|
3-MAVZU:
-
R JA
1.
Shu davrdagi as siy ijtim iy-siyosiy v q alar.
2.
Arab va f
siyoning IX-XI asrlardagi
tarixiga
tlar.
Tayanch ib ralari:
Sima Cyan, B lazuriy, Tabariy, Istahriy, Xurd db k, Ibn
Batuta.
1. B
d xalifaligi vayr nalarida tashkil t pgan eng yirik f dallardan biri
S m niylar davlati (819-1005 yy.) edi. Bu davlatga Nuh ibn Asad (819-842 yy.)
as s s ldi, u ayniqsa X asrning birinchi yarmida, Ism il ibn Ahmad davridan (892-
907 yy.) b shlab kuchaydi. Bu davrda S m niylar, M varaunahr, Xur s n, Er n,
h
nist nning katta qismi, shuningd k T shk nt, Turkist n va Sayram
S m niylar yirik f dallar, ruh niylar hamda yirik savd garlarning
yordamiga tayanib, f dal tarq qlik va ichki urushlarga barham b rdilar. Ila
v
rliqlarning M varaunahrning
ichki ray nlariga qilib turgan hujumlariga ham barham b rdilar (893y.). Bu h l
mamlakatning iqtis
chdi. S m niylar davrida
Markaziy apparati bir muncha mustahkamlandi. Amir davlati 10 ta muassasa
(d v ni) yordamida b shqardi. S m niylar davrida hunarmandchilik va savd -
s tiq riv jlandi. Buni biz Bux r
t va
T shk nt kabi yirik va taraqqiy etgan shaharlar mis
siyoning Hazar h q
r x nligi, Rus va Xit y bilan iqtis diy va
madaniy al qalari bir muncha riv j t pdi. S m niylar davri ilm-fan va
siyo shar itida b nih yat riv jlangan davri his blanadi. Bu
davr Rudakiy, Daqiqiy va Firdavsiy singari ulkan sh irlarni, F r biy, B runiy va
Ibn Sin d k zabardast limlarni tishtirdi.
F dal mun sabatlarning riv
f dal kurash va
mahalliy f dallarning s parastik harakati kuchayib k tdi. Bu h l X asr xirlariga
k lib, f dal tarq qlikni yanada kuchaytirdi, Hamad n, Isfax n va Rayda
Buvaxiylar, Tabarist n va Jurj nda Ziyoriylar mustaqillikka erishdilar.
hilidagi rlar, shuningd
niyon va X razm ham
S m niylarga it at etishdan b sh t rtdilar.
Mamlakatda yuz b rgan ijtim iy-siyosiy par kandachilikdan Q raxit ylilar
ustalik bilan f ydalandilar. Ular 996 yili Zarafsh nning Shim liy tarafidagi barcha
rlarni, 999 yili esa Bux r
l etib, S m niylar hukmr nligiga zarba
b rdilar.
Q rax niylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkist n, ttisuv va Tyan-
Shanning Janubiy qismida tashkil t pgan f dal davlat as schilari), yuq rida
aytilganid k, 996-999 yillarda Nasr ibn Ali b shchiligida b stirib kirib, butun
M
m niylarning ayrim vakillari, masalan
lashkarb shi Abu Ibr him Ism il 1001 yilgacha Q rax niylar bilan kurashdi, l kin
bu kurash natija b rmadi.
Nasr ibn Alidan k yin M varaunahrni Iligx n Ali Takin (1034 y. vaf t etgan)
id ra qildi. 1025 yili Q
ni Q dirx n (T mg chx n) bilan Mahmud
-1030 yy.) birgalikda M varaunahr ustiga yurish b shladilar, l kin
amalga shmadi,1032 yilda M
razm
hukmd ri ltint sh (1017-
kin uning harakati ham
rgan
tlarga qaraganda, Ali Takindan k yin taxminan 1040 yilga qadar uning
nlik qilgan. Ulardan k yin 1060 yilgacha Abu Ish q Ibr him ibn
Nasr hukm yuritgan. U Q rax niylar p
k ldi. U vaf t etgandan k
nli kurash b shlandi. Bu kurashda
lib chiqdi.
