6 ma’ruza Dala tadqiqotni rejalashtirish. Dala tajribasi va uning asosiy elementlari

---

6 ma’ruza Dala tadqiqotni rejalashtirish. Dala tajribasi va uning asosiy 

elementlari

 

Reja 

1.  Tajriba o‘tkazishda tuproq hususiyatlarni hisobga olish 

2. 

Dala tadqiqotni rejalashtirish

 

3. 

Dala tajribasi va uning asosiy elementlari

 

Tajriba  uchun  dala  tanlash  o’ta  ma’suliyatli  ish  bo’lib,  yetti  o’lchab,  bir 

kesishni  taqozo  etadi.  Aks  holda  tajriba  davomidagi  barcha  ishlar  o’z  qimmatini 

yo’qotadi.  G’o’za-beda,  g’o’za-g’alla  majmuidagi  ekinlar  agrotehnikasiga  oid 

tajribalarni o’tkazish mo’ljallanganda tadqiq etiladigan hudud tuproqlarini batafsil 

o’rganib chiqish zarur.  

Ularning  viloyat  va  O’zbekiston  miqyosidagi  o’rni  va  salmog’ini  tasavvur 

etish  uchun  ilmiy  adabiyot  va  Respublikamiz,  shuningdek,  tajriba  o’tkaziladigan 

ho’jalik va ilmiy muassasa tuproq haritalari bilan tanishib chiqish talab etiladi. Bu, 

tanlangan dala tuproqlarining muayyan hudud uchun hosligi (o’hshashligi) haqida 

aniq  tasavvurga  ega  bo’lish  va  dala  tajribalari  natijalarini  tuprog’i  shu  tuproq 

turlariga  hos  boshqa  hududlarga  ham  tavsiya  qilish  imkonini  beradi.  Ta’kidlash 

joizki, har bir ho’jalik ishlab chiqarish yo’nalishidagi ho’jalik ham tajriba ho’jaligi 

ham, tuproq va agrokimyoviy haritanomalarga ega.  

G’o’zani  parvarishlashda  qo’llaniladigan  agrotehnik  va  meliorativ  tadbirlar 

tizimini  to’g’ri  amalga  oshirish  maqsadida  respublikamiz  viloyatlari  o’ziga  hos 

sharoitlaridan  kelib  chiqib,  olimlarimiz  tomonidan  ikki  guruhga  –  bo’z  tuproqlar 

hamda  sahro-cho’l  mintaqalariga  ajratildi.  Quyida  ularning  tavsifi  keltirilmoqda: 

Bo‘z tuproqlar mintaqasi tog’ va tog’ oldi hududlarini o’z ichiga oladi. U to’q tusli, 

tipik  va  och  tusli  bo’z  tuproqlar  mintaqasiga  bo’linadi.  Sahro  mintaqasi  3  ta 

mintaqadan: shimoliy, markaziy va janubiy mintaqachalardan tashkil topgan. 

Hududlar  tabiiy  sharoiti  bo’yicha  bunday  bo’linishi  ularning  tuproqlari, 

shuningdek,  bu  tuproqlarda  amalga  oshiriladigan  meliorativ  va  argotehnik 

---

tadbirlarga ko’ra bir-biridan farqlanishini bildiradi. To‘q tusli bo‘z tuproqlar dengiz 

sathidan 700-1000 m yuqori joylashgan tog’ va tog’ oldi mintaqasining ancha baland 

qismlarida  shakllangan.  Bunday  tuproqli  hududga  Janubiy  Qozog’iston  viloyati 

Chimkent-Sayram  guruhi  tumanlari  g’o’za  parvarishlanadigan  maydonlarining 

salmoqli  qismi,  qisman  Qirg’iziston  Respublikasi  O’sh  viloyati,  shuningdek, 

unchalik  ko’p  maydonlarni  egallamagan  Tojikiston  Respublikasi  maydonlari  va 

O’zbekiston Respublikasining ba’zi tumanlari joylashgan.  

