Diniy ta'limotlarda oila masalalari Reja: Islom huquqida nikoh tushunchasi

Diniy ta'limotlarda oila masalalari


Reja:

1. 
   Islom huquqida nikoh tushunchasi
   
2. 
   Shariatda nikoh tushunchasiga mone`lik qiladigan holatlar
   
3. 
   Nikohni bekor bo`lishi omillari. Taloq turlari
   
4. 
   Meros turlari va uni taqsimlash tartibi
   

«Nikoh» tushunchasi shariatda shunday shartnoma-bitim sifatida ta`riflanadiki, unga muvofiq nikohga kirgan xotin erkak uchun begona, «taqiqlangan» bo`lmaydi. Nikoh tuzish uchun ayol yoki erkakning xohishi kifoya qilmaydi. Doimiy nikoh uchun ham, vaqtinchalik nikoh uchun ham nikoh duosini o`qish va nikoh bitimini tuzish talab etiladi.
«Uning alomatlaridan (yana biri) - sizlar taskin topishlaringiz uchun o`zlaringizdan juftlar yaratishi va o`rtalaringizda inoqlik va mehribonlik paydo qilishidir. Albatta, bunda tafakkur qiladigan qavm uchun alomatlar bordir».
(Qur`oni karim, «Rum» surasi, 21-oyat).
Islomda oilaning barqarorligi hamma narsadan ustun qo`yiladi, shu bois mustahkam oila qurishga barcha musulonlar tomonidan katta ahamiyat beriladi.
Islomda nikoh Allohga xush keladigan amallardan sanaladi, unga har bir kishi, hatto jamiyatda teng huquqli bo`lmaganlar, aqli norasolar ham haqlidirlar, agarda buni ular uchun xojalari, vasiylari va vositachilar hal etsalar.
Islom huquqiga ko`ra nikohning haqiqiyligi quyidagi to`rt shartning uyg`unligi, chunonchi:
1) bevosita monelik qiluvchi holatlarning yo`qligi;
2) muayyan shaxslarning roziligi;
3) mahrning belgilanishi;
4) rasmiy qoidalarga rioya etilishi bilan belgilanadi.
Nikohning birinchi bosqichi - kelishish, unashtirish (xitba) bo`lib, unda kuyov o`zi yoki vakili orqali kelinning otasi, vasiysi yoxud ishonchli kishisiga taklifini aytadi. Erning ayolga ajratadigan mulki (mahr) va nikoh shartnomasi (sig`a)ga kiruvchi boshqa shartlar xususida ham shu vaqtda kelishib olinadi.
Ikkinchi va uchinchi bosqichlar - kelinni kuyov xonadoniga uzatish (zifof) va to`y tantanalari (urs, valima). Bular oldinma-ketin bo`lishi ham mumkin, chunki, agarda kelin hali balog`at yoshiga yetmagan go`dak bo`lsa, uni uzatish to 13-15 yoshga to`lmaguncha kechiktiriladi. Valima vaqtida sig`a aytiladi va mahr yoki uning bir qismi (sadoq) to`lanadi.
Mana shu barcha bosqichlarda, faqat kelinga qilingan sarf-xarajatlarni (mut`a) hisobga olmaganda, nikoh hech qanday oqibatsiz to`xtatilishi mumkin.
So`nggi bosqich - amalda er-xotin bo`lish (nikoh). Nikoh ahdi qoidasini bo`lg`usi er yoki xotin yoxud ularning ishonchli vakillari o`qishlari lozim. Odatda nikoh ahdini arab tilida avvalo bo`lg`usi xotin, so`ng er o`qiydi. «Zavvajtuka nafsi ala–siddak al-ma`lum!» («Muayyan mahrga ko`ra o`zimni sizning jufti halolingiz deb hisoblayman»), deydi qalliq. Kuyov: «Kabiltu at-tazvij» («Nikoh ahdini qabul qildim»), deb javob qaytaradi.
