7-mavzu. Auditorlik tekshiruvida firibgarlikni aniqlash режа

7-MAVZU. AUDITORLIK TEKSHIRUVIDA FIRIBGARLIKNI ANIQLASH
РЕЖА:
1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi
2.Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi
3.Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar
4.Auditor tomonidan aniqlangan firibgarlik xolatlariga auditorning munosabati
Таянч сўз ва иборалар: фирибгарлик, хато, жиддий ва жиддий бўлмаган хатолар, масъул ёки моддий жавобгар шахслар, ўзлаштиришлар, ўғирлик ва камомадлар, ҳужжатларни сохталаштириш, фирибгарликни яшириш, чалғитишлар, аудиторлик риски ва муҳимлик даражаси.
1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi
Firibgarlik bu qalloblikni qo’llash bilan bog’liq oldindan bilib amalga oshirilgan harakatdir. Firibgarlik moliyaviy hisobotini jiddiy o’zgartirib yuboradi. Noto’g’ri o’zgartirishning ikki turi auditorlik xulosada firibgarlik sifatida ko’rib chiqiladi: a) aktivlarni noqonuniy o’zlashtirishni noto’g’ri ko’rsatish natijasida yuzaga kelgan firibgarlik; b) moliyaviy hisobot tuzilayotganda firibgarlik natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Firibgarlikni xatodan farqlalab turuvchi jzihatlarini ataylab chalqashtrish. Auditorlar odatda o’z mijozlari kitoblarida moliyaviy xatolar topishadi, ammo bu xatolar ataylab qilingan xatolar qatoriga kirmaydi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Tashkilot aktivlarini aybdor tomonidan ug’irlansa yoki noto’g’ri ishlatilsa aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish yuzaga keladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish firibgarlikning asosiy ko’rinishidir. Bunday firibgarlik kichik biznes korxonalariga nisbatan qo’llaniladi va odatda ayibdorlar korxona xodimlari tarkibiga mansub bo’ladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish turli usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bu firibgarlikka tushgan pullarni o’zlashtirib olish, aktivlarni o’g’irlash kiradi. Bundan tashqari olinmagan tovar va xizmatlar uchun kompaniyani to’lashga majbur qilish firibgarlikning bir ko’rinishidir. Odatda aktivlarni noqonuniy o’zlashtiirish quyidagi holatlarda yuzaga kelishi mumkin.
- Pul o’g’irliklarni qoplash uchun naqd pul olishga imkon bo’lish va hisoblar bilan noto’g’ri ishlash imkoniga ega bo’lish;
- Sohta kompaniyalar orqali naqd pullar to’lovini boshqarish;
- Firibgarlikni yashirish maqsadida zaxiralar va boshqa aktivlarni o’g’irlash va moliyaviy hisobotlarni o’z manfaatida ishlatish. Noto’g’ri ko’rsatishlarning yuzaga kelishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatish Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini sohtalashtirish
moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.“The Great Salad Oil Swindle of 1963” ni auditorlik tekshirish moliyaviy aktivlarni ataylab noto’g’ri ko’rsatishga misol bo’la oladi.
