiya ham jana industtsyal ma’mleketlerdin’ basip otken joli soni korsetedi, TMK lar menen basekeleske shidam beriw ushin milliy kapital belsene sirtqi ekonomikaliq siyasat alip bara alatug’in kushli finansliq ham sanaat duzimlerine birlesiw lazim. Bir partiyanin uzaq dawir ustinligi guzetilgen Yaponiya jamiyet de kop partiyaliq sistemaga kiredi. Sonin ushin bul ma’mlekettegi sistema bir partiyaliq sistema menen aldastirmaw kerek.
Yaponiya ,Suriya , Ispaniya kibi ma’mleketlerde jetekshi partiyan oz ishine algan kop partiyali sistemanin paydali ekenligi tajriybelerde sinap korildi.
Dunya ma’mleketlerinin jalpi milliy o’nimlerinin’ mwapiq olardin’’ dizimi du’zilip shigilsa ham TMK dizimi menen salistirilsa, ekonomik qudretke koer “metsiu” kompaniyasi 25-orindagi “ma’mleket” bolar eken, kiyin bolsa: “Metsiubysi” 26 “itochw” 30 “su-mitomw” 36 “ tayota” 38 htb.
Ayrim izzertlewshiler daramatlargin’ global konvengertsiyasi haqqinda aytpaqta. Olar haqqindagi pikirlerin jarili ma’mleketlerdin’’ ekonomikasinan ozip ketken halda, yaginiy janede joqari pat penen rawajlanip atirgani menen dalilleydi. Haqiyqatindada bolsa sotsiyal ekonomikaliq bay ma’mleketlertikinen kere juda tomen koriniste rawajlanip atirgan waqitta, tez osiw tek qubla shigis Aziya ma’mleketlerinin’ (Aziya jolbarislari dep ataliwshi) kem sanli topari ushin tuwri keledi. Olardin’’ globalizatsiyadan alatugin paydasi juda kem kobinshe bolsa 0 ge ten’.
Natiyjede tek daramatlardin’ konvergentsiyasi da ten’lestiriliwi, balki olardin’’ bo’liniwide bar.
Globallasiw sebepli tez rawajlanip atirgan ma’mleketler bay ma’mleketlerge aylanadi, jarili ma’mleketler olardan janede artta qaladi. Dramatic tarizde osip baratirgan daramatlardagi parq naraziliq keltirip shigaradi, bul xalqara problemalarga alip keliwi mumkin. Songi 15 jilda xaliq jan basina daramat juzden artiq ma’mleketler tomelegen, alpistan ziyat ma’mleketlerde xaliq jan basina talap qisqargan. (rawajlangan ma’mleketlerde jasap atirgan derlik 5 mlrd adam arasinda 3\5 bolegi en’ tomen sanitary normalarga mas kelmiytugin sharayatta jasaydi, 1\3 boleginde ishimlik suw jetispiydi, 1\5 bo’legi bolsa toyip awqatlanbaydi). “ Lmtiyazlardi adalatli bo’listiriw” jahan ekonomikasin golballastiriwdin’ en’ tiykargi problemalardan biri esaplanadi. Biraq bul problema, okinishke ko’re, jalg’z problema emes.
Basqa bir tiykarg’i problema milliy ekonomikanin’ uliwma duniya darejedegi o’zara baylanislig’i sebepli ju’z beriw imkaniyati joqari teretoriyaliq yaki global biyqararliq penen shartlengen. Bir ma’mlekettegi ekonomikaliq silkiniw global aqibetlerge iye boliwi mumkin. Du’niya boyinsha depressiya populistik shaqiriqlardi keltirip shig’ariwg’a, globallasiwdin’’ barisinda qarar tapqan ozara baylanisliliq ha’m baylanisti uzip jiberiwge qadir. Natiyjede ekonomikaliq urisqa aylaniw qawpi bolg’an ekonomikaliq problema ha’m hatte askeriy-siyasiy toqnasiw kelip shigiwi mu’mkin.
Ayrim ma’mleketler ekonomikasin qadagalaw mustaqil hukimetler ekonomikasina en’ ku’shli ma’mleketler, kopmilletli, global korparatsiyalar ha’m xalqara sho’lkemler qolina o’tiw qawpide bar. Sol sebepli ayrim siyasatshilar globallasiw hadiysesinde milliy suverenitetden ajraliw qawipin ko’ripatir. Sonin’ ushin globallasiw milliy ma’mleketler jetekshilerinde onin’ ku’shi aldin’da azzilik sezimin tuwdirriwi, apwayi puqaralarda bolsa oni jaqtirmaw sezimin oyatiwi mumkin. Bul kibe kiypiyatlar proteksionizmga sharlawshi ksenofobiya ham milletshilikti qayta oyatiw, ekstremistik siyasiy hareketti keltirip