Bu  tuproqlar  mayda  zarrachali  va  qumoq,  allyuvial  va  proallyuvial 

yotqiziqlarda  shakllangan,  sho’rlanmagan,  unumdor,  fizikaviy  hususiyati  ham 

yahshi. Bunday tuproqli erlarni tekislash ularda suv, irrigatsiya eroziyasiga qarshi 

kurashish talab etiladi. To’q tusli bo’z tuproqlarda eng ertapishar g’o’za va g’alla 

navlari  etishtiriladi.  Tipik  bo‘z  tuproqlar  dengiz  sathidan  400-700  m  balandlikda 

tarqalgan,  tog’  oldi  tekisliklari  va  daryo  terrasalarining  yuqori  qismlarini  ishg’ol 

etgan.  Bunday  tuproqlardan  iborat,  g’o’za  va  boshqa  ekinlar  o’stiriladigan 

maydonlar  Keles,  Quruq-Keles,  Chirchiq,  Angren,  Ko’gart  daryolari  havzalarida, 

Qoradaryo,  Kurshaba,  Oqbura,  Aravansoy  hamda  Farg’ona  vodiysi  janubiy  va 

shimoliy  hududlaridagi  tog’  daryolarining  yuqori,  Zarafshon,  Qoradaryo, 

Kofirnihon, Qizilsuv va Yahsuv daryolarining yuqori va o’rta qismlarida joylashgan.  

Ushbu tuproqlar mayda jinsli qumoq, lyossimon delyuvial va ba’zan allyuvial 

yotqiziqlarda  rivojlanib,  sho’rlanmagan,  unumdorligi,  fizikaviy  hususiyatlari 

yahshiligi  bois  er  tekislashdan  tashqari  mahsus  melioratsiya  tadbirlarini  amalga 

oshirish talab qilinmaydi.  

Tipik bo’z tuproqli erlarning notekis relfli katta nishabli qismlarida irrigatsiya 

eroziyasiga qarshi tadbirlar o’tkazilishini va ularni yahshilab tekislash zarur. Tipik 

bo’z  tuproqlarda  g’o’zaning  o’rtapishar  navlari  ekiladi.  Och  tusli  bo‘z  tuproqlar 

dengiz  sathidan  400  metrdan  pastroqda,  daryo  terassalarining  quyi  tog’oldi 

tekisliklarida tarqalgan.  

---

G’o’za  va  g’alla  etishtiriladigan  bunday  tuproqli  maydonlar  Sirdaryo, 

Toshkent  viloyatlarida,  Farg’ona  vodiysida,  Zarafshon  daryosi  havzasining  o’rta 

qismida  va  Qashqadaryo,  Surhondaryo,  Kafirnihon  daryolari  havzalarining  quyi 

qismlarida,  Vahsh  va  Panj  vodiysida,  Murg’ob  va  Tejan  daryolari  vodiylarinig 

yuqori qismlarida joylashgan.  

Och  tusli  bo’z  tuproqlar  asosan  turli  mehanik  tarkibli  lyossimon  qumoq  va 

qatlamli,  loyqali  allyuvial  yotqiziqlarda  shakllangan.  Ba’zi  joylarda  tuproq  osti 

yotqiziqlari  qumli  va  shag’alli  jinslardan  iborat.  Havo  harorati  yuqoriligi, 

yog’ingarchilik  kamligi  va  yer  osti  suvlari  tabiiy  harakati  sekinligi  tufayli 

minerallashgan  sathi  ko’tarilganda  tuproq  sho’rlanadi.  Och  tusli  bo’z  tuproqlar 

rivojlangan  yotqiziqlar  turlichaligi  va  ular  bu  yotqiziqlar  sho’rlanganligi  sababli 

avval ta’kidlangan tuproqlarga nisbatan turli-tuman.  

Fizikaviy  hususiyatlari  juda  yahshi  bo’lgan  hillari  ham  uchraydi,  masalan, 

lyosslarda  hosil  bo’lganlari;  noqulay  fizikaviy  hususiyatlari  ham  mavjud: 

yog’ingarchilikda juda ivib ketib, so’ng qalin qatqaloq hosil qiluvchi yoki shag’alli 

va qumli qatlam yuzaga yaqin bo’lganidan o’tkazuvchanligi (filtratsiya) yuqori och 

tusli bo’z tuproqlar shular jumlasidandir.  

Bunday tuproqlarda amalga oshiriladigan agrotehnik va meliorativ tadbirlar 

tabaqalashtirilishi, hususan, zararli tuzlar ta’sirini yo’qotish uchun kapital (tubdan) 

va  joriy  sho’r  yuvish  qo’llanilishi,  bu  jarayonda  sarflanadigan  suv  me’yorlari 

tuproqning sho’rlanish darajasi va tuzlar tarkibiga ko’ra belgilanishi zarur. Yerlarni 

tekislash va sug’orish tartiblari taqozo etadigan tadbirlarni tabaqalashtirib qo’llash 

muhim ahamiyatga ega.  