Mazkur firibragalik ijrochisi aktsiyalar kotirovkasining o’sishi orqali o’zining mutonasib ravishda boyiligini ortirishga intilgan. Ba’zida jinoyatchi shaxsiy manfaatin ko’zlamay, korxonani inqirozdan qutqarish yoki boshqa salbiy moliyaviy natijalardan qutulish maqsadida moliyaviy hisbotni ataylab o’zgartiradi. Moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartrishning uchta keng tarqalgan uch usuli quydagilarni o’z ichiga oladi:
1. Hisob yozuvlari yoki xujjatlarni manipulyatsiya qilish, sohtalashtrish yoki o’zgartirish. Berni Medoff Ponzi chizmasi. Oldingi investorlar depozitlaridan olingan daromadni to’lash uchun hozirgi investorlar depozitlari ishlatilganda Ponzi chizmasi yuzaga keladi. Bunda xech qanday real investitsiyalar qilinmaydi. Agar oldingi investorlarga tegishli mablag’larni to’lash uchun yangi investorlar qo’shilmasa yoki ularning depozitlari juda oz bo’lsa Ponzi chizmasi buzilib ketadi. Ponzi chizmasi ikkita asosiy tamoyillarga asoslangan: ishonch va ochko’zlik. Potentsial mijozlar bilan munosabatlarni o’rnatish ishonch asosini tashkil qiladi. Ponzi chizmalarida firibgarlikni amalga oshirgan kishi quyidagi holatlarda ishonchni qo’lga kiritadi: a) boshqalarning bevosita haratkatlari, b) professional yoki boshqa ko’shilib kelishlar; v) o’zining boshqalarga qilingan ishoralari. Ochko’zlik investrlarga xos bo’lishi mumkin. Chunki ular odatda oddiy foydadan ko’proq foyda oishga intilishadi. Shuning uchun ular o’z me’yoriy vazifalarini bajarmaganda iishonch yo’qoladi. Medofffning chizmasida ishonch va ochko’zlik keng o’rin olgan. 2009 yil mart oyida Medoff 11 federal okrugida jinoyatda ayiblandi. Ayib shundan iborat ediki, u
farovonlik boshqaruv biznesni yirik Ponzi chizmasiga aylantirib, minglab investorlardan milliard dollarni umarib oldi. Medoffninng gapicha, u Ponzi chizmasini 1990 yillarning boshida boshlagan. Biroq tergovchilarning fikricha, firibgarlik 1909 yillarning boshida rivojlana boshlangan. Uning investitsion operatsiyalari xech qachon haqoniy bo’lmagan. Mijozlarning hisobida mavjud bo’lmagan summa, shu jumladan olingan foyda deyarli 65 mlrd dollarni tashkil qilgan. 2009 yil 29 iyun kuni Medoff 150 yil qamoq jazosiga hukm qilindi. Doff qonuniy brokerlik firmani boshqarib, ishonchga kirib oldi. U o’tgan davrda NASDAKda raislik qilgan. U ko’p marta CNBCda chiqib, qimmatli qog’ozxlar industriyasi to’g’risida gapirgan. Medoff investitsiyalarni rag’batlantirish maqsadida investitsion hamjamiyat bilan o’rnatgan aloqalaridan samarali foydalandi. U o’z kompaniyasiga investitsiya qilish g’oyasini eng qo’lay imtiyozlar stifatida sotgan.
Medoff o’zining kitobidagi bitimlar chizmasini keltirgan. U o’z kitobini tekshirtirish uchchun CPA firmani yodlaydi. Biroq bu firma faqat bir xodimdan iborat bo’lgan. CPA biror bir vaqtda Medoff ofisiga kelganligi va biror bir marta jiddiy audit o’tkazganligi haqida xech qanday dalillar mavjud emas. Biroq investorlar xech qachon bunday auditorlik hisobotlarni talab qilmagan.
Bu ularning ochko’zligi bilan ham izohlanishi mumkin. Investorlar o’zlarining omadli shaxs ekanligiga ishonch qilib, investitsiyalardan ko’p daromad oishga o’rganib qolishgan edilar. Shuning uchun uldar Medoffga ishonib, undan tashqi audit to’g’risida xech qandayq xujjat talab qilmas edilar. Bu narsa isbotlanmagan bo’lsa ham, Medoff taslim bo’lib, barcha ayiblarini o’z bo’yiniga olmoqchi bo’lgan. Chunki investorlardan biri rus mafiyasi bilan bog’liq bo’lgan. Medoff o’z farzandlari va o’zining hayotidan havfsiragan edi. Medoff bugungi kunda federal kamoqxonasida bir umrga jazoni o’tamoqda. Uning bir o’g’li firibgarlik fosh qilingandan so’ng o’z hayotiga kasd qildi. Firibgarlik jarayonida PCAOB Medoffning xedj-fondi PCAOBda ro’yxatdan o’tgan auditorlar firmalari tomonidan tekshirilishini talab qilmagan. Bedoffning firibgaroligidan so’ng Kongress PCAOBga ro’yxatdan o’tgan SEC- brokerlar va dilerlarni tekshirishga ruxsat bergan.
1. Ahamiyatli bo’lgan voqelik, operatsiyalar va boshqa ahamiyatli bo’lgan holatlarni noto’g’ri ko’rsatish.
2. Buxgalterlar tomoyillarini ataylab noto’g’ri qo’llash.