Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг таркиб

8.3. Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг таркиби ва муддати бўйича таҳлили

Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг таркиби деганда уларнинг юзага чиқиш қаторлари тушунилади. Қаторларнинг ягона таркибини бухгалтерия балансининг тегишлари қаторларига мос равишда тузиб чиқиш мумкин.

Дебиторлик қарзлари: харидор ва буюртмачиларнинг қарзи, ажратилган бўлинмаларнинг қарзи, шўъба ва қарам хўжалик жамиятларнинг қарзи, ходимларга берилган бўнаклар, мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар, бюджетга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича бўнак тўловлари, мақсадли давлат жамғармалари ва суғурталар бўйича бўнак тўловлари, таъсисчиларнинг устав капиталига улушлар бўйича қарзи, ходимларнинг бошқа операциялар бўйича қарзи ва бошқа дебиторлик қарзлари.
Кредиторлик қарзлари: мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга қарз, шўъба ва қарам хўжалик жамиятларга қарз, солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича кечиктирилган мажбуриятлар, олинган бўнаклар, бюджетга тўловлар бўйича қарз, суғурталар бўйича қарз, мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарз, таъсисчиларга бўлган қарзлар, меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарз ва бошқа кредиторлик қарзлари.
Дебиторлик ва кредиторлик қарздорлик таҳлилида қарзларнинг таркиби, муддати, хажмигагина эмас балки уларнинг балансига ҳам муҳим аҳамият қаратилади.


-жадвал
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг таркиб
бўйича таҳлили

Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари таркиби (ҳисобварақлари номери)	Баланс сатри	Давр боши	Давр охири	Фарқи
Дебиторлар, жами(сатр.220+240+250+260+270+280+290+300+310)	210	459 586 597	468 253 903	8 667 306
шундан: муддати ўтган	211	61 242 836	24 341 057	-36 901 779
Харидор ва буюртмачиларнинг қарзи (4000 дан 4900 нинг айирмаси)	220	123 172 327	148 701 321	25 528 994
Ажратилган бўлинмаларнинг қарзи (4110)	230	0	0	0
Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларнинг қарзи (4120)	240	195 601 703	197 055 308	1 453 605
Ходимларга берилган бўнаклар (4200)	250	307 414	202 706	-104 708
Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар (4300)	260	92 643 705	103 815 079	11 171 374
Бюджетга солиқ ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (4400)	270	31 126 342	12 441 892	-18 684 450
Мақсадли давлат жамғармалари ва суғурталар бўйича бўнак тўловлари (4500)	280	5 788 131	151 843	-5 636 288
Таъсисчиларнинг устав капиталига улушлар бўйича қарзи (4600)	290	0	0	0
Ходимларнинг бошқа операциялар бўйича қарзи (4700)	300	769 100	666 713	-102 387
Бошқа дебиторлик қарзлари (4800)	310	10 177 875	5 849 041	-4 328 834
Кредиторлик мажбуриятлари таркиби
Жорий мажбуриятлар, жами (сатр.610+630+640+650+660+670+680+690+700+710+ +720+730+740+750+760)	600	654 802 314	674 942 829	2 0 140 515
шу жумладан: жорий кредиторлик қарзлари (сатр.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720+760)	601	623 266 697	651 211 265	27 276 076
шундан: муддати ўтган жорий кредиторлик қарзлари	602	26 935 189	18 671 676	8 263 513
Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга қарз (6000)	610	139 361 433	132 315 373	7 046 060
Ажратилган бўлинмаларга қарз (6110)	620	0	0	0
Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларга қарз (6120)	630	91 925 580	160 152 370	68 226 790
Кечиктирилган даромадлар (6210, 6220, 6230)	640	18 722	179 635	160 913
Солиқ ва мажбурий тўловлар бўйича кечиктирилган мажбуриятлар (6240)	650	0	0	0
Бошқа кечиктирилган мажбуриятлар (6250, 6290)	660	0	0	0
Олинган бўнаклар (6300)	670	309 086 582	247 864 791	-61 221 791
Бюджетга тўловлар бўйича қарз (6400)	680	8 084 129	19 262 500	6 968 476
Суғурталар бўйича қарз (6510)	690	0	0	0
Мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарз (6520)	700	18 646 984	25 615 460	11 178 370
Таъсисчиларга бўлган қарзлар (6600)	710	0	0	0
Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарз (6700)	720	40 920 696	43 590 218	32 669 522
Қисқа муддатли банк кредитлари (6810)	730	28 324 178	21 397 333	-6 926 845
Қисқа муддатли қарзлар (6820, 6830, 6840)	740	3 192 717	2 154 596	-1 038 121
Узоқ муддатли мажбуриятларнинг жорий қисми (6950)	750	0	0	0
Бошқа кредиторлик қарзлар (6950 дан ташқари 6900)	760	15 241 293	22 410 553	7 169 260
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг фарқи		-163 680 100	-182 957 362	-19 277 262
Қарз баланси		623 266 697	651 211 265	27 944 568

Хулоса:корхонада ҳисобот даври охирига қарз баланси 651 211 265 минг сўмга тенг бўлган. Шундан: 468 253 903 минг сўми дебиторлик мажбуриятлари, 651 211 265 минг сўми кредиторлик мажбуриятларидир. Кредиторлик мажбуриятларининг дебиторлик мажбуриятларининг ортган қисми 182 957 362 минг сўмни ташкил қилган.
Ҳисобот даври бошига дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари орасидаги фарқ -163 680 100 минг сўмни ташкил қилган. Дебиторлик кредиторлик баланси 623 266 697 минг сўмга тенг бўлган.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари баланси давр бошига нисбатан 27 944 568 минг сўмга ортган.

Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари таркибида муддати ўтган, тўлов муддати келган ва тўлов муддати ўтмаган мажбуриятларни аълоҳида таркиблаш лозим.

Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг муддати ўтган сифатида тан олиш тартиблари қонунчилик нормалари асосида белгиланади.
Корхона ва ташкилотларнинг молиявий аҳволини мустаҳкамлаш, етказиб берилган маҳсулот, бажарилган ишлар ва хизматлар учун истеъмолчиларнинг ўз вақтида ҳисоб-китоб қилишларини таъминлаш, халқ хўжалигида тўлов интизомининг аҳволи учун раҳбарларнинг масъулиятини ошириш мақсадида қабул қилинган “Халқ хўжалигида ҳисоб-китоблар ўз вақтида ўтказилиши учун корхона ва ташкилотлар раҳбарларининг маъсулиятини ошириш борасидаги чора тадбирлари тўғрисидаги” ПФ-1154 сонли 1995 йил 12-майдаги президент фаромонида белгиланишича барча мулкчилик шаклларидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг истеъмолчилар ва буюртмачиларга, агар улар етказиб бериладиган (бажариладиган ишлар, хизматлар) қийматининг камида 15 фоизини олдиндан тўламасалар, маҳсулот жўнатиши, ишларни бажариши ва хизматлар кўрсатиши тақиқланиши белгиланган.
Мазкур фармонга кўра товарлар амалда жўнатилган, ишлар бажарилган, хизматлар кўрсатилган кундан бошлаб тўқсон кун ўтгандан кейин, етказиб берилган товарлар, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун маблағлар келиб тушмаганлиги муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзи деб ҳисобланади.
Муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзи мавжуд бўлган тақдирда барча мулкчилик шаклидаги корхона ва ташкилотларнинг раҳбарларига, шунингдек мазкур корхоналарнинг бош бухгалтерларига интизомий чоралар, ҳатто жиноий жавобгарликка тортиш чоралари қўлланиши лозимлиги қайд этилади.
Хукумат қарори билан муддати узайтирилган дебиторлик ва кредиторлик қарзларига, республика ташқарисидаги ҳамда корхона фаолиятига алоқадор бўлмаган сабаблар туфайли вужудга келган қарзлар суммаси албатта бундан мустасно ҳисобланади.
-жадвал
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг муддат бўйича тахлили

Дебиторлик мажбуриятлари таркиби (сатрлар қатори)	Баланс сатри	Давр боши	Давр охири	Фарқи,+,-
Дебиторлар, жами(сатр.220+240+250+ 260+270+280+290+300+310)	210	459 586 597	468 253 903	8 667 306
шундан: муддати ўтган	211	61 242 836	24 341 057	-36 901 779
Жорий мажбуриятлар, жами (сатр.610+630+640+650+660+670+680+690+700+710+ +720+730+740+750+760)	600	654 802 314	674 942 829	2 0 140 515
шу жумладан: жорий кредиторлик қарзлари (сатр.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720+760)	601	623 266 697	651 211 265	27 276 076
шундан: муддати ўтган жорий кредиторлик қарзлари	602	26 935 189	18 671 676	8 263 513

Хулоса:Корхонада дебиторлик мажбуриятларининг жорий қисми 468 253 903 минг сўмни ташкил қилган. Ушбу мажбурият ҳисобот даври бошига 459 586 597 минг сўмга тенг бўлган. Давр бошига нисбатан ўзгариш 8 667 306 минг сўмга ортган. Дебиторлик мажбуриятлари таркибида муддати ўтган мажбуриятлар хажми ҳисобот даври бошига 61 242 836 минг сўмни, ҳисобот даври охирига 24 341 057 минг сўмга тенг бўлган. Мутлақ ўзгариш 8 667 306 минг сўмга тенг бўлган. Яъни хҳисобот даври бошига нисбатан муддати ўтган мажбуриятлар суммаси шунчага ортган.
Жорий мажбуриятларнинг давр бошига нисбатан ўзгариши 2 0 140 515 минг сўмга ортганлигини кўриш мумкин. Шундан кредиторлик мажбуриятлари хажми ҳисобот даври бошига нисбатан 27 276 076 минг сўмга ортган. Жорий мажбуриятлар таркибида муддати ўтган мажбуриятлар хажми ҳисобот даври бошига 61 242 836 минг сўмни, ҳисобот даври охирига 24 341 057 минг сўмни ташкил этган. Муддати ўтган мажбуриятлар хажми ҳисобот даври бошига нисбатан -36 901 779 минг сўмга камайганлигини ижобий баҳолаш мумкин.