2-Modul. Baslawısh tálim didaktikasi. 5-Tema. Didaktika – tálim hám oqitiw teoriyası ekenligi. Joba

2-Modul. Baslawısh tálim didaktikasi.
5-Tema. Didaktika – tálim hám oqitiw teoriyası ekenligi.


Joba:

1. 
   Didaktika haqqında túsinik.
   
2. 
   Baslawısh tálimde motivaciya payda etiwde didaktikalıq oyınlardıń ornı
   
3. 
   Didaktikalıq oyın túrleri
   

Insaniyat payda bolǵalı berli adamzat jámiyeti tárepinen toplanılǵan bilim, tájriybe jasáw dáwir talabına ılayıq bir qálipte úyretilip keledi. Jasáw áwelgi waqıtları bilim úyretiw, basqa hár túrli jumıslar processinde tosınnan iske asırıladı, onıń arnawlı xızmet tarawı ekenligi ol zamanlarda sanalı túrde tán alınbadı. Keyin jasaw bilim menen qurallandırıwdi maqset etkenin sane xızmetiniń arnawlı túri payda boldı hám ol oqıtıw, bilim beriw dep ataladı.

Didaktika túsinigi batısta pedagogikalıq ádebiyatta XYII ásirde nemec pedagogi V.Ratke (1571-1635) hám ullı chex pedagogiYa. A. Kominskiy (1592-1670) tárepinen birinshi ret qollanılǵan. Olar didaktikanı “oqıtıw óneri” (iskusstvosı) dep esapladı. Biraq didaktikanıń mazmunına hár túrli máni berdi. MaselenV. Ratke didaktikanıń mazmunın ilimge, iskusstvoǵa hám tilge úyretiw óneri dep táripledi. Al, Ya. Komenskiy óziniń “Ullı didaktika” kitabında 1632 “Hammeni barlıq nársege úyretiwdiń ulıwma óneri” dep sıpatladı.
Oqıtıw processi hám oqıtıw mazmunı - didaktikaniń úyreni obektine aylandı. Sabaq beriw menen oqıtıwdıń baylanısı, birligi hám ózara háreketi – didaktika páni bolıp qáliplesti.
Didaktikanı ayirım avtorlar óz miynetlerinde oqıtıw teoriyası dep, al basqa avtorlar maǵlıwmat teoriyası dep atadı.
Keyin didaktikanı oqıtıw hám maǵlıwmat teoriyası dep ataw dástúrge kirdi.
Oqıwshını bilim, eplilik, kónlikpe, oylaw dóretiwshilik uqıplılıq penen qurallandırıw tiykarınan oqıtıw processinde iske asırıladı. Sonıń ushın didaktika aldında oqıtıw processi qanday bolıwı kerek, onı turmısqa asırıw zárúr. oqıwshı shaxsın rawajlandırıw hám qáliplestiriw ushın onnan qanday paydalanıw lazım degen sorawlarǵa juwap tabıw waziypası turadı. Bul mashqalalarǵa jańa asir talabına say ilimiy hám ámeliy juwap tabıw didaktikanıń negizgi waziypası esaplanadı.
Bilim beriwdiń mazmunı
Mekteptegi tálim-tárbiya mazmunı mámlekettiń siyasiy-ideologiyalıq tutqan baǵdarları menen belgilenip tariyxıy hám ulıwma xalıqlıq xaraktergeiye. Jámiyettiń tariyxıy rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında mekteplerde jaslarǵaberiletuǵın bilim mazmunı, kólemi sol jámiyetlik dúzimniń ekonomikalıq talap hám zárúrlikleriilim hám texnikanıń rawajlanıwdá rejesi menen belgilenip kelingen. Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde oqıtılatuǵın oqıw predmetlerin tańlaw hám olardıń mazmunın belgilewde tiykarınan tómendegi eki principte is alıp barǵan.
1. Kópshilik teoretikler «Formal bilim beriw» tárepdarları, mektepte oqıtılatuǵın predmetler jaslardı ilim tiykarları menen qurallandırıw, ilimiy bilimler sistemasın iyelewleri ushın xızmet etpey, al jaslardıń qábiliyetlerin-pikirlew iskerligi, túsinip yadın jetilistiriwge xızmet etiwi kerek dep esaplanǵan. Usı kóz-qarasqa tiykarlanǵan «Formal bilim beriw» tárepdarları mekteptegi oqıw predmetlerin jaslardıń piker júrgiziw qábiliyetlerin, aqılınósiriwushınxızmetyetetuǵınpredmetler-tiller, ásirese latın hám grek tilleri matematikasıyaqlı predmetlerden ibarat bolıw shılıǵın hám usı predmetlerdi shınıǵıw jasaw jolı menen kózde tutılǵan maqsetke erisiw múmkin degen kóz-qaraslardı alǵaqoydı. Rossiyada bul teoriya rus gimnaziyalarınıń oqıw planında óz sáwleleniwin taptı. Gimnaziyalarda áyyemgi rus tili menen birge ertedegi Greciya hám Rimniń tilleri, aktin dúnya ádebiyatı hám tarıyxın oqıtıw til qaǵıydaları hám gone tekstlerdi yadla oqıw planınıń úshtenekni bólegin iyeleytuǵın edi. Tábiyiy pánler oqıtılmaytuǵınyedi hám gimnaziya turmıstan pútinley ajıralıp qalǵany edi.
