2. Miynet bazarınıń islew mexanizmı Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

Miynet bazarinin’ a’mel qiliw sha’rtleri
1.Miynet bazarı jáne onıń mánisi

2.Miynet bazarınıń islew mexanizmı

3.Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

4.Miynet bazarındaǵı talap hám usınıs

Paydalanilg’an a’debiyatlar


1.Miynet bazarı jáne onıń mánisi

Bazar ayırım tovarlar hám xızmetlerge talap menen shaqırıq etiwshi qarıydarlar hám usınıs tiykarında jetkizip beretuǵın satıwshılardı bir-birine qosatuǵın institut yamasa mexanizm bolıp tabıladı. Shiyki zat, materiallar, janar may, tayın ónim, qımbatlı qaǵazlar, pul (kredit) bazarları bir-birinen parıq etedi. Áne sol bazarlardı shólkemlestiriwdiń ayriqsha qásiyetleri bar. Olardıń kórinetuǵın bolıwına, tiykarınan, bazar negizi - usı bazarda aldı -sotdi ob'ekti bolatuǵın tovar tásir etedi. Tovar basma-bas almasıwlanishining tábiy negizi bolatuǵın miynet bólistiriwiniń dawam etiwi processinde bazarlar maydalanıwı kúshayadi, olardıń qánigeliklashishi oyıqlasadı.

