Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT ARXITEKTURA-QURILISH INSTITUTI


S.S.Urunbayev

“ATROF MUHIT VA TABIIY RESURSLAR IQTISODIYOTI”

Oʻquv qoʻllanma


Toshkent-2021

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………
1-BOB	KELAJAKDAGI EKOLOGIK MUAMMOLAR…………….
1.1.	Iqlim o'zgarishi……………………………………………………
1.2.	Iqtisodiyotning roli…………………………………………………
1.3.	Ekologik iqtisodiyot va atrof - muxit………………………………
2-BOB	MULK XUQUQI, TASHKI ALOQALAR VA EKOLOGIK MUAMMOLAR……………………………………………………
2.1.	Inson va atrof-muxut o’rtasidagi munosabatlar……………………...
2.2.	Ekologik muammolar va iqtisodiy samaradorlik……………………
2.3.	Ekologiya va tashqi savdoda muvaffakiyatsizliklar…………………
3-BOB	RESURSLARNI TAQSIMLASH VAQT DAVOMIYLIGI VA QAZIB OLISH NARXI…………………………………………….
3.1.	Resurs tasanomiyasi…………………………………………………
3.2.	Izlanish va texnologik taraqqiyot…………………………………….
3.3.	Resurslarning bozor taqsimoti……………………………………….
4-BOB	QAYTA TIKLANADIGAN MANBAALARGA O'TISH……….
4.1.	Tabiy gaz narxlarni nazorat qilish……………………………………
4.2.	Neft Kartel muammolari……………………………………………..
4.3.	Elektroenergiya………………………………………………………
5-BOB	QAYTA TIKLANADIGAN MANBAALAR: MINERALLAR, QOG'OZ, IDISHLAR VA ELEKTRON CHIKINDILAR………
5.1.	Foydali qazilmalar…………………………………………………...
5.2.	Qayta tiklanadigan resurslarni samarali taqsimlash………………….
5.3.	Resurs tanqisligini kamaytiruvchi omillar…………………………...
6-BOB	SUV: KAYTA TIKLANADIGAN VA ZAXIRA QILINADIGAN MANBAALAR……………………………………………………...
6.1.	Suv tanqisligini oldini oluvchi potentsial imkoniyatlar………………
6.2.	Qattiq suvni samarali taqsimlash…………………………………….
6.3.	Suvni taqsimlash tizimlari……………………………………………
6.4.	Suv bo'yicha islohotlar va xuquqiy ximoya.
7-BOB	ER: JOYLASHISHI VA UNDAN KO'P MAKSADLI FOYDALANISH……………………………………………………
7.1.	Er ajratish iqtisodiyoti………………………………………………..
7.2.	Erdan yaroqsiz foydalanish va kayta baxolash……………………….
7.3.	Bozor siyosatining innovasion ximoya vositalari……………………
8-BOB	BIOLOGIK RESURSLAR VA ALOXIDA MUXOFAZA QILINADIGAN XUDUDLAR…………………………………….
8.1.	Biologik resurslar xaqida tushuncha. Bioresurs, produsent, konsument……………………………………………………………
8.2.	Redusent, tabiatda moddalarning biologik aylanishi…………………
8.3.	Muxofaza etiladigan tabiiy xududlar…………………………………
8.4.	O'rmondan foydalanish………………………………………………
8.5.	Hayvonot resurslari…………………………………………………..
9-BOB	UMUMIY XOVUZ RESURSLARI: TIJORAT UCHUN FOYDALI BO'LGAN BALIQCHILIK…………………………...
9.1.	Bioiqtisodiyot nazariyasi va samarali taqsimot………………………
9.2.	Baliqchilik munosabatlarida davlat siyosati…………………………
