2 variyant topshiriq

12 variyant
1 topshiriq.
1 Numizmatikaning tarix fani bilan aloqalari. Numizmatika lotincha «numisma» so‗zidan olingan bo‗lib, tanga ma‘nosini bildiradi. Numizmatika fani tangalardagi rasmlarni (tip), yozuvlarni (izohlarni), ularning og‗irligi, o‗lchami, metall sifatini, kim tomonidan zarb etilganligi, qachon va qaerda muomalada bo‗lganligi va hokazolarni o‗rganadi. Numizmatik izlanish asosida tangalardan tarix va madaniyat bilan bog‗liq bo‗lgan ma‘lumotlarni maksimal darajada olish vazifasi yotadi. Numizmatika tushunchasiga yana qog‗oz pullarni o‗rganish ham kiradi va ularni bonistika o‗rganadi.Insoniyat tarixi va madaniyatini o‗rganishda tangalarning ahamiyati katta. Xususan, tarix, siyosat, iqtisod, san‘atshunoslik, ideologiya, til, me‘morchilik, savdo, xalqaro aloqalar bilan bog‗liq bo‗lgan bir qancha muammolarni echishda ular muhim rol o‗ynaydi.Tangalar bo‗lib o‗tgan tarixiy voqealarning sanasi, shohlar hukmronligi, davlat chegaralari, kiyimlarini o‗rganishda ham katta ahamiyatga ega. Qo‗lyozmalar asrlar davomida boshqalar tomonidan o‗zgartirilar, qayta ko‗chirib yozilar, ayrim so‗zlarning ma‘nosi aslidan uzoqlashib ketardi. Tangalardagi zarb etilgan yozuvlar esa qanday bo‗lsa shundayligicha saqlanib qolaveradi.Tanganing har ikkala tomoniga ham rasmlar va yozuvlar tushirilgan bo‗ladi. Rasm va yozuvlartasvirlangan maydon «tanga maydoni» deb ataladi. Tanganing ikki, old (avers) va orqa (revers) tomoni bor. Odatda tanga maydoni chiziqli yoki nuqtali, yo bo‗lmasa uzun munchoqqa o‗xshash xoshiya bilan o‗ralganbo‗ladi. Tanga qirrasi «gurt» deb ataladi. Tangada tasvirlangan rasm va yozuvlar tanga tipinig asosini tashkil etadi. Rasm va yozuvlar mazkur tangani zarb etgan davlat, qirollik, xonlik yoki shaharning o‗ziga xos muhridir. Bu bilan shoh, qirol, xon yoki shahar hokimi bozorga muomalaga chiqarilayotgan tangalar haqiqiy va to‗la qiymatga ekanligini takidlaydi. Tanga metalli, uning sofligi va og‗irligi davlat tomonidan kafillanishi kerak.1Tangadagi metall sifati o‗sha davlatning tarqqiyoti haqida ham ma‘lumot beradi. Masalan, qadimgi yunon tangalari ichida Afina draxmasi yuqori sifati bilan ajralib turgan va yuqori baholangan. Tangalardagi ramziy ma‘noni anglatuvchi belgilarning o‗zgarishi, davlatdagi o‗zgarishlar bilan bog‗liq bo‗ladi. «Монета» - сўзи қандай кириб келган? Bunga javobni Rimning kumush tangalaridan olish mumkin. Birinchi marta «moneta» so‗zi miloddan avvalgi 45 yilda Tit Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. «Moneta» so‗zi Yunona ma‘budasining yana bir nomi bo‗lib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb atala boshlandi. Ma‘budaning odatda rimliklar «Yunona Moneta» deb atalgan. Uning sharafiga Rimning eng baland erida Kapitoliyda ibodatxona qurilgan bo‗lib, bu erda tanga zarb qilinadigan ustaxona joylashgan. Shuning uchun ham ma‘buda Yunona Moneta va tangalar zarb qilinadigan ustaxona sharafiga tangalarni «moneta» deb atay boshlaganlar. Hatto «moneta» so‗zini tangalarning o‗zida ham qayd qilgan. Xususan, miloddan avvalgi I asrning o‗rtalarida Rim magistirati Tita Karziya nomidan zarb qilingan tangalarning old tomonidan Yunona mabudasining rasmi va «moneta» so‗zini ko‗rish mumkin. Keyinchalik bu so‗z boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu tariqa metall pullarning ko‗pincha moneta deb atay boshladilar. Tangalarning old tomonida odatda hokim, shoh yoki imperator, yo bo‗lmasa biror bir muqaddas hayvon, orqa tomonida ham bir o‗rta ma‘buda yoki boshqa bir narsa, yozuvlar va tamg‗a tasvirlangan bo‗ladi.