2. XIX ásir aqırı XX ásir baslarında «Formal bilim beriw» principi tiykarındaǵı mektepler rawajlanıp baratuǵın jámiyet talaplarına juwap bere almay qaldı. Usı sebepli mektep oqıwı sistemasında jańa aǵım «materiallıq bilim beriw» teoriyası payda boldı. Bul teoriya tárepdarları mekiep bilimi sistemasında adam ushın turmısta zárúr bolǵan, turmısqa payda keltiretuǵın bilimler beriliwi kerek degen ideyanı alǵa qoydı.
Olar oqıwshılar qábiliyetin rawajlandırıw ushın zárúr bolǵan ayırım predmetlerdi oqıtıw shárt yemes, al «paydalı bilimlerdi»oqıtıw processinde bala qábiliyeti rawajlanıp bara beredi, dep túsindiredi. XIX ásirdiń yekinshi yarımı, XX ásir baslarında «mektepte beriletuǵın bilimniń mazmunın balanıń qálewine boysındırıw» ǵa qaratılǵan teoriya keń yen jayıldı. Bunıń tiykarın salıwshı Amerikalıq filosof pedagog Djon Dyun (1859-1952) boldı. Onıń kóz qarasınsha mekteptegi bilim beriw mazmunı balalarda ázelden bar qábiliyetliklerdi rawajlandırıwǵa qaratılıwı tiyis. Yaǵnıy oqıw processinde balanıń qızıǵıwı, tilegi qanaatlandırıwı kerek. Mektepte barlıq balalar ushın ulıwma bolǵan oqıw joba hám programmalardıń bolıwıda shárt yemes, al ayırım balalardıń qábiliyetligine say keletuǵın bilim beriw kerek dedi. Házirde AQSh ta mektepler usı teoriya menen is alıp baradı. Usı sebepli ol mekteplerde bir pútin oqıw planı hám programması joq. Olarda oqıwshılar sistemalı ilimiy bilimler menen qurallanbaydı Bul mekteplerdi turmıstan ajıratıp qoyadı.
Usılay etip pedagogikanıń «Formal bilim beriw» tárepdarları ilimiy bilimler sistemasın iyelemey turıp, bala qábiliyetin rawajlandırıw múmkin emesligin túsinip jetispedi. «Materiallıq bilim beriw» teoretikleri bilim beriw processinde balalardıń qábiliyetin rawajlandırıw záriwligin esapqa almadı. Pragmatizm felosofiyasına tiykarlanǵan «mekteptegi oqıwdı» bala qálewine boysındırıw teoriyashıları oqıwshılardı ilimiy bilimler sisteması menen qurallandırıw ornına balalar múyeshi qanaatlandırıwǵa qaratılǵan «bilimdi» endiriw hám bekkemlewge qaratılǵan «bilimler» menen qurallandırıwdı názerde tuttı.
Oktyabr revolyuciyasına shekemgi Orta Aziya territoriyasında VIII ásirlerden beri dawam yetip kiyatırǵan «eski usılı» qádimiy, XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında «usılı savtiya» mektepleri tiykarınan xat-sawat úyretetuǵın diniy mektepler edi. Olarda real pánler úyretilmey tek diniy aktler úyretilip oqıtıw yadlaw usılında júrgizilgen.
Qaraqalpaqstandaǵı revolyuciyaǵa shekemgi mekteplerde de tiykarınan diniy bilimler oqıtıldı. Eń aldı menen 28 arab háribi Abjed usılında yadlap úyretilgen. Keyninen «Áptuyen» ti (qurannıń jetiden bir bólegin) úyreniwge kirisken. Budan soń «Sufı Allayar» dı úyrengen. Awıllıq mekteplerdiń kópshiliginde «Suwfı Allayardı» túweskennen keyin woqıw tamamlanatuǵın bolǵaná . Ayırım mekteplerde «Charnitap» woqıtılǵan. Usıdan keyin «Nawayı» «Fizuli» kitapların oqıǵan.
Qaraqalpaqstandaǵı medreselerde yeki basqıshta bolǵan. 1-basqıshta tómendegi sabaqlar úyretilgen:
1. Punaydan-namaz qádelerin úyretedi.
2. Muxtaser-sháriyat qaǵıydaları.
3. Sharxi-waqıya. Sháriyat qaǵıydalarınıń keńirek úyretiwshi kitap.
4. Xidaya-musırman provası boyınsha qısqasha kurs.
Ekinshi basqıshta:
1. Bidan- diniy ilimlerdiń enciklopediyalıq kitabı.
2. Awámil hem «Kapiya»- «Bidan» kitabın tolıqtırıwshı kitaplar.
3. «Sharxi-molla» Arab tili grammatikasına (sintaksis) jazǵan Abduraxman
Djamiydiń sharxı. (Kommentariyası)
4. Mashnat-Islam tarıyxın diniy kóz-qarastan bayanlawshı kitaplar.
Sonday-aq bul medreselerde arefmetikanıń jay kursları, geometriyanıń qısqasha kursları, geografiya t.b. úyretilgen. Ulıwma bilim beriwshi tayanısh mektepleri miynet, politexnikalıq mektepler sıpatında rawajlanbaqta. Ol oqıwshılardı pán tiykarların puxta ózlestirgen, joqarı adamgershilikli demokratiyalıq jámiyet qurılısı praktikasında aqıl hám fizikalıq miynet isley alıwǵa uqıplı adamlardı tárbiyalap jetilistiredi. Usınıń menen birge politexnikalıq oqıw jaslarımızdıń professional bilim túsinik alıwı ushın da málim dárejede bazis bolıp xızmet etedi, yaǵnıy biziń mekteplerimizde beriletuǵın politexnikalıq bilim keleshekte jaslardıń qanday kásipte islewine qaramastan, jámiyetimizdiń barlıq jasların adamlar ushın zárúr bolǵan ilimiy bilim hám uqıplılıqlar menen qurallandıradı.