Yerlarni sho’rsizlantirish uchun sho’r yuvish, zahira suvi va amal-o’suv suvi 

berish  me’yorlariga,  boshqa  agrotehnik  tadbirlar  tizimiga  ham  aniqlik  kiritilishi 

lozim. Och tusli bo’z tuproqlarda faqat o’rtapishar g’o’za navlarinigina emas, balki 

amal-o’suv  davri  uzoqroq  bo’lgan  ingichka  tolali  go’za  navlarini  ham  ekish, 

parvarishlash  mumkin.  Masalan,  Namangan  viloyatida  ingichka  tolali  pahta 

---

yetishtirilayotgan bunday maydonlar tobora kengaymoqda. Sahro mintaqasida taqir, 

taqirsimon bo’zrang-qo’ng’ir va sahro-qumli tuproqlar shakllangan. Ular tarkibida 

organik  modda,  yalpi  azot  juda  kam  uchraydi.  Taqir  tuproqlar  noqulay  fizikaviy 

hususiyatlari  bilan  tavsiflanadi.  Ivib  ketish,  sho’rlanganligi,  kam  suv 

o’tkazuvchanlik,  past  mikrobiologik  faoliyat,  umuman  olganda,  kam  unumdorlik 

shular jumlasidandir. Odatda, bu tuproqlar kam yog’ingarchilik tushishi va yuzadan 

ko’p  bug’lanishi  tufayli  sho’rlangan.  Taqir  va  taqirsimon  tuproqlar  Turkmaniston 

Respublikasi, 

Qoraqalpog’iston 

Respublikasi, 

O’zbekistonning 

Horazm, 

shuningdek,  Buhoro,  Surhandaryo,  Qashqadaryo  8  viloyatlari  va  Tojikiston 

Respublikasining 

pahta 

yetishtiriladigan 

hududlarida 

tarqalgan. 

Sahro 

mintaqasining deyarli barcha qism tuproqlari shamol eroziyasiga chalingan.  

Unumdorligini oshirish uchun bunday tuproqlarning fizikaviy hususiyatlarini 

yahshilash,  organik  modda  bilan  boyitish,  sho’rni  yuvish  mehanik  tarkibi  og’ir 

bo’lsa, qum sepish, ularda barcha agrotehnik tadbirlarni o’z vaqtida, sifatli o’tkazish 

kerak.  Bu  mintaqada,  ayniqsa  Markaziy  Farg’onada,  Buhoro,  Surhandaryo 

viloyatlari  va  Turkmaniston  Respublikasida  shamol  eroziyaga  qarshi  tadbirlarni 

qo’llash  zarur.  Yuqorida  tafsiflari  berilgan  mintaqaviy  tuproqlardan  tashqari, 

introzonal, sizob sathi yuza bo’lgan sharoitda shakllangan turli gidromorf tuproqlar 

mavjud bo’lib, ular orasida o’tloq-botqoq, o’tloq-allyuvial, o’tloq-soz va botqoqlar 

ham uchraydi.  

Bu  tuproqlar  bo’z  tuproqlar  va  sahro  mintaqalariga  hos  hususiyatlarini 

saqlagan holda yangi belgilarga ega bo’lganlar: yuza va chuqur qatlamda o’tloqlilik 

hosil kilgan, u yoki bu darajada botqoqlashgan. Sahro mintaqasi, shuningdek, och 

tusli  bo’z  tuproqlarda  kapillyarlar  orqali  ko’tarilib,  bug’lanayotgan  suv  miqdori 

yogingarchilikda  tushgan  suvga  nisbatan  ancha  ko’p  bo’lganligi  bois  o’tloq, 

gidromorf tuproqlar yuzasi va chuqur qatlamlari ham sho’rlangan; tuzlar miqdori va 

tarkibi  bo’yicha  sho’rlanganlik  darajasi  turlicha-kuchsizdan  ancha  yuqorigacha, 

ularda shishgan, qatqaloqli-shishgan yoki qatqoqli sho’rhoklar vujudga kelgan.  

---

Bu esa, sahro va bo’z tuproqlar mintaqasi tuproqlari turlicha bo’lishiga olib 

kelgan.  Ba’zi  yerlarda  bunday  hilma-hillik  shu  qadar  yuqoriki,  bu  ularning 

tuprog’ini  alohida-alohida  tuproq  hillari  majmualariga  ajratishni  taqazo  etadi. 