Numizmatikaning fan sifatida shakllanishi. Dastlab mashhur tanga kolleksionerlari bo‗lgan. Ayniqsa, XIV-XV asrlarda Uyg‗onish davri mamlakati bo‗lgan Italiyada qadimgi tangalarni yig‗ishgan. Jumladan, mashxur shoir Petrarka (1304—1374) va florensiyalik Kozimo Medichi (1389-1464). 1-numizmat Paduyalik Djovanni Kavini (1499-1570) bo‗lib, uning kolleksiyasida ko‗plab qadimgi davr tangalari bo‗lgan. XVIII asrlarda numizmatika bilan ilmiy shug‗ullanuvchi mutaxassislar «Numizmatlar» paydo bo‗ldilar. Avstriyaning Vena shahrida imperator Maksimilian I saroyida, Parijda qirol Genrix IV va Lyudovik XIVning kabinetida qirollarning medallari to‗plangan. XVIII asrda Britaniya muzeyida tangalarning yirik kolleksiyasi yig‗ilgan. XVIII asrda Peterburgda Petr 1 asos solgan muzey Kunstkamera deb atalib, unda tangalardan tashqari medallarning ham katta kolleksiyasi saqlangan. Keyin bu kolleksiyalar Ermitajga berildi. Hozirgi kunda Ermitaj tangalar kolleksiyasi bo‗yicha Evropada 1-o‗rinda turadi.Demak, Evropaning beshta shaharida - Parij, London, Peterburg, Vena va Berlinda kadimgi tangalarning yirik kolleksiyalari jamlangan.O‗zbekistonda O‗zR FA M.T.Oybek nomli O‗zbekiston xalqlari tarixi muzeyining «Numizmatika» bo‗limi O‗rta Osiyo bo‗yicha eng ko‗p va eng boy haqiqiy tangalarsaqlanadigan va uni o‗rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Eron shohi Doroning tilla pullari va Yunon shoxi keyinchalik ko‗p erlarni egallagan. O‗rta Osiyo xalklari tarixida Iskandar Zulqarnayn deb nom olgan Makedonskiyning tetradraxmasidan tortib XX asrning boshlarida O‗rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan ko‗p turli-tuman oltin, kumush va misdan ishlangan pullar saqlanmokda. Irpan To‗xtiev yozgan «Tangalar tilga kirganda» nomli numizmatika
va uning maqsadi, vazifalari yoritilgan.1Topilgan tangalar o‗lkamizning iqtisodiy rivojlanish tarixi, savdo, hunarmandchilik va ko‗shni mamlakatlar bilan bo‗lgan savdo aloqalari tarixini o‗rganishimiz uchun nihoyatda qimmatli manbalar beradigan ilm xazinasidir. Numizmatika ba‘zan tarixning muhim sahifalari bo‗lgan o‗z zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli ma‘lumotlarni, ya‘ni tarixiy hujjatlarda o‗rganilmagan, qayd kilinmagan voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini aniklashda muhim rol o‗ynaydigan asosiy manba bo‗lib xizmat qiladi. Masalan, ilk o‗rta asrlarda Sharq musulmon davlatlarida zarb qilingan tangalarga mahalliy hukmdor o‗z nomi bilan birga halifa nomini ham qo‗shib zarb qilgan. Chunki xalifa xudoning erdagi noibi, diniy va siyosiy hokimiyat ramzi hisoblangan. Agar tangalarda xalifa nomi qayd qilinmagan bo‗lsa, demak, erli hokimiyat va Amir-al-Mo‗minning o‗rtasida qandaydir nizo borligini va yoki unga qaram emas, mustaqil davlat ekanligini ko‗rsatadigan asosiy dalil bo‗lgan.3.Insoniyat tarixida dastlabki tangalarning paydo bo‗lishi. Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, odamlar orasida turli narsalar ayirboshlash qadimgi tosh davridayoq paydo bo‗lganligini shohidi bo‗lamiz. Avval qabila ichida, ma‘lum vakt o‗tishi bilan qabilalararoayirboshlash paydo bo‗lgan. Yillar asrlar o‗tishi bilan ayirboshlash uchun mo‗ljallangan mollarning xillari ko‗payib borgan