9.3.	Akvakultura………………………………………………………….
10-BOB	EKOTIZIM TOVARLARI VA XIZMATLARI: TABIATGA TAXDID SOLISH………………………………………………….
10.1.	Ekotizim xizmatlarining xolati………………………………………
10.2.	Ekotizim xizmatlarini iqtisodiy taxlil qilish………………………….
10.3.	Tabiatni muxofaza kilishning institutsionap mexanizmlari………….
10.4.	Ekoturizm. Yo'qolib borayotgan turlarni ximoya kilish muammolari…………………………………………………………
11-BOB	HAVONING MAXALLIY VA MINTAQAVIY IFLOSLANISHI
11.1.	Oddiy ifloslantiruvchi moddalar……………………………………..
11.2.	Atrof-muhit ifloslanishini taqsimlanishi……………………………..
11.3.	Ifloslantiruvchi moddalarga nisbatan siyosat………………………...
11.4.	Bozorga asoslangan yondashuvlar…………………………………...
12-BOB	IQLIM O'ZGARISHI……………………………………………...
12.1.	Iqlim o'zgarishlari haqida……………………………………………
12.2.	Iqlim o'zgarishi bo'yicha siyosiy muzokaralar……………………….
12.3.	Iqtisodiy yumshatish siyosati………………………………………...
12.4.	Subsidiya va tashki samara…………………………………………..
12.5.	AQSh va EI da siyosiy yondashuvlar………………………………..
13-BOB	ZAXARLI MODDALAR VA EKOLOGIK ADOLAT…………..
13.1.	Tabiatni zaharli moddalar asosida ifloslanishi……………………….
13.2.	Zaxarli moddalar va bozor taqsimoti…………………………………
13.3.	Xavfli chiqindilar yo'qotish bo'yicha qarorlar………………………..
14-BOB	BARQAROR RIVOJLANISH VAZIFASI……………………….
14.1.	Barqaror rivojlanish………………………………………………….
14.2.	Barqarorlik va muvaffaqiyat…………………………………………
14.3.	Atrof-muhit va savdo………………………………………………...
15-BOB	OZIK-OVQAT XAVFSIZLIGI VA QISHLOQ XO'JALIGINI RIVOJLANTIRISH………………………………………………...
15.1.	Aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash……………………….
15.2.	Oziq-ovqat sifatini nazorat qilish…………………………………….
15.3.	Oziq-ovqat mahsulotlari chiqindilaridan ikkilamchi mahsulot olish…
16-BOB	INSON EKOLOGIYASI…………………………………………...
16.1.	Axoli sonining o'sishi va ekologii muammolar………………………
16.2.	Atrof-muxit va demografik siyosat…………………………………..
16.3.	O'zbekistonda ekologii qonunchilik va uning samaradorligini oshirish……………………………………………………………….
17-BOB	ATROF-MUHITNI MUXOFAZA QILISH VA TABIIY RESURSLARDAN OQILONA FOYDALANISH………………..
17.1.	Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishni nazorat kilish………………………………………………………………….
17.2.	Tabiatdan foydalanishni boshqarish-ning iqtisodiy uslublari………...
17.3.	Tabiatni muxofaza qilish tizimining tashkiliy-xuquqiy asoslarini takomillashtirish……………………………………………………...
	Glossariy…………………………………………………………….
	Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati……………………………….