shig’ariwi mumkin. Bul bolsa o’z nawbetinde problemalardin’’ juz beriwine sebep boladi. Ko’binshe is haqi joqari bolgan ekonomikaliq rawajlangan ma’mleketlerdegi jumissizliqti globallasiw tosiq bolatug’in hadiyseler qatarina kiritedi. Biraq aytiw kerek, bul kibi pikirlerdi olardin’’ ko’pshiliginde jumissizliqtin’ pas mug’dari ham is haqi pas bolgan ma’mleketlerde jumissizliqtin’ joqari darejesi inkar etiledi. Haqiyqatinda bolsa bantlikke hukimet siyasati ham texnalogik globallasiwinin’ basqa sebeplerine ko’re ko’brek ya’sir ko’rsetedi.
Globallasiw ken’iyip bariwg’a arasinda onin’ sotsiyal tinishliqqa qawpi twrisindag’i apsanalardi baylanistiradi. Biraq sotsiyal tinishliq darejesine uliwma basqa tasirler- saliq siyasati, demografik tendentsiyalar birqansha ko’brek tasir etedi. Sonin’ menen birge kiyingi waqitlarda ko’pshilik rawajlangan ma’mleketlerde orta klastin’ protsenti kemiyip baratirg’anin aniq daliyl sipatinda inkar etpew kerek.
Jahan xojalig’i ham xaliqara miynet bolistiriwindegi tiykarg’i rawajlaniw tendentsiyalari haqqinda teren’ bilimge iye bolmay turip ekonomikaliq qawipsizlik problemasin izzertlew mu’mkin emes.
Bul tendentsiyalardin’’ tiykarg’i ekonomikanin’ globallasiwidur. Shetelde 2-3 min’ jilliqlarda geosiyasiy o’zgerislerdin’’ juz beriwin boljar eken, O’zbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov to’mendegi tariyp beredi. “ strategic waziypalardi sheship jahan hamjamyatida ken’ integratsiyalasqan, zamanagoy demokratik ma’mleket quriwdi jaqsi tu’sinemiz. Sebebi jahan xojaligi bu’ginge kelip kop qirli bolip atir… XXI asir xalqara munasebetlerde hesh qanday gu’mansiz golballasiw asiri boladi”.
Jahan ekonomikasinda globallasiw barisin to’mendegilerde ko’riw mumkin: xalqara capital bazarlari hamde infrostrrukturanin’ rawajlang’anlig’nda, global telekommunikatsiya sistemesinin’ qalipleskenliginde, transmilliy korparatsiyalardin’’ joqari ko’riniste o’skenligi, kishi ham orta karxanalardin’’ islep shig’aariwi, ekonomikliq ham investitsion iskerligi menen baylanisli bolg’an integeratsyalasqan milliy korparativ strukturanin payda boliwin keltirip o’tiw mu’mkin.
Sonin’ menen birge Orayliq Aziya ma’mleketlerinde ekonomikaliq ozgerislerdi jahan xojalig’nin’ transfarmatsiyasi menen xalqara basekenin’ kushiyiwi, kapitaldin’’ ma’mleketler ham teretoriyalar ortasinda erkin hareket etiwi, transmilliy korparatsiyalar iskerligin keniytiw, xalqara finans-kredit mu’nasebetlerin erkinlestiriw ham ekonomikaliq golballasiw menen a’melge asadi.
Basqa tarepten globallasiw rawajlang’an ma’mleketlerdi yag’iniy Orayliq Aziya ma’mleketlerin ham jahan xojalig’I baylanislarina kiriwge birqatar birqatar problemalardida juzege keltiredi. Bul problemalar- milliy ekonomikanin’ sirtqi tasirden qorg’almag’anlig’I, ma’mleketlerdi sirtle bazarlarina shigiwindagi qiyinshiliqlar, sirtqi transport ham information baylanislardi rawajlanbag’anlig’i hamde olardin’’ xalqara du’zimelerinen uzaqta jaylasqanligi, tiykarg’I eksport tovarlarina jahan bahalarinin’ o’zgerip turiwi, globallasiw iskerliginin’ Orayliq Aziyada qorshagan atrap ham energetika halatin awir aqibetlerge alip keliwi menen uzliksiz baylanisli.
Ekonomikada golballasiw tusinigi erkin sawda, erkin capital ag’imi, islep shig’ariw karxanalari daramat saliginin’ pasiytiriliwi, miynet ham tabiyiy resurslar qarejetin kemiytiriw maqsetinde islep shigariw tarmaqlarinin’ ma’mleketlerara erkin ko’shiwi kibi tiykarg’I ko’rinislerdi o’z ishine qamrap alsada, to’mendegi ko’rinislerdide oz ishine qamrap aladi:

