7-mavzu. Ilmiy tadqiqot ishlarining turlari

---

7-mavzu. Ilmiy tadqiqot ishlarining turlari 

Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning maqsadli faoliyati, ilmiy 

mehnat predmeti va ilmiy mehnat vositalaridan iboratdir.  

Insonning  maqsadli  ilmiy  faoliyati  tadqiqot  obyekti  haqida  (bo'yicha)  yangi 

bilimlarga  yoki  obyekt  haqidagi  (bo'yicha)  mavjud  bilimlarni  to'ldirishga 

erishishda  anglab  yetishni  bilishning  aniq  usullaridan  va  ilmiy  uskunalardan 

(o'lchov,  hisoblash texnikalari)  mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.  

Ilmiy mehnat predmeti

 tadqiqotining faoliyati yo'naltirilgan tadqiqot obyekti va u 

haqidagi  (oldingi)  bugungacha  bo'igan  bilimlar.  Tadqiqot  obyektiga  moddiy 

dunyoning  har  qanday  materiali  (elektrotexnik  uskunalar,  elektrlashtirilgan 

qurilmalar,  mashina  va  mexanizmlar),  jarayonlar  (texnoiogik,  energetik, 

agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar elementlari va h.k.lar) kiradi.  

Ilmiy tadqiqotlar

, ko'zlangan maqsadi, tabiat yoki ishiab chiqarish bilan bog'liqlik 

darajasi,  ilmiy  ishning  xarakteri  va  chuqurligiga  (qamroviga)  qarab  fundamental, 

amaliy va ishlanmalarga bo'linadi.  

Fundamental  tadqiqotlar

  prinsipial  yangi  bilimlarni  (yaratish)  barpo  etish  va 

oldinda  mavjud  bilimlar  sistemasini  rivojlantirishga  qaratiladi  va  undan  maqsad 

tabiatning  yangi  qonunlarini  yaratish  (kashf  etish)  voqeliklar  orasidagi 

bog'liqliklarni  ochjb  berish  va  yangi  nazoratlar  yaratishdir.  (Masalan, 

elektromagnit  maydon  nazariyasi  agroinjeneriyada  resurslar  tejamkorligi  ilmiy  - 

metodologiyasini yaratish, energiyani muhitda harakatlanishi qonunini va h.k.lar).  

Amaliy  tadqiqotlar

  texnika  sohasida  yangi  ishlab  chiqarish  vositalarini,  iste'mol 

mahsulotlarini  va  h.k.larni  yaratish  yoki  mavjudlarini  takomillashtirishga 

yo'naltirilgan  bo'lib,  uni  maqsadi  fundamental  tadqiqotlarda  to'plangan  ilmiy 

omillarni  amaliy  tacqiqotlar  orqali  o'z  o'rniga  qo'yishdir.  (Masalan,  urug'lik 

mahsulotlami  saralash  elektrotexnologiyasi  va  texikasini  yaratish,  energiya 

tejamkor  meva  quritish  texnikasini  yaratish,  asinxron  motorlarni  quvvat 

koeffitsiyentini (cos u) oshirish teznik vositasini ishlab chiqish va h.k.lar).  

---

Ishlanmalar  yoki  loyiha-konstruktorlik  ishlari

  (LKI)  amaliy  tadqiqotlar 

natijalarini  (masalan  texnika  sohasida)  texnik  yechimlarni  (mashina,  qurilma, 

material,  mahsulot)  ishlab  chiqarish  texnologiyalarini  tajriba  nusxalarini  yaratish 

va  sinab  ko'rish,  yangilikiami  takomillashtirishda  foydalanishga  qaratilgan  ilmiy 

tadqiqotning  yakuniy  qisrnidir.  (Masalan,  elektr  maydoni  yordamida  urug'lik 

donlarni  saralash  texnologiyasini  am  alga  oshiriuvchi  texnik  qurilmani  yaratish, 

dielektrik  don  quritish  usulni  amalga  oshirish  texnik  qurilmasini  ishlab  chiqish, 

ichimlik  suvga  impulsli  ishlov  berish  elektr  qurilmani  tajriba  nusxasini  ishlab 

chiqish va h.k.).  

Yuqoridagi  ilmiy-tadqiqotlar  klassifikatsiyasi  va  ularni  chegaraIanishi  ko'pchilik 

hollarda  shartli  bo'isada,  ularni  fanning  muayyan  bir  sohasiga  tegishliligi 

birlashtirib turadi. (2.1-rasm).  

2.1-rasmda keltirilgan sxemada loyihalash va o'zlashtirish bosqichlari bir vaqtning 

o'zida  fan  va  texnika  sohalariga  tegishli  hisoblanadi.  Shuningdek,  fundamental 

tadqiqotJar  va  ishlab  chiqarish  oralig'ida  o'zaro  bog'langan  bosqichlar:  amaliy 

tadqiqotlar  -  ishlanma  -  loyiha  joylashgan.  llmiy  tadqiqotlar  strukturasi.  llmiy 

izlanishlar (tadqiqotlar) - obyektiv borliqni, qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari 

orasida bog'liqlikni anglab yetish - bilish jarayonidir. 

---