Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

Atrof-muhit iqtisodiyotiga misol.

Atrof-muhit iqtisodiyotidan foydalanishning eng ko'zga ko'ringan namunasi bu kompaniyalar rivojlanayotgan mamlakatlardan yoki atrof-muhit tashkilotlaridan uglerod chiqindilarini to'lash uchun uglerod qoplamalarini sotib olishadi. Yana bir misol, uglerod chiqaradigan sanoatlarni jazolash uchun uglerod solig'idan foydalanish. Hozirda muhokama qilinayotgan soliq tafsilotlari ishlab chiqilmoqda. Korxonada o'rtacha yoqilg'i tejash (Kafe) qoidalari ish joyidagi ekologik iqtisodning yana bir namunasidir. Ushbu qoidalar ko'rsatma bo'lib, avtoulov ishlab chiqaruvchilar uchun avtomobillar uchun har mil benzin uchun gallonni belgilaydi. Ular 1970-yillarda gaz taqchilligi davrida yoqilg'i samaradorligini oshirish maqsadida joriy etilgan.


Ekologik iqtisodiyot va atrof-muhit.

Har qanday iqtisodiy rivojlanishning negizida uchta omil yotadi iqtisodiy o'sish yoki kapitalning uch turi:

1. 
   Mehnat resurslari (inson kapitali),
   
2. 
   Sun'iy ravishda yaratilgan ishlab chiqarish vositalari (kapital, jismoniy, sun'iy, ishlab chiqarilgan kapital tushunchalari ham qo'llaniladi).
   
