9. Táriyxiy estelikler hám milliy arxitektorshılıq Janbasqala esteligi

2-Tapsırma
9.Táriyxiy estelikler hám milliy arxitektorshılıq

Janbasqala esteligi - izertlewler na'tiyjesinde qaladan erte da'wirdegi ko'plegen gu'lal ıdıslarının' sınıqları, metalldan islengen xojalıq buyımlar h.t.b. zatlar tabılg'an. Usı zatlardın' tiykarında esteliktin' b.e.sh. IV a'sir — eramızdın' I a'sirlerine tiyisli ekenligi anıqlandı. U'lken ko'shedegi eki ta'repke sozılg'an kishi ko'shelerdin' boyında ma'ha'llelerdin' jayları jaylasqan. Ha'r bir ma'ha'lle ha'r qıylı maydang'a iye bolıp, 200 ge jaqın o'jirelerden ibarat bolg'an. Ko'shenin' aqırındag'ı u'lken jaydın' arnawlı o'jiresinde gerbishten sıpa ta'rizli o'rilgen tekshede o'shpeytug'ın ot janıp turg'an. Bul "ot xram"ında qala xalqı ja'miyetlik jıynalısların o'tkerip turg'an. Olarda otqa sıyınıw da'stu'rleri bolg'an.
Qoyqırılg'an qala bunnan 2,5 mın' jılg'a shamalas waqıt burın salıng'an ja'ha'n ma'deniyatında ko'rnekli esteliklerdin' biri esaplanadı. To'rtku'l qalasınan 22 km. arqa-shıg'ısta jaylasqan bul biybaha g'a'ziyne a'yyemgi grek ha'm rim ma'deniyatının' du'rdanaları menen bir qatarda turadı.
Qala birinshi ret 1936-jılı anıqlanıp, 1952-1957-jıllarda tolıq arxeologiyalıq jaqtan qazıp izertlendi. İlimiy izertlewler da'wirinde estelikten tabılg'an tabılmalar menen toplang'an mag'lıwmatlar arasında qalanın' atı jo'ninde birde derek ushıraspag'an. Sonın' ushın da jergilikli xalıq ta'repinen qoyılg'an Qoyqırılg'an qala atı menen u'lkemizde belgili bolıp qoymay, du'nya iliminde de solayınsha kirgizilgen. Qalanı qazıp izertlew na'tiyjesinde ko'plegen ko'rnekli ko'rkem-o'ner shıg'armaları, sonın' ishinde A'miwda'ryanın' to'mengi jag'alawındag'ı en' a'yyemgi freska (sabawg'a salıng'an sırlı su'wret), mayda skulptura, patsha mo'rleri menen olardın' tan'baları, qarıw-jaraqlar, gu'lal, tas ıdıslar, qola, temir, qımbat bahalı taslardan islengen bezeniw buyımları tabıldı. Olardın' arasında alımlardı ayrıqsha tan' qaldırg'an tabılmalardın' birine ku'nnin' biyikligin o'lshewge arnalg'an mu'yeshlik a'sbap — astrolobiyanın' tabılıwı menen astronomiyalıq a'sbaptı ornatıw ushın tırnaqtın' ashılıwı boldı. Estelikten tabılg'an maymıl statuetkası, Rim ma'deniyatına tiyisli shiyshe ıdıslar, Egipet fastaları Qoyqırılg'an qalanın' Hindistan, Egipet, Jer orta ten'iz qalaları menen baylanısların ko'rsetedi.
To'k qala No'kisten 14 km. arqa-batısta jaylasıp, ulıwma maydanı 8 gektardı iyeleydi. Bul estelikti birinshi ma'rte 1946-jılı S.P.Tolstov, keyin 1959-jılı A.V.Gudkova teksergen. Estelik b.e.sh. IV a'sirde payda bolıp, keyingi da'wirde de bul jerde turmıs dawam etken.
Ellikqala aymag'ındag'ı Topıraq qala esteligi eramızdın' III a'sirinde payda bolıp, Xorezmshaxlar ma'mleketinin' paytaxtı bolg'an. Qalanın' gerbishlerinen 70 ke jaqın tamg'a tabıldı. Sonın' ishinde qaraqalpaq urıwlarının' tan'balar da bar. Bul fakt qalanı salıwg'a qaraqalpaqlardın' ata-babalarının' da qatnasqanın ko'rsetedi. Saraydın' ju'zlegen o'jireleri qazıp u'yrenilip, olardın' ma'deniy qabatınan adam mu'sinlerinin' bo'lekleri, diywalg'a sızılg'an u'lken su'wretler, qural-jaraqlar, bezeniw buyımları ha'm basqa da xojalıq zatları tabıldı.