Usılay etip ulıwma bilim beriwshi mekteplerde beriletuǵın bilim mazmunı mustaqil elimiz jasların ulıwma ilimiy bilimler, politexnikalıq hám miynet tálimi sistemasın iyelewin óz ishine aladı.
1. Házirgi waqıttaǵı bilim beriw processinde oqıwshılardı tábiyat, jámiyet, insan oylawınıń rawajlanıwı zańları haqqındaǵı ilim tiykarların oqıtıw arqalı olardı ulıwma ilimiy bilimler sisteması menen, zárúr kónlikpe hám uqıplılıqlar menen qurallandırıwdı názerde tutadı.
2. Házirgi dáwir bilim beriw processinde óndiristiń tiykarǵı principleri menen tanıstıratuǵın, jaslarǵa óndirip shıǵarıwdıń eń ápiwayı is quralları menen isley alıw kónlikpelerin beretuǵın texnikalıq bilimler menen qurallandırıwdı názerde tutadı.
3. Mektepte miynet sabaǵı processinde oqıwshılardı miynet kónlikpesi hám uqıplılıqları menen qurallandırıw, mektep ustaxanası, sanaat hám awıl xojalıǵında ótkeriletuǵın óndirislik praktikada hám sabaqtan tıs waqıtlarda ótkeriletuǵın túrli mazmundaǵı jámiyetlik paydalı miynetke qatnasıwlarında ámelge asırıladı.
Házirgi huqıqıy puxaralıq jámiyet qurıw dáwirindegi politexnikalıq bilim beriwdiń mazmunına mınalar kiredi:
1. Oqıwshılarǵa házirgi zaman óndiris texnikası, texnologiyası hám onı shólkemlestiriw tuwrısındaǵı ilimiy bilimler tiykarı menen tanıstırıw.
2. “Ǵárezsiz mámlekettiń materiallıq texnikalıq bazasın jaratıwda jetekshi bolǵan industriya hám awıl-xojalıq tarawların rawajlandırıwdaǵı ulıwma hám tipikalıq baǵdarlar haqqındaǵı bilimler menen xabardar etiw.
3. Házirgi zaman óndirisi ushın xarakterli bolǵan miynet quralları, usınıń ishinde mexanizaciya hám avtomatizaciya qurallarınıń isletiliwi menen tanıstırıw hám qurallandırıwdı názerde tutadı.
Politexnikalıq bilim tábiyiy hám jámiyetlik pánler ciklındaǵı predmetlerdi oqıtıw processinde hám miynet sabaǵı processinde ámelge asırıladı. Mısalı, fizika páni oqıwshılardı túrli miynet qurallarınıń jaratılıw tiykarları haqqındaǵı bilimler menen qurallandırsa, ximiya páni ximiyalıq elementler hám olardıń qosılısıwı tuwrısındaǵı bilim tiykarları menen, biologiya awıl xojalıǵı islep shıǵarıwınıń ónimdarlıǵın asırıw hám medicina tabısları haqqındaǵı bilimler menen qurallandıradı.
Jámiyetlik pánler arqalı dúnya xalıqlarınıń is háreketleriniń xarakteri, óndiristiń ózgerip barıwı, texnika processi hám ekonomikalıq rawajlanıw haqqındaǵı bilimler menen qurallandıradı.
Politexnikalıq túsinikler tábiyat kúshleri, onı insan hámirine boysındırıwda ilim hám texnikanıń qudiretli tásiri, wolardıń jámiyetlik turmıs penen baylanıslı bolıwı hám jámiyetlik dúzimge bolǵan tásiri nátiyjelerin úyreniw aqıbetinde keńeyip, rawajlanıp baradı.
Tábiyat hám jámiyet rawajlanıwı haqqındaǵı oqıwshılar tárepinen ózlestirilgen bilimler olardıń keleshek praktikalıq islerinde, tańlaǵan kásibinde ilimiy tiykarǵa súyengen halda is alıp barıwında úlken áhmiyetke iye.
Politexnikalıq bilim beriwde óndiris tiykarların úyreniw zor áhmiyetke iye. Oqıtıwdıń mazmunı biziń mekteplerimizde oqıwshılarǵa keń politexnikalıq bilim beredi. Oqıwshılar ayırım miynet quralların isletiw kónlikpelerin iyeleydi, zamanagóy sanaat hám awıl-xojalıq óndirislik stanoklar, mashinalar, áspablar menen tanısadı. Politexnikalıq bilim mektepti pitkerip shıqqanlardıń texnikalıq kásiplerdi tabıslı úyrenip ózlestirip alıwlarına imkan beredi. ondiris haqqındaǵı yeń ápiwayı maǵlıwmatlar ulıwma bilim beriwshi toǵız jıllıq mekteplerdiń miynet sabaǵı programmasına engizilgen. Orta mekteplerdiń joqarǵı klasslarında óndiris tiykarları boyınsha keń kólemde bilim hám kónlikpeler beriw názerde tutılǵan.