Soǵan kóre, bazarlar hár qıylı sırtqı kórinislerde: bular jeńil awqatlanıwxona hám kishi dúkanshadan tartıp, iri fond birjası hám xalıq ara kreditler bazarına shekem bolıwı múmkin.
Jumısshı kúshi tovar bolatuǵın bazar xojalıǵı sistemasında óz fizikalıq kúshine iye bolǵan xızmetkerlerdiń jumıs orınlarınǵa salıstırǵanda háreketleri miynet bazarı orkali ámelge asadı. Miynet bazarında jumısshı kúshiniń aldı -sotdisi ámelge asadı. Jumıs ornınń iyesi jumısshı kúshin satıp alınǵan zat etkeninde óndiris processinde xojalıq iskerligi tiykarǵı faktorları qosılıwınıń ekonomikalıq hám huqıqıy shárt-shárayatları jaratıladı. Nátiyjede miynet bazarı jumısshı kúshi talap hám usınıslarınıń sonday kompleksin ózinde sáwlelengen etediki, jumısshı orınlarınǵa salıstırǵanda bolatuǵın háreket hámde ekonomikalıq aktiv xalıqtıń tarmaq, aymaq, demografiya hám kásip-ilmiy tájriybe boyınsha xojalıq iskerligi tarawlarına jaylasıwı usılar arqalı ámelge asadı. Bazar mexanizmı báseki processinde ózbetinshe tárzde tártipke solinish táreplerin hámde mámleketlik tárepinen maqsetke jóneltirilgen tárzde tásir ótkeriliwin ózinde sáwlelengen etedi.
Miynet bazarı negizi usı mánisten alıp qaraǵanda ob'ektiv hádiysedirki, ol adamlardıń qálew-eriklerinen qaramastan jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq munasábetlerdiń qásiyetleri menen belgilenedi. Jumısshı kúshi usı jámiyettiń sharayatlarında tovar bolsa hám óndiris faktorları (jalshı kúshi hám óndiris quralları ) qosılıwınıń ózi miynettiń aldı -sotdisi arqalı orınlanatuǵın bolsa, bul miynet bazarı bar degeni bolıp tabıladı. Miynet bazarınıń rawajlanǵan dárejede ámel etiwi onıń infratuzilmasi qaysı dárejede struktura tapqanlıǵı, usı infratuzilma miynet bazarınıń islewine kómeklashadigan institutlardı óz ishine alǵanlıǵına baylanıslı boladı. Tuwrısıda, usı infratuzilma anglangan háreketler nátiyjesi boladı, sonday eken, ol, bazardıń ózinden ayrıqsha o'larok, ob'ektiv kóriniske iye bolmaydı.
Miynet bazarı haqıyqıy islewiniń zárúrli shárti ol jaǵdayda barlıq miynet munasábetleri qatnasıwshıları : mámleketlik, jumıs beretuǵınlar hám jalshılardıń uyqas júris-turısları esaplanadı. Búgingi kúnde rejeli ekonomikadan bazar ekonomikasına ótip atırǵan mámleketler basqasha jaǵdayǵa túsip qaldı. Olarda miynet munasábetleri mudami da erkin tańlanavermaydigan tolıq jumıs penen bántlikka muwapıq keletuǵın adamlardıń sezilerli kontingenti qáliplesken. Jumıs penen bánt adam ushın miynet munasábetlerine bazar munasábetleri elementleriniń kiritiliwi ádewir salmaqli keshedi. Birdey jumısqa birdey mıynet haqı beriw adamlardıń tushunmovchiliklar hám narazılıqlarına sebep bolıwı múmkin. Adamlarda ıssız qalıw gúmanı, ásirese, jumıs jayından óz aybi menen emes, bálki jumıs kóleminiń azayıwı yamasa kárxananıń (sınıw) bankrot bolıwı sebepli juda bolıwı psixik zarbaga alıp keliwi múmkin. Jallanba xızmetker miynet bazarınıń tiykarǵı jumısshısı esaplanganligi ushın da onıń túsinik hám qarawlar sisteması sol bazarǵa muwapıq bolıwı kerek. Miynet bazarında kisiden joqarı kásip-ilmiy tájriybe dárejesi, kásiplik qayta oqıw, ilmiy tájriybeni asırıwǵa, zárúr bolǵanda, kásipti yamasa jumıs jayın almastırıwǵa tayınlıq hám uqıp talap etiledi. Tek social hám aymaqlıq jıldamlıǵı joqarı dárejede bolǵan kisige ózi ushın miynet bazarında joqarı básekige shıdamlılıq dárejesin támiyinlewge múmkinshilik beriwi múmkin.
Miynet háreketi degende insandı qandayda bir miynet túri menen bánt bolıwı túsiniledi. Miynet háreketi insannıń sheshiletuǵın wazıypalar hám orınlanatuǵın jumıslar jıyındısınan ibarat. Miynet háreketiniń áhmiyetin ulıwmalastırılǵan hámde konkret formada alıp qaralatuǵın bolsa, bir-biri menen baylanıslı eki áhmiyetli wazıypanı sheshiwdiń obektiv zárúrligi menen belgilenedi.
Bul wazıypalardan biri – insanlardıń materiallıq miynet elementleri menen óz-ara háreketke kirisiwin anıqlawdan ibarat bolsa, ekinshisi – birgelikte yamasa óz-ara baylanısqan háreket qatnasıwshıları ortasında qatnasıqları qáliplesiwden ibarat. Mine usı nárse miynet háreketin shólkemlestiriw predmeti esaplanadı. Onıń áhmiyeti miynet háreketin shólkemlestiriw wazıypasına (keń mániste alǵanda) miynet subektin (ayırım xızmetker yamasa miynet jámááti) anıqlaw, onı zárúr miynet predmetleri hám quralları menen támiyinlew, qolaylı miynet sharayatların jaratıp beriw, miynet (jumıslardı orınlaw) processlerin shólkemlestiriw, miynetke haqı tólew sıyaqlı máselelerdi úyreniw bilan baylanıslı.