Nikoh ahdini ishonchli vakillar tomonidan aytish ham shu shaklda amalga oshiriladi: uni avval kelinning, so`ngra - kuyovning vakili aytadi.
Shialarda amal qiladigan muvaqqat nikoh ham shu shaklda, faqat nikoh shartnomasi muddati ko`rsatilgan holda amalga oshiriladi.
Shundan keyin nikoh amalga oshgan hisoblanadi. Nikohning zaruriy shartlariga mahr to`lash, ayolni boqish va unga uning oilasining mavqeiga qarab muomala qilish, erlik vazifalarini ado etish va farzandlarini boqish kiradi.
Nikoh ahdnomasini tuzishda shariat quyidagi to`rt shartga rioya qilishni taqozo etadi:
1. Nikoh ahdi risoladagi arab tilida talaffuz etilishi lozim. Faqat istisno tariqasida (basharti arab tilini er ham, xotin ham yoxud ularning ishonchli vakillari ham bilmasalar) nikoh ahdini boshqa tilda aytishga yo`l qo`yiladi.
2. Ahdni o`qiydiganlar (er, qalliq yoxud ularning ishonchli vakillari) balog`at yoshiga yetgan va aqli raso bo`lishlari kerak.
3. Qoidani talaffuz etishda qalliq va erning nomi aytilishi darkor.
4. Er va qalliq nikoh tuzishga rozi bo`lishlari va ularni biror kishi bunga majbur etmasligi kerak.
Islomda nikoh uchun cheklashlar juda oz, lekin o`zaro nikohdan o`tayotganlarga bir-birlariga yosh va jamiyatdagi mavqei bo`yicha mos kelishlari tavsiya etiladi.
Islom dinida nikohsizlik salbiy holat, nikoh esa har bir musulmonning burchi sifatida qaralgan. Lekin amalda nikoh shartnomasi o`ziga hos savdo bitimiga aylanib qolgan hollar oz emas. Roman nikohga kirishish uchun tomonlar, shuningdek, kelinning roziligi kerak bo`lgan (faqatgina shofiylar kelinning roziligini shart emas deb hisoblaganlar). Lekin kelinning erkini ota-ona bildirishga haqli deb hisoblaganligi sababli, nikoh shartnomasi ko`p hollarda qiz bolani sotishning berkitilgan shakliga aylanib qolgan. Aslida ota katta pul olish maqsadida qizlarining taqdirlarini hal qilgan. Muxammad (s.a.v.) Oyshani 9 yoshida o`z nikohlariga olganliklari sababli, bu yosh nikohga kirishda ayollar uchun yetarli deb tan olingan. Shialarda ma`lum muddatda tuzilgan vaqtinchalik nikohga yo`l qo`yilgan. Shariatga binoan musulmon kishi (ayol) g`ayridin yoki islomdan qaytgan kishi bilan nikohga kirishish mumkin bo`lmagan. Ushbu qoidalarni buzgan holda tuzilgan nikohlar bekor qilingan. Lekin musulmon erkak kishiga g`ayri din ayol bilan nikohga kirishishga yo`l qo`yilgani sababli, erkak kishi ayolni musulmon diniga kiritadi deb uylangan. Musulmon ayoli g`ayri din bilan nikohga kirishi taqiqlangan. Islom erkaklarga muayyan toifadagi ayollar bilan nikoh tuzishni man etadi. O`z onasi, singlisi, qaynonasiga uylanish taqiqlangan. Musulmon erkak mahram (qarindosh) ayollarga uylanishi mumkin emas. Erli xotin bilan nikoh shartnomasi tuzish taqiqlanadi. Agar bunday nikoh tuzilgan bo`lsa, shariat uni bekor qilishni talab etadi.