Elimizdegi mekteplerde bilim beriw mazmunı mekteptegi oqıw planı hám programmasında, sonday-aq sabaqlıqlarda beriledi.
Oqıw planı-barlıq ulıwma bilim beriwshi mektepler qollanılatuǵın mámleketlik dokument. Bunda klasslar boyınsha úyreniletuǵın predmetler, usı predmetler ushın ajıratılǵan háptelik saatlar kórsetiledi.
Házirgi mekieplerdegi oqıw planına kirgizilgen birinshi gezekte adamgershilik, tárbiyanıń maqset hám wazıypaların ámelge asırıwǵa qaratılǵan. Onda oqıtıwdıń ilimiyligi, adamgershilik ideyalılıq hám hár tárepleme kamalǵa kelgen ǵárezsiz mámleket demokratiyalıq áwladların tárbiyalap jetilistiriw názerde tutıladı. Usı sebepli oqıw planında tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı ilimiy bilimler, óndiris tiykarları, iskusstvo hám fizikalıq tárbiya tiykarları oraylıq orındı iyeleydi.
Ulıwma bilim beriwshi tipovoy oqıw planında I-III-klasslar ushın háptesine 24 saat, IV-klassta háptesine 27 saat, V-VI-klasslarda háptesine 31 saat, VIII-klassta háptesine 33 saat, al IX-X-klasslarda háptesine 36 saattan berilgen.
Oqıw programmaları oqıw planı tiykarında islep shıǵarıladı. Bunda Oqıw jılı dawamında hár bir klassta ayırım predmetler boyınsha oqıwshılarǵa beriletuǵın ilimiy bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardıń kólemi belgilenip beriledi. Programmada oqıw predmetiniń mazmunı izbe-iz bayanlanadı hám málim temalar arqalı kórsetiledi.
Házirgi waqıttaǵı mektepler oqıw programması tiykarınan mınaday principlerde dúziledi:
1. Oqıw programmasında ilimiylik principi. Programmaǵa tolıq dálillengen, ilimiy jaqtan isenimli materiallar kiredi. Ilimiy bilimlerdiń barǵan sayın rawajlanıwı nátiyjesinde programma mazmunı ózgerip otıradı. Ayırım gónergen oqıw programmasındaǵı materiallar oqıw predmetinen shıǵarıp taslanadı.
2. Oqıw programmasında ideyalıq principi. Oqıw programmalarınıń ilimiyligi ideyalıǵı menen bekkem baylanısqan. Bunda oqıw materiallarınıń durıs tańlanǵanlıǵı, faktlerdi ilimiy kóz-qarastan analizlew hám ulıwmalastırıw, oqıwshılardıń ilimiy bilimler menen qurallandırıwda olardıń dúnyaǵa adamgershilik kóz-qarasın qáliplestiriw, málim bir klass oqıwshılarınıń jas ayırmashılıqları hám bilim dárejesin itibarǵa alǵan halda nadurıs ilimiy teoriyalardı kritikalaw máselelerdi kórsetip beriwi lazım.
3. Teoriya menen praktikanıńóz-ara biriligi principi. Bul princip birinshi gezekte ilimiy bilimlerdiń turmısta,oqıw huqıqı, demokratiyalıq mámleket qurılısı praktikasında tutqan ornı kórsetip beriliwinde, ilimiy bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardıń óz-ara bekkem baylanıslı bolıwı hám oqıtıw processindegi teoriyalıq bilimlerdiń praktikada qollanılıwı barısında óz sáwleleniwin tabadı.
4. Oqıw programmalarındaǵı tarıyxıylıq principi. Házirgi mektep oqıw programmaları tarıyxıylıq principke tiykarlanǵan halda dúziledi. Bunda oqıw predmetiniń xarakteri názerde tutıladı. Programmada berilgen oqıw programmalarınıń tarıyxıy rawajlanıw nızamlılıqlarınıń durıs hám haqıyqıy bayanlanıwı oqıtıwshılardıń ilimiy bilimlerin keńeytiwine, óz isine isenim tuwdırıwına hám oqıwshılardıń barlıq predmetlerdi puxta ózlestiriwin támiyenlewge xızmet etedi.
5.Oqıw programmalarındaǵı sistemalılıq principi. Oqıw programmaların dúziwde bir tárepten ulıwma oqıw predmetleriniń sisteması názerde tutılsa, ekinshi jaǵınan hár bir oqıw predmetiniń ayırım ishki logikalıq baylanısları tiykarındaǵ ózine tán sisteması názerde tutıladı, yaǵnıy didaktikalıq sisteması, oqıw, oqıtıw qaǵıydalarına say keletuǵın sistemaları itibarǵa alınadı.
6.Oqıw predmetleriniń óz-ara baylanısı principi. Oqıw programmalarınıń sistemalılı principi tiykarında dúziliwi oqıw predmetiniń óz-ara baylanısın názerde tutadı. Oqıw programmasında málim oqıw predmeti boyınsha beriletuǵın ilimiy bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar ekinshi bir oqıw predmetin ótiwde dıqqat orayında turıwı, onı tákrarlamaǵan halda sol maǵlıwmatlarǵa súyeniwi onı keńeytiwge hám tereńlestiriwge xızmet yetiwi, usı arqalı oqıwshılarda ilimiy filosofiyalıq dúnyaǵa kóz qarası qáliplestirip barıw názerde tutıladı.