17. 
    Yo.Akbarov, O.O.Bozorov, R..A.Ahmedov, S.S.Hamraqulov
    
18. 
    YORDAMCHI TARIX FANLARI
    
19. 
    O`QUV QO`LLANMA
    
20. 
    Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar
    
21. 
    Ta'lim sohasi: 110000 – Pedаgоgikа
    
22. 
    Ta'lim yo‘nalishi: 5110600 – Tarix o‘qitish metodikasi
    

Numizmatika asoslari fani va uning vazifalari. Numizmatikaning paydo bo‘lishi va uning fan sifatida rivojlanishi. Ilmiy numizmatikaning qaror topishida avstraliyalik olimlar I. Ekkel, Y. Mayder, polyak olimi I. Lelevin, olmon olimi V. Renikman va fransuz olimlari A. Anjel va R. Serryurlarning o‘rni. Numizmatikani tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. O‘zbekistonda numizmatika fanining shakllanishi va rivojlanishi. O‘zbekiston numizmatikasining rivojlanishida o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shgan olimlar: M.Ye. Masson, V.M. Masson, G.A. Pugachenko, Ye.A. Davidovich, O.I. Smirnova, B.I. Vaynberg, V.G. Lukonin, ye.V. Zeymal, E.V. Rtveladze, B.D. Kochnev, T. Ernazarova, I. To‘xtaev, Sh.R. Pidayev va boshqalar. Bugungi kunda o‘zbek numizmatikasi oldida turgan vazifalar va muammolar. O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishda qadimiy tangalarning o‘rni. Tangalar paydo bo‘lgunicha turli xalqlarda ayrboshlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan narsalar. Tanga sifatidagi ayrboshlash vositasi zarurati paydo bo‘lishining asosiy sabablari. Tanga pullardan asrlar davomida almashtirish vositasi sifatida foydalanib kelinishning sabablari. Tangalarda mujassamlashgan pulning beshta muhim vazifasi: narx qiymati, ayrboshlash, xazinalar to‘planishi, to‘plash vositasi va «dunyo puli». Birinchi tangalarning ixtiro qilinishi. Tangalarning asosiy belgilari: tanga tili, «avers» – tanganing old tomoni, «revers» – tanganing orqa tomoni, yozuv, tanga maydoni, tanga hoshiyasi, tanga qirrasi, tanga qiymati, tanga huquqi, ligatura va boshqalar. Tanga zarb qilish usullari va ularni takomillashtirish yo‘llari. Kichik Osiyodagi Lidiya davlati va va Egina oroli tangalari zarb qilishni yo‘lga qo‘ygan shaharlar. Birinchi tangalarning qiymati va ularda tasvirlangan rasmlar. Tangalarda ifodalanga qadimiy shaharlarning ramziy belgilari.Bugungi kunda jamiyatimizning turli javhalarida tub islohatlar o’tkazilmoqda. Bu islohatlar zaminida mustaqil O’zbekistonni har tomonlama rivojlangan davlatga aylantirish dunyo davlatlari orasida uni salohiyati yanada ko’tarish mezoni yotibdi.
Albatta bunday jamiyat qilishni yosh avlodsiz ko’z oldimizga keltira olmaymiz. Yosh avlod avvalo chuqur bilimga ega, ulartning ma’naviyat dunyosi keng bo’lmog’i lozim. Binobarin, Respublika ta’lim sohasida o’tkazilgan islohat zaminida xam aynan shunday qarashni ustivor yo’nalish sifatida qabul qilinishi bejiz emas. Islohatda jamiyat taraqqiyoti darajasida to’liq javob bera oladigan o’qitish uslub va yo’nalishlarini keng joriy qilishga alohida yotibor berilgan.
Tarix fakultetlarida “Numizmatika” fanini o’qitish talabalarning ilmiy-nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirishda, o’z kasblarini mukammal egallashlariga, ularning ma’naviy dunyosini bilishga, dunyo qarashlarini yanada kengaytirish barkamol inson, Vatan fidoiysi bo’lib etishishiga xizmat qiladi. Shu bilan “Numizmatika” fani talabalarda dunyo xalqlari tarixi va madaniyatiga hurmat bilan qarash tuyg’ularini uyg’otadi.
Tarixiy manbalar orasida tangalar alohida o’rin egallaydi. Ular boshqa manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajralib turadi. Tangalar jamiyat hayotining turli tomonlarini yorituvchi ma’lumotlarni o’zlarida mujassamlashtirganlar. Ayniqsa, insoniyat tarixi va madaniyatini qadimdi davrlarni o’rganishda tangalarning ahamiyari beqiyosdir. Tavar ayriboshlash vositasi sifatida vujudga kelgan tangalar jamiyat iqtisodiy hayotini turli yo’nalishlarini yoritish bilan bir qatorida, siyosiy tarix bilan bo’gliq muammolarni oydinlashtirishda, tilshunoslik, sa’natshunoslik, me’morchilikni o’rganishda ham ularning o’rinlari juda salmoqlidir. Tangalar davlatlarni shakllantirish va rivojlantirish jarayonlarini ularning chegaralarini, shoxlarni nomlari va hukmronlik qilgan yillarini, davlat mafkurasini, halqaro madaniy va iqtisodiy aloqalarni, tabiatini, aholiusini, qishloq xo’jaligini, xunarmandchilik sohalarini, qurol-yaroq tarixini, kiyim-boshlarni o’rganishda muhim mazmun kasb etadi. Turli tarixi va arxeologik yodgorliklarni yoshini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Tangalar qadimgi sa’natni rivojlanish yo’llari aniqlashda qimmatli manba bo’lishi bilan birga, tangalar ham noyob sa’nat asarlari hisoblangan. Binobarin ular insonning ma’naviy dunyosini o’rganishda xam katta ahamiyatga ega.
