Bir fazali transfоrmatоrni o’rganish ishning maqsadi

BIR  FAZALI  TRANSFОRMATОRNI  O’RGANISH  

Ishning  maqsadi: 

Bir  fazali  transfоrmatоrning    tuzilishi, vazifasi asosiy harakteristikalari , 

transformatsiya koefisenti va salt ishlash harakteristikalarini olishni o’rganish 

 

Kerakli  asbob  va  materiallar.  O’zgaruvchan  tok  ampermetri  (1  ta  5A  gacha 

shkalali 2 ta 20 A gacha shkalali); o’zgaruvchan tok voltmetrlari (30V, 150V va 250 

V);  bir fazali transformator (220V/12 V); bir qutbli rubilnik va ulovchi simlar.  

 

Nazariy ma’lumotlar 

Biror kchlanishli o’zgaruvchan tokning chostotosini o’zgartirmagan xolda uni 

boshqa  kuchlanishli  o’zgaruvchan  tokka  aylantirish  uchun  ishlatiladigan  statik 

apparat transformator deyiladi. 

   

Transformatorning  ishlash  prinsipi  elektromagnit  induksiya  xodisasiga 

asoslangan.  Elektrotexnika  sanoatida  ishlatiladigan  transformatorlarning  o’zagi 

ma’lum shakldagi berk rama ko’rinishida yig’ilgan aloxida po’lat plastinkalaridan 

iborat (2.1-rasm). 

 

2.1-rasm 

Birlamchi chulg’am (g’altak) dagi o’ramlar soni W

1

, bo’lsin. Unga tarmoqdan  

yoki      generatordan    o’zgaruvchan      kuchlanish    beriladi.  Bunda  o’ramdan 

o’zgaruvchan  I  tok  o’tadi,  bu  tok  po’lat  o’zakni  magnitlab,  unda  o’zgaruvchan 

magnit oqimi hosil qiladi. Bu tokning   magnitlovchi   ta’siri  amper o’ramlar   soni 

(I W

1

,) ga proporsional bo’ladi. 

G’altakda tok ortgani sari o’zakdagi magnit oqimi xam ortib boradi, buning 

o’zgarishi  esa  g’altak  o’ramlarida  uzinduksiya  EYUK  hosil  qiladi.  Uzinduksiya 

EYUK  g’altakka  berilgan  kuchlanish  darajasiga  yetganda  birlamchi  o’ramda 

tokning  ortishi  to’xtaydi.  Shunday  qilib,  transformatorning  birlamchi  o’rami 

zanjirida uning uchlariga berilgan kuchlanish U

1

 va o’zinduksiya EYUK E

1

 bo’ladi. 

Bunda kuchlanish U

1

 dan o’ramda kuchlanishning pasayishi miqdoricha ortiq bo’lib, 

kuchlanishning bu pasayishi esa juda kam bo’ladi. 

Transformator  o’zagida  vujudga  kelgan  o’zgaruvchan  magnit  oqimi 

transformatorning  ikkilamchi  g’altagini  ham  kesib  o’tib,  uning  har  o’ramida 

birlamchi g’altakning har bir o’ramidagidek EYUK hosil qiladi. 

hosil bo’lgan EYUK ning kattaligi chulg’amlarning o’ramlari soniga proporsional 

bo’ladi: 

    

(1) 

Transformatorning birlamchi chulg’amidan tok o’tganda uning o’zagida shu 

tokka  proporsional bo’lgan  magnit oqimi hosil bo’ladi.  Bu oqim  xam sinusoidal 

qonun bo’yicha o’zgaradi, ya’ni 

    

(2) 

Transformator chulg’amlarida hosil bo’lgan elektr yurituvchi kuchni topish uchun 

(2) ni (1) ga qo’yib, uni differensiallaymiz: 

 

bunda 

 

bo’lgani uchun 

   

 

 (3) 

ni yozish mumkin. 

 

Shuningdek ikkilamchi chulg’amdagi EYUK 

  (4) 

bo’ladi. 