7. Programmada oqıwshılardıń jas ayırmashılıǵın esapqa alıw principi ayrıqsha áhmiyetke iye. Programma materiallarınıń balalar jas ayırmashılıǵına sáykes kelmewshiligi, oqıw materiallarınıń hádden tıs keńeytilip, kóbeytilip jiberiliwi oqıwshılardıń ilim tiykarların puxta ózlestiriwin qıyınlastırıp qoyadı. Usı sebepli programmaǵa kirgizilgen oqıw materiallarınıń sisteması, kólemi hám forması sol klass oqıwshılarınıń jas ózgesheliklerine say keliwi lazım.
Ádette oqıw programmalarınıń dúzilisi-strukturası úsh bólimnen ibarat bolıp birinshi bólimde sol programmanı qollanıw boyınsha jol joba, qısqasha túsinik xat, ekinshi bólimde oqıw materiallarınıń mazmunı, úshinshi bólimde oqıwshılardıń qosımsha úyreniwi lazım bolǵan ádebiyatlar dizimi beriledi.
Mektep oqıw planı hám programması mektep administraciyası, oqıtıwshılar kollektiviniń sózsiz súyenip is alıp barıwı lazım bolǵan mámleketlik dokument esaplanadı.
Jámiyettiń tariyxıy rawajlanıwı barısında oqıtıw isi málim dárejede ózine pánliklerge iye boldı. Úyreniletuǵın bilimler qospalılanadı. Bilimlerdiń qospalılıǵı hám tereńleskenligi oqıw materialın ózlestiriwge qaratılǵan biliw processin arnawlı túrde shólkemlestiriwdi talap etti. Sonday-aq jámiyettegi óndirip shıǵarıwshı miynettiń bóliniwi ayırım kásiplerdiń sheber qániygelerdi tayarlaw wazıypasın talap etiwi júzege keldi..... Barlıq nárseni biletuǵın, barlıq is qolınan keletuǵın universal qániyge tayarlawdı talap yetpesede házirgi dáwirde bul qıyınshılıqlardı aldıńǵı texnikalıq bilim beriw jolı menen sheshiw názerde tutılǵan. Ilim hám texnikanı rawajlandırıw házirgi dáwirde oqıtıw processinde biliwdiń obstrakt basqıshı kóbirek rol oynaydı. Nátiyjede bilimlerdi ózlestiriw processi pedagogikalıq jaqtan analiz etile basladı, oqıtıw isi bilimniń ózine tán maqsetlerin mazmunın hám shólkemlestiriwshiligin sáwlelendiriwshi ózine tán ayırmashılıq xarakterge iye boladı. Mine usılay etip bilim beriw processinde bilim beriw teoriyası kelip shıqtı. Oqıtıw yaki didaktika-biliw processiniń bir túri sıpatında házirgi pedagogika páninde oqıwshılardaǵı bilim, uqıp, hám kónlikpelerdi jetilistiriwdi, dúnyaǵa kóz-qarastı, pikir hám bilim túsinikti qáliplestriwdi, oqıwshılardıń málim dárejede mádeniyatlı, tárbiyalı, bilimli adam bolıwlarına eristiriwdi, olardıń qábiliyatların rawajlandırıw sıyaqlı tiykarǵı wazıypalardı atqaradı.
Bilim beriw, oqıtıw isi-adamzat tájiriybesi toplanǵan bilimlerdiń málim táreplerin, jámiyetlik rawajlanıwdıń házirgi talaplarına say dárejede, oqıwshılardıń hám tárbiyaǵa iye bolatuǵın támiyinleytuǵın ilim, texnika, ideologiya, moral, mádeniyat hám kórkem- ónerdi ózlestiriwge qaratılǵan arnawlı uyımlastırılǵan oqıtıw hám oqıw isleri, processleri esaplanadı. Oqıtıwmuǵallim menen oqıwshılardıń birgeliktegi isi bolıp, yekni tárepleme xarakterge iye.Oqıtıwshınıń iskerligi sebepli oqıtıw puxta woylap shıǵılǵan maqset, mazmun hám programma, plan tiykarında alıp barılatuǵın processke aylanıp, kútilgen nátiyjelerdi beredi.
Oqıtıw adamnıń biliw iskerliginiń yeń qospalı túrleriniń biri bolıp jeke psixikalıq rawajlanıwdı hám bilimlerdi ózlestiriwdi bir qansha tezlestiredi. Oqıw (bilim alıw) oqıwshınıń adamlar tájiriybesinde bilip alınǵan nızamlıqlardı ózinde sáwlelendiriwi, qorshap turǵan átiraptaǵı nızamlıqlardı biliwdiń eki usılı bar: Birinshisi adamnıń jeke rawajlanıwı arqalı biliw. Birinchi usılǵa tiyisli ilimiy teoriyalardıń payda bolıwı hám qáliplesiwi tákirarlanbaydı, ekinshi usıl-yaǵnıy bilim alıp atırǵan adamnıń jeke rawajlanıwı dawamında tákirarlanıwı múmkin. Oqıwshı jańa teoriyalar dórete almay málim nárselerdi úyreniw menen shuǵıllansa da onıń onıń biliwge umtılıúında ilimpaz alımlardıń biliwge umtılıwına usaǵan belgiler boladı. Usı qublıs muǵállimge oqıw processin problemalı etip shólkemlestiriwge imkaniyat beredi.