Mintaqaning  tabiiy  tuproqlarida  ziroatlar sug’orilishi oqibatida  jiddiy o’zgarishlar 

sodir  bo’ladi.  Uzoq  muddat  sug’orilgani  bois  qishloq  ho’jaligi  ekinlari  ham  ba’zi 

hududlar tuproqlarida 2 m. va undan qalinroq agroirrigatsion qatlam hosil qiladi. 

Sug’orma  dehqonchilik  sharoitida  yuqorida  ta’riflangan  tuproqlarning  yuza 

qatlami  orgnik  va  oziqa  unsurlari,  hususan  fosfor  bilan  to’yinadi,  fizikaviy 

hususiyatlari  yahshilanadi;  sho’r  yuvishlar  ta’sirida  o’simliklar  uchun  zaharli 

tuzlardan  halos  bo’ladi,  zovur  tizimi  ta’sirida  sizob  sathi  pasayadi.  Bularning 

barchasi  sug’orma  dehqonchilik  hududlari  tuproqlarining  turli-tumanlik  doirasini 

kengaytiradi,  unumdorligini  yanada  barqarorlashtiradi.  Shuni  ham  ta’kidlash 

zarurki,  asosiy  mintaqalarga  hos  tuproq  hillaridan  tashqari  o’tkinchi  bo’z-o’tloq, 

taqir-o’tloq va boshqa hildagi tuproqlar ham mavjud.  

Tuproqlar  turli-tumanligi  yuza  yoki  ostki  qatlamlari  mehanik  tarkibi, 

qatlamlari yahlitligi yoki qat-qatligi, zahi qochirilganlik darajasiga ko’ra ham ortib, 

boradi.  So’nggi  yillarda  sug’oriladigan  yerlarning  o’zlashtirilganlik  darajasi 

bo’yicha ma’lumotlar ko’proq to’planmoqda. Shu asosda sug’orish, ishlov berish, 

o’g’itlash  kabi  agrotadbirlar  kam  unumli  tuproqlarga  nisbatan  yahshi  samara 

beradigan yuqori unumli tuproqlar aniqlanmoqda.  

Tajribalarni  o’tkazishda  tuproqlarning  turlichaligi,  albatta,  hisobga  olinishi, 

ular  dastlab  mintaqaning  eng  tipik  tuprog’ida  joylashtirilishi,  shu  bilan  birga,  9 

ho’jalik  yuritish  jihatidan  ahamiyatli  bo’lgan  tuproq  hillarini  ham  qamrab  olishi 

maqsadga muvofiq. Tajribani joylashrishdan avval dalalarning dehqonchilik tarihi 

bilan tanishish zarur.  

Bunda tajriba o’tkaziladigan maydonga o’tgan 3 yil davomida ekilgan ekinlar, 

dalalarning  o’t  bosganlik  darajasi,  zararkunandalar  va  kasalliklar  (ayniqsa,  vilt) 

manbalari  va  agrotehnik  tadbirlar  tizimi  bo’yicha  farq  aniqlanadi.  Eng  muhimi, 

---

yuqori  me’yorda  mineral  va  argonik  o’g’itlar  (ayniqsa,  fosfor  300-400  kg/ga  dan 

ortiqroq) va go’ng (30-40 t/ga dan ko’proq) sepilgan, chuqur shudgorlangan (40 sm) 

va yumshatilgan (50-70 sm dan chuqurroq) variantlar joylashtirilgan yerni belgilab 

qo’yish kerak.  

Chunki bu tadbirlarning davomiy ta’miri o’rganilmasa, qo’yilayotgan tajriba 

natijalari  noto’g’ri  talqin  qilinishi  mumkin.  Bu  ta’sirni  aniqlash  uchun  ishlab 

chiqarish  sharoitida  1-2  yil  davomida  muvozanatlashtiruvchi  bir  yillik  ekinlar 

bug’doy,  javdar,  makkajo’hori  ekish  zarur.  Muvozanatlashtiruvchi  ekinlar 

rivojlanishida  har  hillik  kuzatilsa,  ularning  hosilini  aniqlash  maqsadida  alohida 

hisobga  olish,  dalaning  ola  rivojlangan  qismi  rejadan  ajratib  ko’rsatilishi  shart. 