Bu  formula  transformator  chulg’amlarida  hosil  bo’lgan  elektr  yurituvchi 

kuchlar ham sinusoidal qonun bo’yicha o’zgarishini hamda ularning fazasi magnit 

oqimining  fazasiga  nisbatan  90°  burchakka  orqada  qolishini      ko’rsatadi.  (3) 

ifodadan   EYUK ning   maksimal  qiymatini   aniqlaymiz. Agar 

   bulsa, 

 bo’ladi. Shuning   uchun 

 (5) 

Endi E

1max

 ni

ga bo’lib, birlamchi chulg’amda  hosil  bo’lgan EYUK ning effektiv 

qiymatini  aniqlaymiz: 

 (6) 

Shuningdek ikkilamchi chulg’amdagi  EYUK ning qiymati: 

 (7) 

Bu formulada magnit oqimi veber hisobida o’lchanadi. 

Demak,  transformatorning  birlamchi  va  ikkilamchi  chulg’amlarida  hosil 

bo’lgan EYUK lar qiymati, chulg’amlarning o’ramlari soniga to’g’ri proporsional 

ekan. 

Transformatorning  birlamchi  chulg’amidagi  E

1

  EYUK  ning  ikkilamchi 

chulg’amidagi  E

2

  EYUK  ga  nisbati  ularning  o’ramlari  soni  nisbatiga  tengdir.  Bu 

nisbat 

transformatorning 

transformatsiyalash 

koeffitsientai 

deyiladi. 

Transformatsiyalash koeffitsienti k harfi bilan belgilanadi; 

 

 

 (8) 

Transformatsiyalash  koeffitsienti  transformatorning  kuchlanish  qiymatini 

necha  marta  kuchaytirib  yoki  pasaytirib  borishini  bildiradi.  Transformatorda 

birlamchi chulg’amining o’ramlari soni W

1

 ikkilamchi chulg’am o’ramlari soni W

2

 

dan katta W

1

  > W

2

 bo’lsa, transformator kuchlanishini pasaytiruvchi transformator 

bo’ladi, bu holda k>1 bo’ladi, aks holda W

2

 > W

1

 bo’lsa, transformator kuchlanishni 

kuchaytiruvchi transformator bo’ladi, bu holda k < 1 bo’ladi. 

Transformator berayotgan P

2

  quvvatning u iste’mol qilayotgan P

1

, quvvatga 

nisbati transformatorning   FIK deyiladi va u ῃ harfi orqali belgilanadi: 

 

bunda P

po’l

 va P

ch

 transformator o’zagida va chulg’amlardagi quvvat isrofi. 

 

Ishni bajarish tartibi 

 

1. Transformatorning  tuzilishini o’rganing. Uning pasporti bilan tanishib chiqing,. 

transformatorning ikkala chulg’amining nominal toklari va kuchlanishlarini 

aniqlang. 

2. 2.2-rasmdagi sxemani yig’ing. 

 

2.2 – rasm  

3. Asboblarning ko’rsatishini yozib oling va transformatorning  

transformatsiyalash koeffitsientini aniqlang. 

4. Salt ishlash tokini aniqlab salt ishlash xarakteristikasini tuzing. Olingan 

kattaliklarni quyidagi jadvalga yozing. 

 

U

1

, (V) 

I

x

, (A) 

P

x

, (Vt) 

E

2

, (V) 

Izox 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Qisqa tutashuv toki xarakteristikasini aniqlang va olingan kattaliklarni quyidagi 

jadvalga yozing. 

U

1

, (V) 

I

q

, (A) 

P

q

, (Vt) 

Izoh 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6. I

2

=0,5I

n

 ; I

2

=I

n

 toklar uchun transformatorning tashqi xarakteristikasini oling. 

Olingan kattaliklarni quyidagi jadvalga yozing. 

 

F

1

, (Gs) 

U

2

, (V) 

I,  (A) 

U

2

, (V) 

I

2

 (A) 

𝑐𝑜𝑠𝜑

 

Izoh 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

savollar 

1. Transformatorning   ishlash   prinsipi   qanday fizik hodisaga asoslanadi?  

2. Transformatsiyalash koeffitsienti deb nimaga aitiladi? 

3  Transformatorning salt ishlashi deb nimaga aitiladi? 

4. Transformator avtotransformatordan qanday farq qiladi?  

5. Transformatorning FIK deb nimaga aytiladi?