Didaktikanıń metodologiyalıq tiykarı bolǵan dúnyanı tanıw qaǵıydası oqıtıw processi menen adamnıń biliw iskerliginiń basqa sekil hám túrleri ortasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı bilip alıw adamdı qorshap turǵan dúnyanı biliwiniń ulıwma nızamlıqları sistemasında oqıtıwdıń tutqan ornın anıqlaw múmkinshiligin beredi. Oqıtıw processi-dúnyanı tanıw processiniń ulıwma nızamlıqlarına tiykarlanadı hám jeke jáne jámiyetlik tariyxıy bilimler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar tiykarında rawajlanadı.Oqıtıw-oqıwshını jeke rawajlandırıwdı, olardı zaman talabın rawajlanıw dárejesine say bilimler menen qurallandırıw wazıypasın qoyadı. Oqıw processindegi jeke rawajlanıw jámiyetlik tarıyxıy bilimlerdiń rawajlanıwınan barqulla izde boladı. Jámiyetlik tarıyxıy biliw jeke biliwden barqulla alda turadı. Oqıtıw-jeke biliw menen jámiyetlik tariyxıy biliwdi bir birine baylanıstırıp turıwshı qublısqa iye. Oqıtıwsız jámiyetlik tariyxıy rawajlanıw jeke rawajlanıwdan úziledi hám óziniń rawajlandırıwshı derekleriniń irinen ayırıladı.
Bilim alıw tiykarında oqıwshılardıń baqlashańlıǵı, oylawı yad sıyaqlı biliw qábiletligin jetilistiriwshi ruwxıy qublıslar rawajlanadı, olarda tıyanaqlı isenim, túsinik bekkemlenedi, ilimiy filosofiyalıq kóz-qarastı qáliplestriwshi ideyalar sisteması payda boladı. Bilim beridiń tiykarǵı wazıypası jas áwladtı ilimiy bilimler, kónlikpe hám uqıplılıqlar sisteması menen qurallandırıwdan ibarat. Bilimler adamlardıń jámiyetlik tariyxıy tájriybe processinde toplaǵan ulıwmalasqan tájriybesi. Ilimler bilimler obyektiv dúnyanı múmkinliginshe durıs sáwlelendiredi. Ilimiy bilimler barqulla ózgerip, jetilisip otıradı Mekteptegi oqıw processinde barlıq ilimler al tek pánlerdiń tiykarı úyreniledi. Mektep predmeti sistemasın sáwlelendire otırıp, tálimniń óz wazıypaları hám ayrımashılıqlarına muwapıq túrde keńeyip baradı. Nátiyjede qorshap turǵan materiyallıq dúnyanı durıs túsinedi. Oqıw processinde woqıwshılar bilimler sistemasın iyelep sheklenbey al bir qansha kónlikpe hám uqıplılıqlardı arttıradı. Bilim alıw barasında payda bolǵan kónlikpe bul woqıwshılardıń alǵan bilimlerine tiykarlanıp qoyılǵan wazıypalar hám shártlerge baylanıslı orınlaytuǵın háreketlerdiń jıynaǵı. Demek, kónlikpe payda etiw miynet eyiw jolları hám usılların bilip alıw, óz bilimlerin tájiriybede qollana biliw degen sóz.
Uqıplılıq (ádet)-sanalı is hárekettiń tezlestirigen dúzilis (sostav)bólegi. Uqıplılıq bir is-hárekettińózip bir qıylı shártlerdiń ózinde kóp márte tákirarlaw nátiyjesinde payda etiledi. Didaktika menen shuǵıllanıwshı alımlar oqıw processiniń logikası hám qurlısınıń háreketsheńligin yesapqa ala otırıp, onda mektep oqıwshılarınıń bilmewden biliwge bolǵan háreketi ámelge asıratuǵın tiykarǵı bólimlerdi oqıw processi basqıshların tómendegishe ayırıp kórsetedi.
a) oqıwshılarǵa biliw ushın hám tájiriybelik shınıǵıwlar ushın tapsırmalar beriw jáne olardıń bul wazıypalardı túsiniklerine, oqıwı ushın zárúr jaǵday hám tásirleniwshi sebepler dóretiw.
b) Problemalı sháriyat jaratıw.
v) Tálim processinde woqıwshılardıń burınǵı tájriybesinen paydalanıw.
g) Oqıwshılardıń túrli formadaǵı hár qıylı dereklerden alınǵan jańa materialdı qabıl etiwleri .
d) Qabıl etilgen materiyallardı bilip alıw, ilimiy túsniklerdi biliwge tiyisli nızamlardı wózlestirip alıw.
e) Mektep oqıwshılarınıń alǵan bilimlerin payda yetken ádet hám kónlikpelerin bekkemlew jáne jetilistriw.
e) Ózlestirgen bilimler, ádet hám kónlikpelerdi praktikada qollanıw.
j) Bilim nátiyjelerin analiz etiw, oqıwshılardı bilimlerdi ózlestiriwin, ádet hám kónlikpe payda etiwlerin tekseriw.