• 
  rawajlang’an ma’mleketlerdegi kibi rawajlanipatirgan ma’mleketlerde uzliksiz is haqi, baha ham islepshig’ariw daramatlardin’’ bir-birine ten’lesiwi;
  
• 
  jumisshi kushin kemiytiriw ham radikal restruktizatsiya qiliw maqsetinde ma’mleket ishinde ham transmilliy shenberde kompaniyalar saninin’ o’siwi;
  
• 
  Internet tarmagi arqali finansliq axbaratlardin’’ uliwma duniya boyinsha tez tarqaliwi ham islep shigariw karxanalarinin’ ashiqlig’i;
  
• 
  Finansliq birjalardin’’ ahimiyeti artiwi;
  
• 
  Tovarlar reklamasinin’ ko’biyiwi;
  
• 
  Tovardin’’ milliylik ko’rinisi jog’alip bariwi;
  
• 
  Transmilliy kompaniyalardin’’ sani ahamiyeti artiwi.
  

Ekonomikanin’ globallasiwinda pirovard maqset barshe ma’mleketlerde birtegis ekonomikaliq o’zsw ham xaliq iskerliginin’ o’zswin tamiynlewden ibarat. Global rejelerdin’’ ju’zege keliw sebebi sipatinda bolsa globallasiw xalqara ekonomikaliq baylanislar barisinda jan’a qolayliq ham imkaniyatlar jaratiw menen bir qatarda har-tu’rli qawip ham qarama-qarsiliqlardida keltirip shigaradi.
Birinshiden, global baylanis ku’shiygen sayin jahan xojaliq sistemasinin’ rawajlaniwindag’i ten’sizlik aste qairin asip baratir. Rawajlang’an ma’mleketler ham rawajlang’an ma’mleketlerdegi sotsiyal-ekonomikaliq rawajlaniw ko’rsetkishleri ortasindagi pariq janede artip baratir. Rawajlang’an ma’mleketler eksporti jahan eksportinin’ derlik 60%in qutaydi. Rawajlanipatirgan ma’mleketler o’z eksport tovarinin’ 70% in rawajlang’an ma’mleketlerge satadi. Uya ma’mleket yag’iniy AQSH, Yaponiya ham germaniyada jahan xalqinin 9% jasaydi, olar esesine bolsa dunya daramatinin’ yarimi, xarydarliq ku’shinin’ 30% twri keledi. Du’nyadag’i “ ulken jetilik ” ma’mleketleri (AQSH,Kanada,Yaponiya, Frantsiya, Ulli Britaniya, Germaniya, Italiya ) esesine jalpi eksport ham importtin’ derlik yarimi teri keledi.
Ekinshiden ma’mleketler ekonomik rawajlaniwi intensivlig’i har-turli jo’nelisler, nizamlar boyinsha turlishe ko’rinedi. Maselen, ekonomikaliq duzimlerdin’’ tusindiriliwinde qollanilatug’in “ milliy bazaar modelleri ” in alip koriyik. Bazaar ekonomikasinin’ qaliplesiwinde Germaniya belgilengen bazaar modeli, Yaponiya, Qubla Korea yaki Qitaydagi bazaar bazaar mdilinen uliwma pariq qiladi. Bazar ekonomikasi institutlardin’’ sho’lkemlestirwde uliwmaliq uqsasliqlar bolsada, olardi duziw jollari turlishe bolip kelmekte.
Ushinshiden, erkin ekonomikani payda etiwde xojaliq juritiwdin’’ dunya nizamlarin unifikatsiyalawga urinbaqta, biraq bunda xalqara sholkemlerdin’’ hareketleri awmetsiz shiqpaqta. Sebebi, har bir ma’mleket ekonomikani tartipke saliw, oni erkinlestiriw ham sirtqi ekonomikaliq iskerlikti rawajlantiriwg’a o’zine xas usillardi qollamaqta.
Sirtqi ekonomikaliq qawipsizlik-shartnamalar ham institutlar du’ziliwin amelge asiriw barisndag’i barshe xalqara shartler jiyindisi bolip , onda har bir jahan birge islewindegi ag’za ma’mlekettin’ erkin saylaw ham ozinin’ sotsial-ekonomikaliq rawajlaniw strategiyasin islep shigiwi, sirtqi basimg’a ushramawi, basqalardin’’ isine aralaspaw, o’zara paydali ham o’zara kelisimli tiykarda jahandegi barshe ma’mleketler menen sherikligi.