Markaziy Osiyoda shu jumladan O’zbekiston tavar ayriboshlash erta rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Xalqimizda ilk bor tangalarni milloddan oldingi III-ming yillik o’rtalarida tanishgan. Milloddan oldingi III asrdan boshlab esa u o’zining tangalarini muntazam zarb qilib kelmoqda. Xozir O’zbekiston numizmatikasi turli tarixiy davrlarga oid bir necha 100 mingdan ortiq tangalar kolleksiyalariga ega. Bebaho boylik hisoblangan bu tangalar xalqimizning teran tarixi, yuksak va shu bilan birga o’ziga hos bo’lgan madaniyatini, dunyosini o’rganishda katta ahamiyatga egadirlar.
Numizmatika - qadimiy tanga - chaqa va medallarni tarixiy yodgorlik sifatida tekshiradigan fan hisoblanadi, havaskorlarning qadimiy tangalarni to’plashlari oqibatida asta - sekin tarix fanining alohida sohasi - numizmatika (lotincha -numizma - tanga so’zidan) paydo bo’lgan. Dunyodagi turli mamlakatlarning olimlari o’z hayotlarini numizmatikaga bag’ishladilar va muhim kashfiyotlar qildilar. Masalan: Ilmiy numizmatika qaror topishida Avstriyalik olimlardan Y.Ekkel', E. Mader, Polyak olimi I.Peleven, Olmon olimi V.Renikman va Fransuz olimlari A.Aljel' va R.Serryurlarning o’rni juda kattadir.Numizmatikani tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan aloqalari kattadir. Bu fan halqlar tarixini o’rganishda qadimiy geografiyani, arxeologiya, qadimiy imloni, xronologiya va geraldikani (gerblar haqida) o’rganishda yordamchi fan tariqasida ayniqsa katta rol o’ynaydi.
O’zbekistonda numizmatikasini rivojlanishida o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shgan olimlar: M.E.Masson, V.M.Massoy, G.A.Pugachenkova, E.A.Davidovich, O.I.Smirnova, B.I.Vayanberg, v.G.Dukonin va boshqalar. Bugungi kunda o’zbek Numizmatikasi oldida turgan alohida vazifalari va muommalari kattadir. O’zbek davlatchiligi tarihini o’rganishda qadimiy tangalarning o’rni benihoyat kattadir, shunday qilib bu numizmatika fani tangalar haqidagi fan: tangalarning tasvirlari, yozuvlari, og’irligi, qanday metalldan yasalgaqligi, pul muomalasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarihini urganadi.
Numizmatika hronologiya, moddiy madaniyat, ichki va tashqi savdo tarihi masala-larini tekshirishga imkon beradi. Tarih, arxeologiya, paleografiya, san`at tarihi, siyosiy iqtisod, etnografiya fanlari uchun katta ahamiyatga egadir. Numizmatika tushunchasi yana qog’oz pullarni o’rganish (bonistika) va medal, jeton, orden, hamda znachoklarni o’rganish ham kiradi. (Faleristika) metall pullar paydo bo’lgunga qadar pul vazifasini har hil tovarlar: hayvonlar, taqinchoqlar, metal qurollar va quymalar bajargan, jamiyatning iqtisodiy tomonidan rivojlanshi, savdoni o’sishi pulga bo’lgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Faqat davlat boshliqlarigina tanga chiqarish huquqiga ega edi. Birinchi metal tangalar miloddan avvalgi VII asrga Kichik Osiyoning Lidiya davlatiga zarb qilingan.
O’rta Osiyoda birinchi tangalar (kumushdan) miloddan avvalgi III asrda chiqarilgan. Uning yuza qismi (AVERSI)ga podshoning surati, orqa tomoni (REVERSI)ga esa har xil hudolar, muqaddas hayvonlar tasviri solingan yoki podsholarning nomi yozilib, tamg’asi tushirilgan. Qadimgi tangalar muayyan og’irliklarga chiqarilgan, lekin pul islohotlari ta'sirida tez - tez uzgarib to’rgan.
Birinchi tangalar kumush va oltin aralashmasi elektrdan yasalgan bo’lsa, keyinchalik oltin kumush, mis va har hil metallarning aralashmalaridan ham ishlangan.Tanganing ogirligini va metallini aniqlash iqtisodiy hayotdagi qator voqealarni tiklashga, tanga topilgin joylarning topografiyasini o’rganish esa pul muomalasi doirasini, qadimgi savdo yullari yo’nalishi, ayriboshlash tarkibini yoritishga yordam beradi. Numizmatika fani numizmatik kolleksiyalardan farq qiladi. Tangalarni kolleksiya qilish esa XIV-XV asrlarda Italiyada paydo bo’lgan. Ilmiy Numizmatika fani XVIII asrning ikkinchi yarmida Venalik I.Okkel tomonidan asoslab berilgan.
Numizmatika shartli ravshda antik davr Vizantiya, Sharqi, Osiyo va Afrika mamlakatlarida, SHuningdek O’rta Osiyo, Kavkaz, Rim, Volga bo’yida o’rta asrlarda chiqarilgan tangalarni o’z ichiga oladi. (G’arb tangalariga G’arbiy Yevropa hamda AQSH, Kanada va Lotin Amerikasi mamlakatlarida o’rta asrlarda, yangi va eng yangi davrlarga chiqarilgan tangalarni o’rganyadi) va Rossiya Numizmatikasiga bulinidi. Numizmatika antik tangalarning tasvir va yozuvlarini o’rganishdan boshlangan. Antik davr Numizmatikasini o’rganuvchi numizmatlari G.K. Keller, A.V.Oreshnikov, A.N.Zograflardir. Shimoliy Qora dengiz buyi davlatlari tangalarini o’rganganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Vizantiya Numizmatikasi alohida ajralib chiqadi. Vizantiya Numizmatikasining rivojlanishiga rus numizmatlari I.Tolstov katta hizmati bor. (SHarq numizmatikasiga D.Fren asos solgan. Undan tashqari Sharq numizmatikasini, ayniqsa, O’rta Osiyo davlatlari tangalarini o’rganishda L.S.Savel’ev, A.Davidovich, O.l.Smirnovalar katta hissa qushganlar).
O’rta Osiyoda arxeologiya fanining ravnoq topishi Numizmatikaning yanada rivojlanishiga sabab bo’ldi. Panjikentdan topilgan tangalar kompleksyi O.I.Smirnova tomonidan, qadimgi Samarqandan topilgan tangalar kompleksi T.S.Ernazarova tomonidan o’rganilishi natijasida Numizmatikaning yangi turi Sug’d Numizmatikasi paydo bo’ldi.