Qur`onda shunday deyilgan:
«22. Otalaringiz uylangan xotinlarni nikohingizga olmang! Magar ilgari o`tgan bo`lsa (ular kechiriladi). Albatta, bu qabix, jirkanch va yomon yo`ldir.
23. Sizlarga (nikohi) harom qilingan (ayollar) – bu onalaringiz, qizlaringiz, opa-singillaringiz, ammalaringiz, xolalaringiz, aka-ukalaringizning qizlari, opa-singillaringizning qizlari, emizgan «ona»laringiz, emishgan «opa-singil»laringiz, qaynonalaringiz, jinsiy yaqinlikda bo`lgan xotinlaringizning qaramog`ingizda bo`lgan qizlari - jinsiy yaqinlikda bo`lmagan bo`lsangiz, sizlarga gunoh bo`lmas – yana, o`z pushti kamaringizdan bo`lgan o`g`illaringizning xotinlaridir. Ikki opa-singilni qo`shib (nikohlab) olishingiz (ham harom qilindi). Magar ilgari o`tgan bo`lsa (Alloh afv etar). Albatta, Alloh mag`firatli va marhamatli zotdir».
(Qur`oni karim, «Niso» surasi).
Agar ayol yoki erkak ehrom kiygan bo`lsa, nikoh tuzishi man etiladi.
Islomda nikoh quyidagi sabablarga ko`ra bekor qilinishi mumkin:
1) er yoki xotinning o`limi yoki islomdan chiqishi;
2) erning bedarak ketishi;
3) nikohning haqiqiy emasligi yoki noto`g`ri tuzilganligi;
4) erning xotinni taloq qilishi
Eri uch marta taloq qilgan xotin unga harom bo`ladi. Taloq (arab. - qo`yib yubormoq, ajralmoq) - shariatga ko`ra, nikohning bekor qilinishidir. Er tomonidan shu so`zning aytilishi xotinni barcha xotinlik majburiyatidan to`la ozod etadi. Bu holatda er tomonidan xotinga berilgan mol-mulk (mahr) xotinda qoladi, er xotinni idda muddati o`tguncha moddiy ta`minlab turishi kerak. Shariatda ikkinchi taloqdan keyin ham er-xotinni qaytadan yarashtirishga ruxsat etiladi. Uchinchi taloqdan keyin esa, shariat bunga yo`l qo`ymaydi.
Taloqdan tashqari, islomda nikohni bekor qilishning boshqa turlari ham mavjud:
- fash - er nikoh shartnomasining biron-bir shartini bajarmagan taqdirda, xotinning tashabbusiga ko`ra ajrashish; biroq er-xotin murosaga kelib yarashsa, bu ajrashish haqiqiy emas deb topiladi;
- hul`a - xotinning tashabbusiga ko`ra uzil-kesil ajrashish, bunda xotin er tomonidan o`ziga ajratilgan mol-mulk (mahr)dan mahrum bo`ladi, boz ustiga unga tovon puli - ivod to`lashi shart; ivod miqdori o`zaro kelishuvga ko`ra yoki qozi tomonidan belgilanadi;
- lian - bir-birini la`natlash, bunda er xotinini xiyonatda ayblaydi, lekin isbotlab bera olmaydi, xotin esa, erini yolg`onchilik va tuhmatchilikda ayblaydi; ajrashish uzil-kesil bo`ladi, xotin o`z mahrini yo`qotadi, er esa, bunday ajrashishdan keyin tug`ilgan bolani o`ziniki deb tan olmasligi mumkin.
Ayol eriga xiyonat qilgan bo`lsa, u eriga harom bo`lmaydi, biroq u tavba qilgandan keyin ham bunday aloqani davom ettirsa, er uni taloq qilib, mahrni qaytarib olishi lozim.