3. 
   Tabiiy resurslar (tabiiy kapital).
   

So'nggi paytlarda ekologik omil tobora kuchayib bormoqda iqtisodiy rivojlanishni cheklash. Iqtisodiyot nafaqat iqtisodiy qonunlarga muvofiq yashashi, balki atrof-muhitni muhofaza qilish qonunlarini ham hisobga olishi kerakligi haqida tushuncha kuchaymoqda.
Mashhur amerikalik olim Barri Kommoner yorqin Ekologiyaning to'rtta asosiy qonunlarini ishlab chiqdi:
1-qonun: Hamma narsa hamma narsa bilan bog'liq. Ekotizim ko'plardan tashkil topganbir-biriga bog'langan qismlar, bu erda biri ikkinchisiga ta'sir qiladi. Dinamik o'z-o'zini qoplash xususiyatlari tufayli stabillashadi. Bu xususiyatlar tashqi ortiqcha yuklar ta'sirida buzilishi mumkin.
2-qonun: Hamma narsa bir joyga ketishi kerak. Bu asosiy jismoniy qonunning norasmiy ifodasidir - materiya yo'qolmaydi. Tabiatda "axlat" degan narsa yo'q, ba'zi organizmlarning chiqindilari boshqalar uchun oziq-ovqat bo'lib xizmat qiladi. Hozirgi ekologik inqirozning asosiy sabablaridan biri shundaki, “hamma narsa qayergadir ketadi” deb e’tiborga olinmagan holda yerdan juda katta miqdordagi moddalar olinib, yangi birikmalarga aylanib, atrof-muhitga tarqalib ketmoqda. Va bu birikmalar bo'lmasligi kerak bo'lgan joylarda to'planadi.
3-qonun: Tabiat hamma narsani biladi. Zamonaviy texnologiyaning eng muhim xususiyatlaridan biri bu "tabiatni yaxshilash" - tovarlar va xizmatlarni taqdim etish uchun mo'ljallangan tushunchadir
4-qonun: Hech narsa bepul emas. Ekologiyada ham, iqtisodda ham har bir narsa qimmatlidir. Global ekotizim - bu yagona ob'ekt bo'lib, unda hech narsa orttirish yoki yo'qotish mumkin emas va uni umumiy yaxshilash mumkin emas. Undan inson mehnati bilan olingan hamma narsa almashtirilishi kerak. Shu munosabat bilan, tabiiy kapitalni faqat tabiiy resurslar sifatida talqin qilishning cheklovlari haqida tobora ko'proq xabardorlik mavjud.
Muvaffaqiyatli iqtisodiy o'sish boshqa ekologik funktsiyalarni ham hisobga olishni talab qiladi. Bu har qanday kapital uchun bo'lishi kerak bo'lganidek, uning barcha tarkibiy qismlarining iqtisodiy ahamiyatini, daromad va foyda olish qobiliyatini nazariy jihatdan hisobga olishga urinishga olib keldi. Eng umumiy shaklda tabiiy kapitalning uchta funktsiyasini ajratish mumkin:
1) resurs - tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun tabiiy resurslar bilan ta'minlash;
2) ekotizim/ekologik xizmatlar - tabiatan turli xil tartibga solish funktsiyalarini ta'minlash: ifloslanish va chiqindilarni assimilyatsiya qilish, iqlim va suv rejimini tartibga solish, ozon qatlami va boshqalar;
3) tabiatning estetik, axloqiy, axloqiy, madaniy, tarixiy jihatlari bilan bog'liq xizmatlari.
Bu o'ziga xos "ma'naviy" ekologik xizmatlardir.
Agar tabiiy kapitalning birinchi funksiyasi olimlar tomonidan asrlar davomida yaxshi ma’lum va adabiyotlarda o‘z aksini topgan bo‘lsa, ekologik xizmatlar – ham ekotizim, ham “ma’naviy” – iqtisodiy talqini endigina boshlanmoqda. Ammo bu xizmatlarning iqtisodiy aylanmaga kiritilishi kerakligi keyingi yillarda tobora oydinlashib bormoqda. Va bu tushunish, afsuski, ekoxizmatlarning iqtisodiga e'tibor bermaslik natijasida yuzaga keladigan katta salbiy iqtisodiy oqibatlar bilan bog'liq. Shuni tushunish kerakki, "erkin" tabiat, agar uning xizmatlari va funktsiyalari etarli darajada hisobga olinmasa, inson uchun juda qimmatga tushadi. Bunga dunyoda misollar ko’p keltirish mumkin. Keling, ekotizim/ekologik xizmatlarning iqtisodiy rolini batafsil ko'rib chiqaylik. Bu turli xil tabiatni ta'minlashga asoslangan ushbu xizmatlar iste'molchilariga iqtisodiy foyda keltiradigan ekotizimlarning tartibga solish funktsiyalari. Ushbu xizmatlarning iste'molchilari ham mahalliy darajada (masalan, alohida korxonalar), ham mintaqaviy va global darajada - butun mintaqalar va mamlakatlarda joylashgan bo'lishi mumkin. Ikkinchi holda, global ekotizim xizmatlari haqida gapirish mumkin. Keling, ekotizim xizmatlaridan foyda va ularning sifatini yo'qotgan taqdirda xarajatlar zararlarni misol qilib ko'rsatamiz. Oxirgi 40-45 yil davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 4 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 kub km dan 70 kub km) kamaydi, suv tarkibidagi tuz miqdori 112 g/l gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280 g/l gacha yetdi. Orol dengizi deyarli "o’lik” dengizga aylandi. Buning natijasida mintaqadagi ekologik inkirozning eng xavfli nuqtasi hisoblangan "Orol muammosi” vujudga keldi. Faqat insonni tabiiy resurslar bilan ta'minlash funktsiyalari baholanadi va ekologik xizmatlar, qoida tariqasida, hech qanday narxga ega emas. Bu holat insoniyat tomonidan global ekologik muammolarni keltirib chiqarishi uchun muhim sabab bo'ldi, uning iqtisodiy zarari hozirgi kunda iqlim o'zgarishi muammosini keltirib chiqarmoqda.
Atrof-muhit iqtisodiyoti fanining asosiy ilmiy va kasbiy tashkilotlari quyidagilardir Atrof-muhit va resurslar bo'yicha iqtisodchilar uyushmasi (AERE) va Evropa va tabiiy resurslar iqtisodiyoti bo'yicha Evropa assotsiatsiyasi (EAERE). Ekologik iqtisodiyot fani uchun asosiy ilmiy va kasbiy tashkilot bu Xalqaro ekologik iqtisodiyot jamiyati (MEN KO'RYAPMAN). Yashil iqtisodiyotning asosiy tashkiloti Yashil iqtisodiyot instituti.