Reaktiv quvvat manba to‘shunchasi (RQM) xar bir uskunaga talluqli, energotizimda yoki ob’ekt elektr ta’minotida reaktiv quvvat muvozanatiga maqsadga muvofiq yunalishda ta’sir qiladi. Bu ta’sirni ortirib (kamaytirib) generatsiyalash va reaktiv quvvatni kam iste’mol qilish natijasida erishish mumkin.
Reaktiv quvvat manbalari albatta o‘skunaning quvvati qulda yoki (avtomatik va bosqichli) silliq yoki silliq bosqichli rostlanadi. RQMning asosiy rostlanadigan parametrlari yuklama reaktiv quvvati ulangan yoki uning kuchlanish yo‘qolgan no‘qtasi xisoblanadi u kompensatsiyalash uchun muljallangan yoki ikkala xolat uchun bir vaqtda olib borilish mumkin. RQMni rostlanish sezgirligini oshirish uchun reaktiv quvvatni yoki kuchlanish o‘zgarish tezligiga (amal qiladigan bajara oladigan) kanallar kiritiladi. RQM rostlash organlari tuzili shva rostlashni amalga oshirish uning kullanish soxasini aniklaydi. RQM ning reaktiv quvvatini rostlash imkoniyati tufayli u kup vazifali uskuna xisoblanadi.
RQM elektr tizimlarida 110 kV kuchlanishli tarmoqlarda va yuqorilarida quyidagi masalalarni echishda qullaniladi:
Elektr energiya va aktiv quvvat yo‘qolishni kamayiradi.
Yuklama tugunlarida kuchlanishni rostlashda
Elektr o‘zatish liniyalarida o‘zatish imkoniyatini oshirishda turg‘unlik
Elektrostansiya generatorlari va elektr o‘zatish liniyalari statik (barqaror) zaxiralarini oshirishda
YUqorida keltirilganlardan tashqari sanoat korxonalarida RQM yirik quvvatli yuklamalar iste’mol qilayotgan reaktiv quvvatni kompensatsiyalash uchun qullaniladi.
Bundan tashqari yuqori garmonikali toklarni generatsiyalangan tizimlardagi nochiziqli nosinusoidal yuklamalarda RQM filtr kompensatsiyalovchi (urnini) bajarishi mumkin.
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash, rostlanish podstansiya shinalariga yoki yuklamaga parallel ulangan shuntlovchi uskunalar yordamida ta’minlanadi. Bu kurilmani ikki guruxga ajratish mumkin. Birinchi gurux RQM ga aylanuvchi sinxron elektrostansiya generatorlari sinxronli kompensatorlar sinxron yuritgichlar. Bu uskunalar reaktiv quvvatni generatsi rejimida va iste’molida ham sillik rostlash imkoniyatiga ega. Ikkinchi guruhga statik RQM yoki statik reaktiv quvvat kompensatorlari kiradi. Bularga statik kondensatorlar batareyalari reaktorlar (fakat tokni chegaralovchilari emas) o‘zgartgichlar asosidagi kurilmalar (tug‘irlagichlar inventorlar) tristorlarni suniy kommutatsiyalash yoki ularni (kombenatsiyasi) aralashmasi. Kompensatsiyalovchi qurilmalar rostlanish samaradorligi.
Kondensator batareyalar generatsiyalagan quvvatlarini fakat bosqichli rostlash imkoniyatiga ega.
1000 V gacha kuchlanishli tarmoklarda ular kommutatsiyasiga (ulash va uchirishga) kontaktorlar va 6–10 kV va undan yuqorilarda uchirgichlar yoki tristorli kalitlar ikki tristorli yoki qarama qarshi parallel ulangan tristorli blok qullaniladi.
Reaktorlar iste’mol qilayotgan reaktiv quvvatni bosqichli yoki shuning uchun kondensatordagi kabi kommutatsion apparatlarda va tristorlar yordamida silliq rostlash mumkin.
Maxsus guruxga tuyinishli reaktorlar kiradi. Iste’mol qilayotgan reaktiv quvvatini silliq o‘zgartirishiga qobiliyatli reaktiv quvatni parallel rostlagichsiz ulangan no‘qtadagi urnatilgan kuchlanishga bog‘liq ravishda bajariladi.
Sinxron generatorlar asosiy reaktiv quvvat manbasi sifatida va ya’na kuchlanishni rostlagich asosiy jihozlardan biri hisoblanadi. Generatorning rostlovchi qurilma sifatidagi imkoniyati uning yaratilishi bilan aniqlanadi (gidro yoki turbog‘enerator), issiqlik rejimi, avtomatik rostlagichli va qo‘zg‘atish tizimli. Generatorning rostlanuvchi parametri uning qisqichlaridagi kuchlanishi hisoblanadi, u ko‘p generatorlar uchun 095Un ≤Ug=1,05Un chegaradao‘zgarishi mumkin. Agar generatorning reaktiv quvvat ishlab chiqarishi: Qmin ≤ Qr ≤ Qmax ruhsat etilgan chegarada bo‘lganida, belgilangan kuchlanishni ushlab turilishi mumkin.
Sinxron generator va mator (SG va SM)lar asosiy vazifasini bajarishida yo‘ldosh mahsulot kabi–generatsiyasida va aktiv quvvat iste’molida, ya’ni energiyani bir turdan boshqasiga o‘zgartirishda reaktiv quvvatini ishlab chiqaradi. Sinxronli kompensatorlar(SK), asosan faqat reaktiv quvvat ishlab chiqarish uchun asosiy manbalarga qo‘shimcha sifatida o‘rnatiladi. SHu sababli solishtirma harajatlar (so‘m/ kVar) generator va mator reaktiv quvvatni ishlab chiqarilishi amaliy jihatdan nolga teng, cho‘nki ularni o‘rnatish kapital harajatlari mashinalarni ishlatish mo‘ljallanishiga qaraydi. SK larni o‘rnatish harajatlari reaktiv quvvat miqdoriga bog‘liq, cho‘nki reaktiv quvvatni ishlab chiqarish va ularning tug‘ri mo‘ljallanishida , va bu harajatlar esa sezilarli darajada.
SK, SM va KB afzallik va kamchiliklari sinxronli kompensatorlar (SK), hozirgi ko‘nda 500–20000 kVA quvvatli qilib yaratilmoqda.
Ularning reaktiv quvvatni kompensatsiyalovchi manba, sifatidagi afzalliklariga quyidagilar kiradi: musbat rostlash effekti, bu sho‘ndan iborat, tarmoqda kuchlanish pasayish ondanoq generatsiyalovchi quvvat kompensatorda ortib boradi; generatsiyalanayotgan quvvatni silliq va avtomatik rostlash imkoni mavjud, bu tizim ish rejimlari turg‘unligini orttiradi va tarmoq parametrlari rejimini yaxshilaydi; QT davrida SK chulg‘amlari etarli darajada termik va elektrdinamik bardoshli; sinxronli kompensatorlarni shikastlanganini ta’mirlab qayta tiklash mumkin.
SK, kamchiliklariga (KB larga nisbatan) ishlatilishi qimmatligi va murakkabligi va ish davrida sezilarli darajada shovqinli (Sinxronli SK kompensator)lar to‘la yuklanganida va nominal aktiv quvvatiga bog‘liq ravishda, aktiv quvvat isrofi 0,011–0,03 kVt/ kvar chegaralarida (2.8–rasm). ΔR/Qn = ʄ (Sn) dan ko‘rinib turibdiki SK nominal quvvati oshirilganda isrof kamaya boradi.
