Ahmad as-Saraxsiy (835-899)

Ahmad as-Saraxsiy (835-899)
Olimning to‘liq ismi Abu-l-Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Marvon as-Saraxsiy bo‘lsa-da, Ahmad ibn at-Tayyib laqabi bilan tanilgan. Ba'zan keyingi nom, ya'ni Ahmad ibn at-Tayyib olimning islomni yangi qabul qilgan oiladan ekanligini, bu laqab uning musulmon bo‘lmagan ota-onasining ismini yashirish maqsadida qabul qilingan, degan fikrlar ham uchrab turadi.. Alloma ismidagi as-Saraxsiy rutbasi uning nasl-nasabini anglatadi va uni O‘rta asrlarda Turkmanistonning Saraxs deb atalgan shahridan ekanligini bildiradi. As-Saraxsiy 835 yillar atrofida tavallud topgan va asosan xalifalik markazi hBag‘dodda yashab faoliyat ko‘rsatgan. U o‘z davrida falsafa, fizika, tabobat, matematika, astronomiya, astrologiya va musiqa kabi fanlar bilan shug‘ullanib, mashhurlik shohsupasiga ko‘tarilgan.
As-Saraxsiyning hayoti va faoliyati, ilmiy merosi bugungi kungacha juda kam o‘rganilgan manba hisoblanadi. O‘rta asr manbalarida Ahmad as-Saraxsiyning Bag‘dodga qanday qilib borib qolganligi haqida ma'lumot uchramaydi, lekin uning tarjimai holi bilan bog‘liq bo‘lgan ikki muhim ma'lumot saqlanib qolgan. Ulardan birinchisi, allomaning mashhur olim va «arablarning faylasufi» deb shuhrat qozongan Yoqub al-Kindiyga shogird bo‘lganligi, Ustoz va shogird dastlab 850 yillar atrofida Bag‘dodda tanishgani haqida ma’lumotlar bor. Adabiyotlarda as-Saraxsiyning olim bo‘lib shakllanishida al-Kindiyning xizmatlari katta bo‘lganligi e'tirof etiladi. Uning tarjimai holiga oid ikkinchi ma'lumot shundan iboratki, u Abbosiy xalifalaridan - 892 yili xalifalik kursisiga o‘ltirgan al-Mu'tadadga ustozlik qilish bilan birga asta-sekin xalifaning ham mamlakat, ham shaxsiy ishlaridagi maslahatchisiga aylangan. «Ahmad ibn Muhammad ibn Marvon ibn at-Tayyib as-Saraxsiy islom dunyosidagi faylasuflardan biri bo‘lib, u YOqub al-Kindiyning shogirdi edi. U avvaliga xalifa al-Mu'tadadga ustozlik qilgan, so‘ngra uning hamrohi (nadim) va do‘stiga aylangan. Al-Mu'tadad Ahmad as-Saraxsiyga yaqin sirlarini ham aytib, davlatni idora etish ishlarida u bilan maslahatlashar edi...». Ibn al-Qiftiy olim qalamiga mansub yigirmadan ortiq asarlarning nomini keltiradiki, bu ro‘yxatni to‘liq deb bo‘lmaydi va uni boshqa mualliflar, jumladan, Ibn an-Nadim, YOqut al-Hamaviy, Xoja Xalifalarning ma'lumotlari bilan to‘ldirish mumkin. Ahmad as-Saraxsiyning barcha risolalarining nomlarini zikr etish imkoniyati bo‘lmagani uchun, uning falsafa, fizika, musiqa, tabobat kabi fanlarga oid ba'zi asarlarining nomini keltirish mumkin:
«Falsafa asoslari» («Arkan al-falsafa»), «Atmosfera hodisalari xaqida kitob» («Kitob fi-axdas al-javv»), «Tumanning moxiyati hakdda kitob» («Kitob fi kavi ad-dabab»), «Tog‘larning foydasi haqida kitob» («Kitab manfa'at al-jibal»), «Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitob» («Kitab al-masalik va-al-mamalik») va shu kabilar kiradi.