Shamsulmulk Nasr davrida (1068-1080 yy.) Q rax niylar bilan Saljuqiylar
chx n
Q
rshi kurash b shladilar va Sirdaryoning
shim liy s hilidagi
nani undan t rtib ldilar. Saljuqiylar
Sult n Maliksh h I 1089 y. M
rtib, Bux r va
Samarqandni zabt etdi. L kin ular t z rada sulh tuzib, M varaunahrdan chiqib
k
kin Sult n Sanjar (1118-1157 yy.) davrida 1130
yildan b shlab Q rax
ldilar.
Q rax niylar hukumati inqir zga yuz tutgan va M varaunahr f dal tarq qlik
iskanjasiga tushib q lgan bir davrda uning shim liy-
ikki yirik harbiy siyosiy kuch payd
raxit ylilar, ikkinchisi
yirik harbiy siyosiy kuch X razmda payd
b
X razm 1127 y. mustaqillikka erishdi. XII asrning 30-yillari b shlaridan
Q raxit ylarning M varaunahrga tal nchilik yurishlari b shlandi. Ular Sh sh va
na bilan kif yalanib q lmay, hatt Zarafsh n hamda Qashqadaryo
v halariga kirib b rdilar. Q raxit ylilar 1138 y. Samarqand x ni Q rax niy
Mahmudx nni (1132-1141 yy.) t m-m r k
n lib ttisuvga
qaytib k tdilar. 1141 y. ular Samarqandga yaqin Katav n d gan j yda Mahmudx n
va Sult n Sanjarning birlashgan kuchlarini t r-m r k
Bux r ni egalladilar. L kin ular ttisuvdan M
n lish bilan kif yalandilar.
X razmning mustaqillikka erishuvi tsiz (1127-1156 yy.) n mi bilan b
U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quyi qimidagi Jand shahrini va Mankqishl qni
egalladi. El Arsl n (1156-1172 yy.) va Sult n Takash (1172-1200 yy.) vaqtida
X razmsh hlar davlati k ngaydi. X razmsh hlar 1156-1192 yillar rasida Hind
daryosidan Ir
X razmsh h Muhammad (1200-1220 yy.) X razm davlatini yanada k ngaytirdi
1206 va 1212 yillari Bux r va Samarqandni b sib ldi.
L kin qur l v sitasi bilan qurilgan bu davlat markazlashgan va mustahkam
davlat emas edi. B sib lingan mamalkatlar etnik jihatdan turlicha
iqtis diy va madaniy taraqqiyot t pasida turgan shaxs tashabbussiz va shij atsiz
sh b ra
lmadi.
Q raxit ylilar, Q rax
q, b sib lgan
chib
k
lish bilan kif yalandilar. l kin m hnatkash
xalqning ahv li
m nlama, mahalliy f dallar va x rijiy
b sqinchilar t m nidan
ch t el b sqinchila
l
raxit ylilar va
ularning ittif qchisi Sadrlarga qarshi 1206 y. Bux r va X razmsh hlarga qarshi
l ni shular jumlasidandir.
X-
siyoda ilm-fan, adabiyot bur muncha riv j t pdi;
Bux r , Samarqand, T shk nt, T rmiz, Marv va Xiva kabi shaharlar k ngaydi. Bu
yinr q gapiramiz.
1219-
m nidan istil etildi.
Chingizx n vaf t etgandan k yin, uning b sib lgan
yga t gdi. XIV asrning 40-yillariga k
y
tdi ttisuv va Q
ldilar. Bu davlat
n n mi bilan
mashhurdir.
nligi yillarida M varaunahr xalqi ikki t m nlama:
rlari (d rugalar, b sq qlar) hamda mahalliy f dallar tarafidan
siy dar mad s
jdan tashqari talaygina
b shqa s liq va jarimalar (d
t
r, big r va b
rlarining b b shligiga qarshi
Bux r da K sib Mahmud T r biy b
l
l
l n b shqa shahar va vil
m nidan b stirldi.
1.
Xit y mualliflari O rta siyo to g risida qanday ma lum tlar b radi?
2.
pilgan hujjatlar nimalardan ib rat?
Adabiyotlar:
1.
2.
3.
4.
5.
-
6.
Al
7.
m al-
gaz tasi, 1998 yil 24 ktyabr.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