Oqıwshını sabaq processinde woqıwshılardıń materialdı qabıl yetiwleri hám túsinip alıwları ǵana yemes, al wonı puxta yadta uslap qalıwı tuwralı da ǵamxorlıq yetiwi lazım. Bul woqıwshılar alǵan bilimdi bekkemleydi. Bekkemlewdiń nátiyjeliligi tómendegidey talaplardıń orınlanıwına baylanıslı.
a) Tákirarlaw processinde mazmun tárepinen hár túrli bolǵan materiallardan paydalanıw,jańa faktler keltirip wolarǵa jańa kóz-qarastan qaraw zárúr. Bular bilimlerdi bekkemlew ǵana yemes al wolardı sistemaǵa salıwǵa, wolardıń teoriyalıq hám praktikalıq áhmiyetin bilip alıwǵa da járdem beredi.
b) Tákirarlaw waqtında oqıwshılardıń ózlerine mısallar dúzdiriw, yamasa (tarıyx sabaǵı bolsa)óz mektebi tarıyxına baylanıslı materiallar toplatıw hám mektep tarıyxınan jazdırıw t. B. Usınday tvorchestvolıq xarakterdegi shınıǵıwlardan paydalanıw kerek.
v) Dáslep wonsha anıq túsinikli bolmaǵan materialdı durıs, puxta bilip alıw ushın da tákirarlaw zárúr (qabıl yetiw hám sanalı bilim alıw barısında).
g) Sanalı hám puxta ózlestirip alınǵan bilimler málim ádet hám kónlikpeler menen bekkemlengende ǵana oqıwshılar oylawı tvorchestvolıq isleriniń puxta tiykarına aylanadı.
d) Bilimlerdi bekkemlew usıllarınıń biri wolardı ámeliy iste qollanıw. Bilimdi ámelde qollanıw oqıwshılar aldına tájiriybelik wazıypalar qoyıwdı, olardı óz betinshe jámiyetlik paydalı, ónimli miynette ámeliy qatnasta bolıwǵa, qatnastırıwda hám olarǵa tvorchestvolıq baǵdardaǵı tapsırmalar beriwde payda boladı.
Tálim mazmunın durıs túsiniw, oqıwshıǵa oqıw processin durıs basqarıw,oqıw materialların bir-birine baylanıstırıp úyretiw imkaniyatın beredi.
Usılay etip oqıw processinde oqıwshılar turmısta kerek bolatuǵın bilimlerdi aladı,ádet hám kónlikpe, uqıplılıqlar iyeleydi. Mine usı bilimler, kónlikpe, ádet uqıplılıqlar tiykarında olarda ilimiy dúnyaǵa kóz-qaras,hámde oǵan say morallıq sappalarda qáliplesedi. Oqıw processiniń barlıq basqıshlarında woqıtıwshı barqulla jetekshilik hám basqarıwshılıq rolin atqaradı.
Tálim processiniń bir qansha ishki qarama-qarsılıqları da bar. Bular málim dárejede oqıtıw teoriyasına tásirin tiygizedi. Bular,qarama-qarsılıqlar tómendegilerden ibarat: balanıń mektepke kelgenge shekemgi payda etken jekke tájiriybesi menen oqıw dawamında bul tájiriybege qaytadan bergen bahası ortasındaǵı qarama-qarsılıq, oqıwshıdan talap etiletuǵın pikirlew strukturası hám ol ádetlenip qalǵan pikirlew sisteması ortasındaǵı qarama-qarsılıq,ilim, pán menen oqıw iyelep alǵannan keyin onda málim bir zattıń mazmunına ǵana emıs al biliw processiniń ózine de qızıǵıw payda bola baslaydı.
4. Aqılıy kamalǵa kelgenliktiń tórtinshi belgisi woqıwshınıń bilimge qızıǵıwı hám olarǵa bolǵan talabı. Oqıwshı mekteptegi ayırım zatlardıń mazmunına ǵana emes al oqıw processiniń ózine de qızıqsınadı. Ol bir qansha qıyın tapsırmalardı orınlawǵa, qospalıgeometriyalıq máselelerdi sheshiwge, jámiyettanıwdan gezektegi sabaqta ótiletuǵın sırt ellerdegi ahwal sıyaqlı ózine onsha tanıs bolmaǵan temanı tańlaw hám analiz etiwge umtıladı. Bilimge qızıǵıw jámlese otırıp, oqıw materialların ózlestirip alıw, ózbetinshe doklad jasaw,dostı jazǵan bayanǵa baha beriw t. b. iyeleydi. Bul óz gezeginde oqıwshınıń jekke kóz-qarasların, tek úyrenip atırǵan materialǵa ǵana emes al átiraptaǵı waqıyalıqqa da onıń múnásebetin qáliplestiredi, minez-qulqın belgilep beredi. Ózbetinshe is tutıwı, pikir júrgiziwi menen ayırılıp turadı. Óz kóz-qarasın bárhá isenim menen qorǵaydı. Olardıń óz turmıs jolı bolıp átiraptaǵılardıń pikirin ózgerte almaydı. Ózleri tańlaydı oqıwǵa kiriwdi, óndiriste isleydi t. B. Usılay etip tálim biliw qábiliyetlerin ǵana emes, al ulıwma sezim-tuyǵıların da, qabıl etiwin, jekke lichnosttında qáliplestiriwshi kúshli ilaj. Tálim hám aqılıy kamalǵa keliw bir-biri menen óz-ara baylanısqan eki process.
