Jahon xo‘jaligida o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq quyidagi ikki tendensiya harakat qilmoqda:
- jahon xo‘jaligi yaxlitligining shakllanish jarayoni — globallashuv;
- mintaqaviy iqtisodiy integratsiya.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya (XII) atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va shved iqtisodchilarining asarlarida birinchi marta ishlatilgan. Integratsiya so‘zi login tilida “integratio” so‘zidan olingan bo‘lib, “qo‘shilib ketish”, “birlashish”, “qismlarning bir butunlikka aylanishi"’ deb tarjima qilinadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya deganda milliy xo‘jaliklar o‘rtasida chuqur barqaror o‘zaro aloqalar va mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning yuqori darajadagi baynalminallashuvi tushunilib, u qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish tarkibining asta-sekin qo‘shilib ketishiga olib keladi.
Hozirgi vaqtda mutaxassislar o‘rtasida integratsiya jarayonlariga nisbatan yagona nuqtai nazar yo‘q. Iqtisodchilarning bir guruhi integratsiya jarayonida mamlakatlar o‘rtasida yangi tovar oqimlarini shakllantirish hisobiga “resurslarning cheklanganligi” omilini bartaraf etishni eng muhim holat deb biladilar va bu alohida olingan bir mamlakat ichida bir-biriga o‘xshash qimmatroq tovarlar ishlab chiqarishni bartaraf etish yoki ilmiy tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflanadigan mablag‘larni tejash imkonini beradigan texnologik o‘zaro almashuvlarni kengaytirishga imkon tug‘diradi deb hisoblaydilar.
Jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayonlari har bir davlat uchun faqat “o‘z ishlab chiqarishiga” ega bo‘lish samara bermaydigan bo‘lib qoladigan vaziyatni keltirib chiqaradi. Demak, XII — milliy iqtisodiyotlarning turli sohalardagi hamkorlik shakli bo‘lib, hamkor mamlakatlar iqtisodiyotining texnik, texnologik va iqtisodiy jihatdan uzoq muddatli bog‘liqligining chuqurlashuvi bilan ajralib turadi.
XIIning maqsadi istiqbolda tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining erkin harakatlanishiga to‘siq bo‘layotgan cheklovlarni bartaraf etish hisoblanadi. Ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va ayirboshlash predmet hisoblangan tovarlar, xizmatlar, pul va mehnat resurslari XII obektlari hisoblansa, xalqaro ishlab chiqarish, ilmiy-texnik qamkorlik va ayirboshlashni amalga oshiruvchi iqtisodiy tomonlar XII subektlari hisoblanadi.
Tahlillar ko‘rsatishicha, XII quyidagi ob’ektiv omillar va sabablarga asoslanadi:
- xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining o‘sib borishi;
- xalqaro mexsat taqsimotining chuqurlashuvi;
- umumjahon ilmiy-texnika taraqqiyogining o‘ziga xosligi;
- milliy iqgisodiyotlar ochiqligi darajasining ortishi;
- integratsiyalashayotgan mamlakatlarda daromadlarining ortishi;
- yangi savdo oqimlarining paydo bo‘lishi;
- ishlab chiqarish xarajatlari, tovarlar va xizmatlar narxining pasayishi tufayli iqtisodiy farovonlikning o‘sishi;
- integratsion birlashmaga a’zo mamlakatlarning uchinchi mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy pozitsiyasining mustahkamlanishi;
- mintaqada siyosiy hamkorlikning rivojlanishi va integratsion birlashmaga a’zo mamlakatlarning uchinchi mamlakatlarga nisbatan siyosiy poziyasiyasining mustahkamlanishi,
Ushbu omillarning barchasi o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lib, integratsiya mamlakatlar o‘rtasidagi (xalqaro meqnat taqsimoti asosida) barqeror iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va qayta ishlab chiqarishning milliy xo`jalik doirasidan chetga chiqishi jarayonidir.
Iqtisodiy integratsiya shakllanishining shart-sharoitlari quyidagilardan iborat:
- integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi etukligi darajasining yaqinligi. Aksariyat hollarda mamlakagglararo integratsiya sanoat jihatdan taraqqiy etgan yoki rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida rivojlanadi;
- integratsiyalashayotgan mamlakatlarning geografik yaqinligi, aksariyat hollarda umumiy chegara va tarixan shakllangan iqtisodiy aloqalarning mavjudligi. Dunyodagi integratsion birlashmalarning aksariyati geografik jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan, chegaradosh, transport aloqalariga ega bo‘lgan, ko‘pincha bir tilda so‘zlashadigan ko‘shni mamlakatlardan boshlangan;
Evropa Ittifoqi (EI)ning shakllanishi va rivojlanishi xapqaro iqtisodiy intefatsiyaning yaqqol namunasi hisoblanadi. G‘arbiy Evropa integratsiyasi ob’ektiv iqtisodiy jarayonlar bilan birgalikda V. Tyugo, I.Kant kabi Evropa siyosiy va jamoat arboblari, mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan yagona Evropa g‘oyalari bilan sugorilgan edi. EIning tashkil topishi va ivojlanishining zamonaviy tarixi 1951 yildan boshlanadi. 1951 yilda Fransiya, Germaniya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg davlatlari tomonidan Evropa kumir v a po‘lat birlashmasi (EKPB) tugrisidagi Parij shartnomasi imzolandi. Bu Garbiy Evropa iqtisodiy integratsiyasining o‘zi ga xos ibtidosi edi. Umumiy ko‘mir v a po‘lat bozorining muvaffaqiyatli va tezda shakllanishi 1957 yidda Evropa iqtisodiy hamjamiyati (EIH) va Evropa atom energiyasi hamjamiyatini (Evratom) tashkil etish to‘g‘risidagi Rim shartnomalarining imzolanishiga olib keldi. SHu tariqa yuqoridagi olti mamlakat xududida EKPB, EIH va Evratom integratsiya birlashmalari tashkil etildi. EIH esa asosiy iqtisodiy integratsiya birlashmasiga aylandi.