2 topshiriq.

Test
1 A 6 A
2 A 7A
3 A 8 A
4 A 9 A
5 A 10 A.

4 topshiriq.

_____________numizmatika ___________________________________fanidan
Nazariy dars reja - konspekti
Guruh ___________102 ________________Sana «04 ___» _05 ____2022______ __ y.
Dars mavzusi _________numizmatika fani___________________________________________________
Dars maqsadi:
1. Talimiy_______________o‘ quvchida numizmatika fani haqida tushumcha berish _______________
2. Tarbiyaviy_______faning ilmiy ahamiyatini amalyotda qòlash________________________________
3. Rivojlantirvchi_______òquvchida numizmatika haqida bilim berish orqali bilimini oshirish______
Dars metodlari: _____ilmiy va oğzaki metodlar________________________________________________
Darsning jihozlanishi, korgazmali qurollar va tarqatma materiallar ______maktab darsligi ,kompuyterlar ,elektron kitobkar._____________________________________________
Fanlararo boglanish_____kimyoviy tarkibini aniqlash orqali kimyo faniga boğlash_______________
Dars otiladigan xona __________tarix honasi________________________________
Adabiyotlar:
Asosiy:
1.maktab darsligi
2.numizmatika tarixi kitobi.
3. Qo‘shimcha
1.elektron kitoblar
2. Internet orqali molumotlarni topish
Darsning borishi
(dars elementlari va taxminiy taqsimot vaqti korsatiladi).
1. Tashkiliy qism (5 daqiqa).
2. Otgan dars mavzusi va yangi mavzu uchun zaruriy materiallarni takrorlash (10 daqiqa).
Savollar:

1. 
   Numizmatikaga kirish
   

b ) numizmatikang boshqa fanlar bilan aloqodorligi
Oquvchilar javoblarini umumlashtirish.
3. Yangi mavzu bayoni (45 daqiqa)jamiyatimizning turli javhalarida tub islohatlar o’tkazilmoqda. Bu islohatlar zaminida mustaqil O’zbekistonni har tomonlama rivojlangan davlatga aylantirish dunyo davlatlari orasida uni salohiyati yanada ko’tarish mezoni yotibdi.
Albatta bunday jamiyat qilishni yosh avlodsiz ko’z oldimizga keltira olmaymiz. Yosh avlod avvalo chuqur bilimga ega, ulartning ma’naviyat dunyosi keng bo’lmog’i lozim. Binobarin, Respublika ta’lim sohasida o’tkazilgan islohat zaminida xam aynan shunday qarashni ustivor yo’nalish sifatida qabul qilinishi bejiz emas. Islohatda jamiyat taraqqiyoti darajasida to’liq javob bera oladigan o’qitish uslub va yo’nalishlarini keng joriy qilishga alohida yotibor berilgan.
Tarix fakultetlarida “Numizmatika” fanini o’qitish talabalarning ilmiy-nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirishda, o’z kasblarini mukammal egallashlariga, ularning ma’naviy dunyosini bilishga, dunyo qarashlarini yanada kengaytirish barkamol inson, Vatan fidoiysi bo’lib etishishiga xizmat qiladi. Shu bilan “Numizmatika” fani talabalarda dunyo xalqlari tarixi va madaniyatiga hurmat bilan qarash tuyg’ularini uyg’otadi.

Tarixiy manbalar orasida tangalar alohida o’rin egallaydi. Ular boshqa manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajralib turadi. Tangalar jamiyat hayotining turli tomonlarini yorituvchi ma’lumotlarni o’zlarida mujassamlashtirganlar. Ayniqsa, insoniyat tarixi va madaniyatini qadimdi davrlarni o’rganishda tangalarning ahamiyari beqiyosdir. Tavar ayriboshlash vositasi sifatida vujudga kelgan tangalar jamiyat iqtisodiy hayotini turli yo’nalishlarini yoritish bilan bir qatorida, siyosiy tarix bilan bo’gliq muammolarni oydinlashtirishda, tilshunoslik, sa’natshunoslik, me’morchilikni o’rganishda ham ularning o’rinlari juda salmoqlidir. Tangalar davlatlarni shakllantirish va rivojlantirish jarayonlarini ularning chegaralarini, shoxlarni nomlari va hukmronlik qilgan yillarini, davlat mafkurasini, halqaro madaniy va iqtisodiy aloqalarni, tabiatini, aholiusini, qishloq xo’jaligini, xunarmandchilik sohalarini, qurol-yaroq tarixini, kiyim-boshlarni o’rganishda muhim mazmun kasb etadi. Turli tarixi va arxeologik yodgorliklarni yoshini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.