Sho’rhok dog’lari bor sho’rlangan dala, tajriba o’tkazishga yaroqsiz hisoblanadi.  

Notekis  relefli  yerlarda  tajriba  qiyalikning  bir  hil  qismi  (janubiy,  shimoliy, 

g’arbiy  yoki  sharqiy  ekpozitsiya)da  joylashtirilishi  kerak,  chunki  ekinlar  turli 

qiyaliklarda turlicha rivojlanadi. Tajriba uchun tanlangan dalalar tuprog’ining to’liq 

tipikligiga,  yuza  qatlamining  mehanik  tarkibi,  haydov  qatlami,  gumus  qatlami  va 

pastki  qatlamlarning  bir  hilligiga  ishonch  hosil  qilish  uchun  batafsil  o’rganilishi 

kerak.  Tanlangan  dala  tuproqlaridan  uzoq  muddat  davom  ettiriladigan  tajriba 

qo’yishdan avval 1,5-2 metrgacha yoki sizob sathigacha chuqurlikdan, agar u (sizob) 

2  m.  atrofidagi  chuqurlikda  bo’lsa,  kavlab  kesmasi  morfologik  tavsif  etilib, 

namunalari genetik qatlamlar bo’yicha olinadi.  

Bu namunalarga asosan barcha qatlamlardagi tuproq tarkibida mavjud bo’lgan 

gumus,  yalpi  NPK  oziqa  moddalari,  nitratlar,  amiyak,  harakatchan  P2O5  va 

almashinuvchi K2O miqdorlari, shuningdek, uning mehanik tarkibi va hajm massasi 

aniqlanadi.  Kesmalar  genetik  qatlamlari  (gorizontallari)  tekshirilishi  natijasida 

olingan dalillar asosida tajriba, uchun tanlangan dala tuprog’ining tipikligi va hili 

mo’ljaldagi mosligi, tajriba joylashadigan paykal chegarasidagi sharoitlar bir hilligi 

aniqlanishi zarur. Buning uchun paykal har 40-50 m.da muayyan izlanish (marshrut) 

bo’yicha kuzatiladi va har bir yo’nalish (marshrut) bo’yicha shunday masofada 50-

60 sm li chuqurcha kavlanadi. Iloji bo’lsa, tajriba olib boriladigan dalaning 5 nuqtasi 

---

(konvert  shaklida)  yoki  3  nuqtasi  (dioganal  bo’yicha)  haydov  va  haydov  osti 

qatlamlaridan  tuproq  namunalari  olinib,  bir  hil  qatlamlar  tuproqlari  aralashtirilib, 

bitta o’rtacha namuna hosil qilinadi.  

Bu  amal  dalaninig  haydov  va  haydov  osti  qatlami  faqat  tuproq  kesmasi 

bo’yichagina  emas,  balki  shu  qatlamlardagi  gumus  va  azot,  fosfor  va  kaliyning 

harakatchan  shakllari  miqdori  bo’yicha  ham  bir  hilligi  ishonch  hosil  qilish  uchun 

o’tkaziladi.  Agar  dalaning  tuproq  sharoiti  bo’yicha  hech  qanday  gumon  paydo 

bo’lmasa,  u  tajribani  joylashtirish  uchun  to’liq  yaroqli,  degan  hulosaga  kelish 

mumkin.  

Ko’p  yillik  dala  tajribasi  davomida  olingan  barcha  tuproq  namunalari  shu 

tajriba  nihoyasiga  yetkazilgunga  qadar  saqlab  qo’yiladi.  Tahliliy  ma’lumotlarda 

uchrashi  mumkin  bo’lgan u  yoki bu hatoni  bartaraf  etish uchun  shunday qilinadi. 

Zarurat  tug’ilsa, tajriba  qayta  o’tkaziladi. Tajriba  uchun  tanlangan  dala  tuproqlari 

hilma-hil  bo’lsa,  u  holda  mo’ljaldagi  tajriba  bir  hilroq  maydonga  ko’chirilishi, 

shuningdek  tajriba  dalasini  suv  bilan  ta’minlash  va  agrotehnik  tadbirlar  tizimini 

muddatida va sifatli amalga oshirish choralari ko’rilishi zarur. Yuqorida qayd etilgan 

sharoitlarga to’liq rioya qilingandagina tajriba uchun dala to’g’ri tanlanganligiga va 

muvaffaqiyatli o’tkazishga ishonch hosil qilish mumkin.