7-Amaliy ish. Mavzu: Shinalar turlari va portlar

---

51 
7-Amaliy ish. 
Mavzu: Shinalar turlari va 
portlar
 
Reja 
1.
Amaliy mashg`ulot uchun kerakli jihozlar 
2.
Nazariy ma`lumotlar 
-
Ma`lumotlarni parallel uzatuvchi shinalar 
-
PCI Express va USB shinalarining vazifalari
3.
Amaliy qism 
4.
Amaliy topshiriqlar 
Kerakli jihozlar.
 
Kompyuter, tizimli bolk, tizimli plata,tezkor kotira 
modullari, HDD disk, SSD disk, videokarta, audiokarta, VGA shinasi, RJ45-
kabellari proektor, emu8086 dasturi, UMK80 virtual protsessori, printer, 
skaner, ADSP virtual protsessori, AIDA64 dasturi, Electronics workbench. 
 
Nazariy ma`lumotlar 
Ma’lumotlami parallel tarzda uzatuvchi shinalar 
-
boshqarish signallari uchun mo‘ljallangan liniyalar (chiziqlar); 
-
adreslar uchun mo‘ljallangan liniyalar; 
-
ma’lumotlar uchun mo‘ljallangan liniyalardan iborat bo‘ladi. 
Shinaga ulangan biron-bir qurilma, masalan - protsessor, boshqa bir 
qurilmadan, masalan - asosiy xotiradan, ma’lumot olishi (yoki unga uzatishi) 
uchun, avval boshqarish signallari yordamida uni ogohlantiradi. Protsessor 
asosiy xotiradan ma’lumotlami o‘qimoqchi bo‘lsa, 
MREQ
(xotiraga murojaat 
qilish) va 
RD
(xotiradan o‘qish) kabi boshqarish signallari bilan unga murojaat 
qiladi. Ushbu signallardan so‘ng, xotiraning o‘qilishi kerak bo‘lgan adresi, shina 
orqali unga uzatiladi. Adresni uzatish 
parallel 
tarzda amalga oshiriladi - 16 bit 
(64 Kbaytli xotira uchun), 20 bit (1 Mbaytli xotira uchun) va 32 bit (4 Gbaytli 
xotira uchun). Ma’lum bir vaqt oralig‘i o‘tgandan so‘ng (T
3
siklining yarim 
davri) asosiy xotiradan o‘qilgan ma’lumotlami protsessor tomonidan qabul qilib 
olish amalga oshiriladi. Parallel tarzda qabul qilinayotgan ma’lumotlarning 
uzunliklari - 8, 16, 32, 64 yoki 128 bit bo‘lishi mumkin. 
Ushbu jarayon sinxron va asinxron tarzda amalga oshirilishi mum- kin, ya’ni 
kompyuter shinalarining 
sinxron
va 
asinxron
xillari mavjud. 12.7 va 12.8-
rasmlarda sinxron va asinxron shinalar orqali ma’lumotlami o‘qish jarayonining 
vaqt diagrammalari keltirilgan. 
Sinxron shinada bu jarayon 
kvarsli generator
hosil qilgan taktli im- pulslar 
yordamida boshqariladi. Generator hosil qilayotgan impulslarning chastotalari 5 
MGs dan, 100 MGs gacha bo‘lishi mumkin. Asinxron shi- nalarda 
taktlar 
impulslari generatori ishlatilmaydi.

---

52 
ISA shinasi IBM PC/AT kompyuterlarida qo‘llanilgan, u 8,33 MGs 
chastotada ishlaydi. SHina orqali bitta sikl davomida ikki bayt uzatiladi, bu esa 
uning maksimal tezligi 16,7 Mbayt/sek ga teng degani bo‘ladi. 
EISA shina ham 8,33 MGs chastotada ishlaydi va u orqali bitta sikl davomida 
to‘rt bayt uzatiladi. Demak uning tezligi 33,3 Mbayt/sek ni tashkil qiladi. 
5.1-rasm. Sinxron shinadagi o‘qish jarayoning vaqt diagrammasi. 
5.2-rasm. Asinxron shinaning ishlashi. 
ISA va EISA shinalari asosan matnli axborotni ishlash uchun modjallangan, 
avvalgi kompyuterlar uchun ishlab chiqarilgan edi. Keyin- chalik, 
kompyuterlarda Windows operatsion tizimlari ishlatila boshlagandan so‘ng, 

---

53 
grafik va rangli video axborotlarni ishlash uchun ISA va EISA shinalarining 
tezliklari etarli bo‘lmay qoldi. Ushbu holatni tushuntirish uchun quyidagi 
hisoblashlami bajarib ko‘ramiz.