Tangalar qadimgi sa’natni rivojlanish yo’llari aniqlashda qimmatli manba bo’lishi bilan birga, tangalar ham noyob sa’nat asarlari hisoblangan. Binobarin ular insonning ma’naviy dunyosini o’rganishda xam katta ahamiyatga ega.
Markaziy Osiyoda shu jumladan O’zbekiston tavar ayriboshlash erta rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Xalqimizda ilk bor tangalarni milloddan oldingi III-ming yillik o’rtalarida tanishgan. Milloddan oldingi III asrdan boshlab esa u o’zining tangalarini muntazam zarb qilib kelmoqda. Xozir O’zbekiston numizmatikasi turli tarixiy davrlarga oid bir necha 100 mingdan ortiq tangalar kolleksiyalariga ega. Bebaho boylik hisoblangan bu tangalar xalqimizning teran tarixi, yuksak va shu bilan birga o’ziga hos bo’lgan madaniyatini, dunyosini o’rganishda katta ahamiyatga egadirlar.
Numizmatika - qadimiy tanga - chaqa va medallarni tarixiy yodgorlik sifatida tekshiradigan fan hisoblanadi, havaskorlarning qadimiy tangalarni to’plashlari oqibatida asta - sekin tarix fanining alohida sohasi - numizmatika (lotincha -numizma - tanga so’zidan) paydo bo’lgan. Dunyodagi turli mamlakatlarning olimlari o’z hayotlarini numizmatikaga bag’ishladilar va muhim kashfiyotlar qildilar. Masalan: Ilmiy numizmatika qaror topishida Avstriyalik olimlardan Y.Ekkel', E. Mader, Polyak olimi I.Peleven, Olmon olimi V.Renikman va Fransuz olimlari A.Aljel' va R.Serryurlarning o’rni juda kattadir.
Numizmatikani tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan aloqalari kattadir. Bu fan halqlar tarixini o’rganishda qadimiy geografiyani, arxeologiya, qadimiy imloni, xronologiya va geraldikani (gerblar haqida) o’rganishda yordamchi fan tariqasida ayniqsa katta rol o’ynaydi.

O’zbekistonda numizmatikasini rivojlanishida o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shgan olimlar: M.E.Masson, V.M.Massoy, G.A.Pugachenkova, E.A.Davidovich, O.I.Smirnova, B.I.Vayanberg, v.G.Dukonin va boshqalar. Bugungi kunda o’zbek Numizmatikasi oldida turgan alohida vazifalari va muommalari kattadir. O’zbek davlatchiligi tarihini o’rganishda qadimiy tangalarning o’rni benihoyat kattadir, shunday qilib bu numizmatika fani tangalar haqidagi fan: tangalarning tasvirlari, yozuvlari, og’irligi, qanday metalldan yasalgaqligi, pul muomalasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarihini urganadi.

Numizmatika hronologiya, moddiy madaniyat, ichki va tashqi savdo tarihi masala-larini tekshirishga imkon beradi. Tarih, arxeologiya, paleografiya, san`at tarihi, siyosiy iqtisod, etnografiya fanlari uchun katta ahamiyatga egadir. Numizmatika tushunchasi yana qog’oz pullarni o’rganish (bonistika) va medal, jeton, orden, hamda znachoklarni o’rganish ham kiradi. (Faleristika) metall pullar paydo bo’lgunga qadar pul vazifasini har hil tovarlar: hayvonlar, taqinchoqlar, metal qurollar va quymalar bajargan, jamiyatning iqtisodiy tomonidan rivojlanshi, savdoni o’sishi pulga bo’lgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Faqat davlat boshliqlarigina tanga chiqarish huquqiga ega edi. Birinchi metal tangalar miloddan avvalgi VII asrga Kichik Osiyoning Lidiya davlatiga zarb qilingan.O’rta Osiyoda birinchi tangalar (kumushdan) miloddan avvalgi III asrda chiqarilgan. Uning yuza qismi (AVERSI)ga podshoning surati, orqa tomoni (REVERSI)ga esa har xil hudolar, muqaddas hayvonlar tasviri solingan yoki podsholarning nomi yozilib, tamg’asi tushirilgan. Qadimgi tangalar muayyan og’irliklarga chiqarilgan, lekin pul islohotlari ta'sirida tez - tez uzgarib to’rgan.
Birinchi tangalar kumush va oltin aralashmasi elektrdan yasalgan bo’lsa, keyinchalik oltin kumush, mis va har hil metallarning aralashmalaridan ham ishlangan.
Tanganing ogirligini va metallini aniqlash iqtisodiy hayotdagi qator voqealarni tiklashga, tanga topilgin joylarning topografiyasini o’rganish esa pul muomalasi doirasini, qadimgi savdo yullari yo’nalishi, ayriboshlash tarkibini yoritishga yordam beradi. Numizmatika fani numizmatik kolleksiyalardan farq qiladi. Tangalarni kolleksiya qilish esa XIV-XV asrlarda Italiyada paydo bo’lgan. Ilmiy Numizmatika fani XVIII asrning ikkinchi yarmida Venalik I.Okkel tomonidan asoslab berilgan.