Kirish
Har qanday davlat iqtisodiyotida tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik va resurslarni barqaror boshqarish imkoniyatlari mamlakat iqtisodiy holatini tavsiflovchi eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Bugungi kunda sanoat rivojlanishi oqibatida atmosferaga chiqayotgan uglevodorod gazi miqdori yil sayin ko‘paymoqda. Bu esa sayyoramizda “bug‘xona hodisasi“ni kuchaytirib, keskin iqlim o‘zgarishlarini yuzaga keltiryapti. Jahon meteorologiya tashkiloti rahbari Mishel Jarroning fikricha, sayyoramizda o‘rtacha harorat 7 darajaga ko‘tarilsa, Yer yuzi hududining teng yarmi hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qoladi. Chunki arof-muhitning bugungi kundagi holati, mavjud global tahdidlar va mintaqaviy ekologik muammolarga oqilona yechim topishda yangicha yondashuvni talab etmoqda. Chunonchi, BMTning 2030 yilgacha bo‘lgan davr uchun Barqaror rivojlanish maqsadlarini samarali amalga oshirishda iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy taraqqiyot va atrof-muhit muhofazasi omillari muhim o‘rin tutadi. Iqtisodiyotning ushbu sohasi foydalanuvchilarga tegishli ekologik siyosatni ishlab chiqishda va mavjud yoki taklif qilingan siyosatning ta'siri va mohiyatini tahlil qilishga yordam beradi. Atrof-muhit bo'yicha iqtisodchilar bartaraf etilishi kerak bo'lgan aniq muammolarni aniqlash bilan bog'liq, ammo bir xil ekologik muammoni hal qilish uchun ko'plab yondashuvlar bo'lishi mumkin. Agar davlat toza energiyaga o'tishni talab qilmoqchi bo'lsa, masalan, ularda bir nechta variant mavjud. Hukumat uglerod chiqindilarini majburiy cheklashi mumkin yoki u uglerod emissiyalariga miqdordagi soliqlarni to'lash yoki qayta tiklanadigan energiya manbalarini oladigan kompaniyalarga soliq imtiyozlari berish kabi rag'batlantiruvchi qarorlarni qabul qilishi mumkin.
Ushbu strategiyalarning barchasi turli darajada, davlatning bozorga aralashuviga tayanadi. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish-ning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida bevosita atrof-muhit va ekologiya, qishloq xo‘jaligini rivojlan-tirish, shuningdek, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, mahalliy ishlab chiqarish sharoitiga mos, sho‘rlik, issiqlikga chidamli qurilish materiallarini yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini kengaytirish masalalari ta’kidlab o‘tilgan. Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti iqtisodiy tizimning atrof-muhitga ta'sirining nazariy asoslari va ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlar o'rtasidagi muvozanatga erishish uchun iqtisodiy faoliyatni tartibga solish usullarini o’rganish asosiy vazifalardan biridir.
Mazkur oʻquv qoʻllanmada iqtisodiyot tarmoqlarining jadal taraqqiyoti davrida ishlab chiqarish sohalariga ekologik toza, energiya va resurs tejovchi texnologiyalarni keng joriy etish , resurslardan samarali va kompleks ravishda foydalanishni iqtisodiy baholash tizimini o’rganish, atrof muhitni muhofaza qilish bo’yicha muammolarni hal etish, shuningdek, tabiatdan foydalanishda investisiyalar samaradorligi va muhitni muhofaza qilish xarajatlarining samaradorligi, yetkazilgan zararni baholashda iqtisodiy hisobkitoblar qilish bo’yicha amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish fanning asosiy maqsadi bo’lib hisoblanadi. Resurslarni barqaror boshqarishga erishishga qaratilgan maqbul loyihalarni tanlab olishda texnik, moliyaviy va iqtisodiy tahlillar asosida qarorlar qabul qilish kursning vazifalari bo’lib hisoblanadi.
Ushbu ishchi fan dasturi iqtisodiyotda zarur bo’ladigan: iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida, mavjud resurslardan samarali foydalanish, ulardan foydalanish samaradorligini oshirishning uslublari va tizimlarini takomillashtirish, foydalanish jarayonida tabiatga yetkaziladigan zararli oqibatlarning oldini olish, bu sohada xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribalaridan foydalanish usullarini o’z ichiga olgan bo’limlardan tashkil topgan.
Mualliflar tomonidan ushbu fanning mazmuni bo‘yicha yetarlicha, to‘liq hajmi bo‘yicha ixcham, shuningdek, bayon etilishi bo‘yicha keng ommabop tarzda talabalarga tushunarli bo‘lgan ilmiy tusda darslik yaratishga harakat qilingan.
Oʻquv qoʻllanmada oliy ta’lim muassasalarida Iqtisodiyod (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) ta’lim yoʻnalishlari va mutaxassisliklarida ta’lim olayotgan talabalarga “atrof muhit va tabiy resurslar iqtisodiyoti” fanini oʻzlashtirishlari uchun moʻljallangan.