Baslawısh tálim motivler payda etiwde didaktikaliq oyinlardiń orni girewli .Oyinsiz tar mánistegi aqilliy rawajlaniw múmkún emes. Oyın oqiwshilarda bilimge mútaj hám qiziǵiwin oyatatuǵun ushqin.
Oyın-baslawish klass woqiwshilarinda belgili sipatlardi payda etiw ushun úlkenler-Oqitiwshilar, tarbiyashlar, ata-analar tárepinen qollanilatuǵun usul.
Oyin quralinda balaniń shaxsi qáliplesedi, onda keleshekte oqiw hám miynet xizmetin payda etiw hám insanlar menen qarim-qatnasqa kirisiwge baylanisli riwxiy ózgeshelikler payda boladi.
Oyin arqali balalar dunyani úyrenedi hám dunyani ózgertiwge háreket qiladi. Solay etip,woyin insan xizmetiniń payda boliwina tiykar saladi. Oyinniń eń zárur aximiyeti sonda,onda birinshi ret balaniń duyaǵa tásir etiw zárurligi paya boladi hám qáliplesedi. Mektep jillarinda oyin túrleri jánede keń rawajlanadi.
Didaktikaliq oyinda oqiwshilardiń ózlestiriwi esapqa alǵan bilim beriwshilik waziypalariniń boliwi zárúr boladi.Didaktikaliq woyinaldiń basqa xizmet túrlerinen ajiralatuǵun zárur belgileri oniń qurami qatańliǵI bolip tabiladi.Didaktikaliq oyinlardiń dúzilisi komponetleri tómendegiler: oyin logikasi , oyinniń háreketi , oyinniń qaǵiydasi.
Oyinniń logikasi tiykarinan oniń temasinda sáwlelenedi .Oyinniń háreketi barisinda oqiwshiardiń biliwiniń belsendiligin asiradi, oqiwshilardiń oz qábilyetin kórsetiwge, oyin maxsetine erisiw ushun óz bilimi, kólnikpe hám uqupliliqlarin qollaniwǵa imkaniyat jratadi.
Oyinniń qaǵiydasi oyinniń barisin durus shólkemlestiriwge járdem beredi.Ol oqiwshilar qulqin , olardiń oz –ara minásábetlerin tártipke saladi.Didaktikaliq oyinlarda belgili bir nátiyjelerge erisiledi,oniń finali tamam bolǵanliǵin bildiredi.Oyinda belgili bir didaktikaliq maqset qoyiladi hám wol maqsetke erisiwi oqiwshilarinda ruxiy hám aqliy qanatlaniw sezimi qáliplesedi. Didaktikaliq oyinlar hámme waqit oqitiwshi ushun oqiwshilardiń bilim ózlestiriwi yakiy ózlestirilgen bilimlerdi ámelde qollaw kórsetkishi esaplanadi
Chex pedagogi Ya.A.Komeniskiy oyindi bala xizmetiniń tiykarǵI formasi ekenligin belgilep, usi oyin balaniń tábiyati hám qiziǵiwina mas keletuǵunliǵin aytip ótken edi.Alim woyin balaniń aqilliy qábiliyetin hár tárepleme ósiredi,oniń dógerek-atrap haqqindaǵikóz-qarasin keńeytiriwi, tilin ósiriwin aytadi. Sonday aq, teńlesleri menen birgeliktegi oyınonı teńleslerine jaqınlastıradı.
Didaktikalıq oyınladı úsh túrge ajıratıw múmkin: awız eki ,sózler járdeminde sózler járdeminde oynalatuǵun oyınlar, oyın sabaqları, háreketli oyınlar .
Didaktikaliq oyınlar oyınniń ideyeasi hám oyinniń waziypalari zárúr ahmiyetke iye. Didaktikaliq oyinniń eń zárúr elementi oniń qaǵiydasi bolip esaplanadi. Qaǵiydani worinlaw barisinda oyin mazmuni ámelge asiriladi. Qaǵiydani islew waqtinda oyin mazmunin ámelge asiriw dunya qarasi rawajlanip baradi.
Didaktik oyinda oqiwshi qaǵiydalarǵa ámel qiliwǵa úyrenedi.
Sebebi qaǵiydalarǵa ámel qiliw oyin jeńisin táminliydi. Oyinda qatnasiw barisinda unamli huliq tárepleri,sholkemlestiriwshiniń qábiliyeti rawajlanadi.
Paydalanǵan materyallar túrlerine qarap hám didaktik oyinlardi úsh túrge ajratiw múmkún:predmetli oyinlar, stol ústinde oynalatuǵun oyinlar, sozler járdeminde oynalatuǵun awizeki oyinlar .
Á d e b i ya t l a r
1. Ózbekistan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında» Nızamı. T- 1997 j.
2. I.A.Karimov. «Barkamol avlod Ózbekiston taraqqietining poydevori»T- 1997j.
3. R.Mavlanova, U. Turaeva Q.Xolqberdiev. Pedagogika. T-2001j.
4. A.Zunnunov, M.Xayrullaev. Pedagogika tarixi. T-2000 j .
5. N.Haybullaev. Pedagogika. Lekciyalar teksti. T - 2000 j.
6. Q.Qosnazarov, A.Paziylov, A. Tilegenov., Pedagogika. “Bilim”., Nókis-2009
7.Hasanbaeva O. Ta`rbiyalıq isler metodikası.T.1996.