«Shólkemlestiriw» túsinigi francuzsha organizasation, latınsha organizo- “tártipke keltiremen” sózinen kelip shıqqan. Bul túsinik bir pútinlik ishinde óz-ara qatnaslardıń júzege keliwi hámde jetilisiwine alıp keletuǵın process yamasa háreketler jıyındısın ańlatadı. Shólkemlestiriw degende birgelikte ámelge asırıwshı anıq qaǵıyda hám principler tiykarında, qandayda bir anıq maqsetke qaray háreket etiwshi adamlardıń birlesken háreketi túsiniledi. Soǵan qaray, funkcionallıq kóz-qarastan, shólkemlestiriw ishki tártiplerdi ornatıw hám jetilistiriw processi bolıp esaplanadı. Sonıń ushın, miynetti shólkemlestiriw ataması adamlar háreketin tártipke salıw hám anıq sistemaǵa keltiriwdi ańlatadı. Biraq, bunday anıqlama hádden tısqarı ulıwma bolǵanlıǵı ushın onı jetilisken dep bolmaydı.
«Miynetti shólkemlestiriw» túsiniginiń payda bolıw tariyxına toqtalǵanda, álbette, bul máseleniń tiykarshısı sıpatında F.Teylordıń (1856-1915) atı tilge alınadı. F.Teylor miynetti «ilimiy basqarıw» mashqalasın ámeliy jaqtan tiykarlap bergen bolıp, ol ekonomikada áhmiyetli orın tutadı. Biraq, F.Teylor kózde tutqan ilim tarawın ekonomikada hádden tısqarı taraytırıp qoyǵan. «Aqılǵa muwapıqlastırıw» ataması bul pándi tuwrı ataw mashqalasın quramalastıradı, bul atama dáslep Germaniyada qollanılǵan bolıp, keyin ol belgili dárejede basqa mámleketlerge de jayıldı. Bul atama usıǵan shekem anıq emes hám ulıwma tústegi mazmunǵa iye edi, onı hár qanday jaqsılanıwǵa qaray qollaw múmkin. Sonı da aytıw kerek, rawajlanǵan sırt ellerde házirgi waqıtta «miynetti ilimiy shólkemlestiriw» yamasa «miynetti shólkemlestiriw» atamaları derlik qollanılmay atır.
Bul mashqala júdá kóplegen ǴMA mámleketleri, sonnan, Ózbekstanda da bar. Onnan túrli dárejelerde orın tutatuǵın hár qıylı hádiyselerdi ataw ushın paydalanıladı. «Shólkemlestiriw» ataması ayırım kárxana, mekeme, firma hám ulıwma jámiyetke qaray qollanıladı. Sonıń menen birge, gáp túrli obektler: miynet, óndiris, basqarıw haqqında barıwı múmkin.
“Turmıs (jasaw) bir jerde toqtap qalmaytuǵınlıǵı belgili. Sonıń ushın dáslep júz beriwi múmkin bolǵan túrli apachılıqlar, dúnya júzi ekonomikasınıń rawajlanıwı hám krizisin aldınnan kóriw múmkinshiligin beretuǵın, hár tárepleme tereń oylanǵan, anıq maqset hám baslı baǵdarlardı óz ishine alǵan rawajlanıw dástúri hám onı ámelge asırıw strategiyasına iye bolǵan mámleket hám xalıq nátiyjede jetiskenlikke erisedi”.
Jámiyettiń sociallıq-ekonomikalıq dúzilisi, adamlardı miynetke tartıw, miynettiń sociallıq bólistiriliwi, sociallıq ónimdi bólistiriw usılı hám isshi kúshin tiklew ózgeshelikleri kórip shıǵılıp atırǵanda «miynetti sociallıq shólkemlestiriw» túsiniginen paydalanıladı. Miynet háreketin shólkemlestiriwshilikli támiyinlewde tómendegi principlerge tiykarlanadı 
«Miynetti shólkemlestiriw» atamasınan ayırım kárxanaǵa qaray qollanǵanda onı keń hám tar mániste kórsetiw múmkin. Keń mániste miynet, óndiris hám basqarıwdı shólkemlestiriw menen baylanıslı máselelerdiń barlıǵın ańlatadı. Bul túsinikti sonday kórsetiw tárepdarları kárxanada miynet háreketin shólkemlestiriwge onı bir pútin dep qaraydı. Basqa avtorlardıń pikirinshe, «miynetti shólkemlestiriw» túsiniginiń mazmunın bunday ańlaw tiyisli hádiyselerdiń sociallıq áhmiyeti kóz qarasınan tuwrı bolsa da, kárxanalarda óndiris procesinde janlı miynettiń bar bolǵanlıǵı ushın onı tolıq hám hár tárepleme úyreniwdi qıyınlastıradı.
Tar mániste miynetti shólkemlestiriw degende janlı miynetti shólkemlestiriw, miynetti bólistiriw hám kooperaciyalaw, jumıs orınların shólkemlestiriw, miynet usılları, sharayatları hám dem alıs tártiplerin aqılǵa muwapıqlastırıw, miynetti normallastırıw, xızmetkerlerdi tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw, materiallıq xoshametlew, miynet intizamın bekkemlew sıyaqlı bir qatar ámeliy ilajlar kompleksi túsiniledi.
Bunnan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, nátiyjeli miynet háreketin shólkemlestiriw (miynet predmeti hám qurallarınıń bar bolıwın talap etedi); miynet sharayatların shólkemlestiriw (texnologiyalıq hám ekologiyalıq faktorlardı talap etedi); miynet qatnasıqların shólkemlestiriw (xızmetkerler ortasındaǵı qatnasıqlardı qáliplestiriwdi talap etedi); miynetke haqı tólewdi shólkemlestiriw, miynetti ólshew, normallastırıw hámde miynet jumsalıwın onıń sapasına qaray baha beriwdi talap etedi talap etedi. Bul mashqalalardıń sheshiliwi ǵárezsiz túrde áhmiyetke iye bolıwınan tısqarı, miynet háreketin shólkemlestiriwdiń ajıralmas funkciyası sıpatında da qaraladı.
Óndiris qatnasıqlarında miynet háreketin shólkemlestiriw máselesi eń tiykarǵı kórsetkishlerden biri. Óndiris qatnasıqlarında isshi kúshi hám miynet quralları, miynet predmetleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq júzege keledi. Óz-ara baylanıslılıq hám tásir, miynet háreketin qanday jaǵdayda shólkemlestirilgenligi nátiyjesi bolıp tabıladı. Miynet háreketin shólkemlestiriw, bir tárepten onıń tiykarların (huqıqıy, ruwxıy-aǵartıwshılıq, ekonomikalıq, sociallıq) júzege keliwi, ekinshi tárepten bolsa , miynet háreketi mexanizmin qáliplestiriliwin talap etedi.