Talabalarga eslatma!

Mahr (arab.) - teng huquqli nikoh (zavoj) tuzilgan paytda er xotiniga ajratib beradigan mulk. Mahr to`lash - shunday nikohning asosiy sharti bo`lib, nikoh munosabatlari uchun xotinga to`lanadigan haq sifatida qaraladi. Mahr faqat xotinga tegishli bo`lib, xotinning eri vafot etsa yoxud eri taloq etib beva qolgudek bo`lsa, uni moddiy ta`minlagan. Ozmi-ko`pmi qiymatga ega bo`lgan va mulk huquqi joriy etilgan barcha narsa mahr bo`lishi mumkin.
Qalin (turk.) - kuyov, uning ota-onasi yoki boshqa qarindoshlari tomonidan kelin uchun to`lanadigan haq. Islom dinini qabul qilgan xalqlarda qadim zamonlarda yuzaga kelgan qalin to`lash odati islom-huquqiy instituti - mahr ta`sirida muayyan darajada o`zgargan va u bilan qisman mos keladi.
Islom meros huquqi asoslari Qur`onda keng tarqalgan. Islom qonunchiligida merosxo`rlarning ikkita katta guruhi mavjud bo`lib, ular:
1) asib – erkaklar, yoki erkak kishining qarindoshlari.
2) farz – ayollar yoki ayol kishining qarindoshlari.
«Farz» merosxo`rlar qatoriga barcha islom mazhablarida, boshqa merosxo`rlar sonidan qat`iy nazar, merosdan qonunda belgilangan ulushlarni olish huquqiga ega shaxslar kiradi.
Birinchi darajadagi «farz» merosxo`rlar qatoriga vafot etgan odamning ota-onasi, xotini (eri) kiradi. Marhumdan farzand qolgan bo`lsa, uning ota-onasi har biri merosning oltidan bir qismini oladi; agar marhum farzandsiz bo`lib, vorislikka uning butun shajarasi chaqirilgan bo`lsa, onasi merosning uchdan bir qismini oladi. Marhumning aka-ukalari bo`lsa, onasi merosning oltidan bir qismini oladi.
O`zidan nasl qoldirmay vafot etgan xotinga qarashli mol-mulkning yarmi uning beva qolgan eriga tegadi; marhumadan farzand qolgan bo`lsa, er merosning to`rtdan bir qisminigina olishga haqli.
Agar farzandlar bo`lmasa, xotin vafot etgan eri qoldirgan merosning to`rtdan bir qismini olishi mumkin; agar eridan farzandlar qolgan bo`lsa, xotinga merosning sakkizdan bir qismigina tegadi.
Ikkinchi darajadagi «farz» merosxo`rlar qatoriga bobolar va buvilar, aka-uka va opa-singillar, nabiralar kiradi.
Boshqa merosxo`rlar bo`lmasa, marhumning bobosi va buvisi birgalikda merosning oltidan bir qismini olishga haqli. Marhumning qizi va ota tomondan qiz nabirasi erkak jinsiga mansub merosxo`rlar bo`lmagan taqdirda merosxo`r bo`ladi, bunda yagona qiz merosning yarmini oladi, agar boshqa qizlar ham bo`lsa, ularning hammasi merosning uchdan ikki qismidan teng ulushlar oladi.
Marhumning o`g`illari va qizlari bo`lmasa, yagona qiz nabirasi merosning yarmini oladi, agar qiz nabira boshqa qiz nabiralar (singillari yoki jiyanlari) bilan birga vorislikka chaqirilgan bo`lsa, u merosning uchdan ikki qismini oladi. Agar qiz nabira meros qoldiruvchining qizi bilan birga vorislikka chaqirilgan bo`lsa, uning ulushi merosning oltidan bir qismiga kamayadi. Agar qiz nabiralar bir nechta bo`lsa, merosning oltidan bir qismi ularning o`rtasida teng bo`linadi.
Mavzuga doir huquqiy adabiyotlar va normativ - huquqiy hujjatlar:

1_{.A.Mansur. Qur`oni karim ma`nolarining tarjimasi. T., «Toshkent islom universtiteti» 2001}

_{2.A.R.Raxmanov, A.R.Raxmanov. Islamskoye pravo. T.2003. “Yangi asr avlodi”
3.B.Al-Marg`inoniy. Hidoya 1-jild. «Adolat» 2001
4.«Al-Xidoya». Kommentariy musulmanskogo prava 1-tom. T., «O`zbekiston» 1994
5.SH.A.Juzjoniy. «Islom huquqshunosligi» T., 2002
6.A.X.Saidov. Osnovi musulmanskogo prava. T., 1994. 150.b
7.Zohidiy A. Turkistonda o`rta asr arab musulmon madaniyati. T.: «Fan», 1993 U. ibn Mas`ud. Muxtasar. T.: 1994}