Numizmatika shartli ravshda antik davr Vizantiya, Sharqi, Osiyo va Afrika mamlakatlarida, SHuningdek O’rta Osiyo, Kavkaz, Rim, Volga bo’yida o’rta asrlarda chiqarilgan tangalarni o’z ichiga oladi. (G’arb tangalariga G’arbiy Yevropa hamda AQSH, Kanada va Lotin Amerikasi mamlakatlarida o’rta asrlarda, yangi va eng yangi davrlarga chiqarilgan tangalarni o’rganyadi) va Rossiya Numizmatikasiga bulinidi. Numizmatika antik tangalarning tasvir va yozuvlarini o’rganishdan boshlangan. Antik davr Numizmatikasini o’rganuvchi numizmatlari G.K. Keller, A.V.Oreshnikov, A.N.Zograflardir. Shimoliy Qora dengiz buyi davlatlari tangalarini o’rganganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Vizantiya Numizmatikasi alohida ajralib chiqadi. Vizantiya Numizmatikasining rivojlanishiga rus numizmatlari I.Tolstov katta hizmati bor. (SHarq numizmatikasiga D.Fren asos solgan. Undan tashqari Sharq numizmatikasini, ayniqsa, O’rta Osiyo davlatlari tangalarini o’rganishda L.S.Savel’ev, A.Davidovich, O.l.Smirnovalar katta hissa qushganlar).

Yangi mavzuni tushuntirish uchun reja beriladi va rejaga asosan tushuntiriladi.
4. Yangi mavzuni mustahkamlash (10 daqiqa).
Savollar: 1.numizmatika fanini fanga kim kiritgan
2.orta osiyo numizmatikaga hissa qoshgan olimlar
Oquvchilarning javoblarini umumlashtirish.
5. Dars yakuni (7 daqiqa).
6. Uyga vazifa berish (3 daqiqa) yangi mavzuni oqib kelish va test tuzish

5 topshiriq .

DARS TAHLILI VARAQASI
«____04 _»____05 ___2022________ yil

Dars beruvchi oqituvchi __Jòraboyib Bunyid______ guruhi _____102 _____________ fan ___numizmatika _________ jurnaldagi oquvchilar soni 30____ shundan ___29___ nafari darsga qatnashdi __2 _______ nafari kech keldi.

Tashkiliy qism ______________________________________
________________________________________________________________________
Darsning borishi
1.Otgan mavzuni takrorlash____________numizmatika faniga kirish __________________________
2. Yangi mavzu ___________numizmatika faniga hissa qoshgan òrta osiyolik olimlar___________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
3. Darsda korgazmali qurol va texnika vositalaridan foydalanish ____òqituvchi korgazmali qurollar va tarqatma matryalardan òz òrnida foydalandi____________________________________
4. Darsga tavsif (goyaviy - siyosiy, ilmiy - nazariy va uslubiy nuqtai nazardan, vaqt boyicha togri taqsimlanishi) _________òquvtuvchi mavzuni tushunturishda vaqtlar va tarqatma matryalardan òz vaqtuda foydalandi_______________________
5.
Darsning yutugi shundan iboratki òqituvchi oquvchilarga yangi mavzuni òz ornida tushuntirib berdi hamda tarqatma matryalardan unumli foydalandi
Darsning kamchiligi òquvchilar dars vaqtida shovqin qilishdi va oqituvchiga quloq somado
6. Fanlararo aloqadorligi, turmush, tabiat, ishlab chiqarishga boglashi ___________òqituvchi mavzuni tushunririshda jamiyat hamda boshqa fanalr bilan boğlash orqali darsni unumli otdi.________________________________________
5. Darsning yakuni_____òqituvchi yangi mavzuni òqishga uyga vazifa qilib berdi hamda qoshimcha tarzda test ishlashni vazifa qildu_____________________________________________
________________________________________________
6. Uyga vazifa_____yangi mavzuni òqib kelush______________________________________
7. Oquvchilar daftariga va kitobiga etibori _______________________________
_________òquvchlarning kitob va daftarga etibori yahshi emas_______________________________________
8. Sinf tozaligiga bolgan munosabati _____hanalar tozalanmagan sinf honasi qoqib yotibdi__________________________
9.Xulosa va takliflar ______________òqituvchi mavzuni yahshi òtdi lekn òquvchilarng bilimga bolgan qiziģishi yahahi emas______________________________________________________________________________
10.Sinf oquvchilari haqida fikr_____oquvchilarng intizomi yahshi emas ____________________________________
________________________________________________________________________

Dars kuzatuvchi:____Jumanov Azizbek ________________________

Dars beruvchi:____Joraboyib Bunyod____________________________