2. Kasbiy kompetentlik

23-variant
1. G‘arb xalqlari dunyoqarashi va mentaliteti: cho‘rtkesarlik; qatiyatlilik, individualizm, egotsentrizm, kosmopolitizm.
2. Kasbiy kompetentlik.
3. Mamlakatimizda yoshlar ma’naviyatiga yot ichki tahdidlarga barham berishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish.

Javoblar.

1. Ғарб ўзининг Уйғониш даврида Шарқда эришилган илм-фан ютуқларидан кенг фойдаланди. Аслида Шарқнинг Ғарбга таъсири масаласи неча асрлардан буён тараққийпарвар зиёлилар томонидан мушоҳада этиб келинади. Таниқли олима Ф.Сулаймонованинг барча нурлар Шарқдан таралишини ифодаловчи “Шарқ ва Ғарб”[1]номли монографияси таҳлил этилганидек, “Ипак йўли” фақат Шарқ ва Ғарб ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар воситаси эмас, айни чоғда Европани маъанвий уйғотган ҳаётбахш йўл ҳам бўлди. Яъни “Марказий Осиёда, хусусан Самарқанд, Бухоро, Хива, Фарғона, Кеш, Термиз каби шаҳарларда ойлаб, йиллаб истиқомат қилган, ажнабий савдогарлар халқимизнинг турмушг тарзи, урф-одатлари ва маънавиятга хос қирраларини ўрганиб, маъқул бўлганларини ўз юртларига бориб тарғибот қилишга ҳаракат қилганлар”[2 Ғарбда Аверроэс номи билан танилган Ибн Рушд, Аверроизмда илми ақлиянинг чўғларини илк бор кўзга ташлади. Бу илми ақлия кейинчалик Декарт, Спиноза, Лейбниц каби буюк ақл эгаларининг етишиб чиқишига сабаб бўлди ва улар тафаккурнинг янги қатламларини кашф этдилар. Шарқ ва Ғарб ўртасидаги илмий-маданий муносабатларнинг ипак йўли орқали ривожланиши ва интеграциялашувида Марказий Осиё олимларининг фаолияти беқиёсдир. Ал-Фарғоний Европада ал-Фраганус номи билан Ғарб олимларини ҳайратга солди ва уларнинг янги-янги кашфиётлари учун асос яратди. Абу Райҳон Берунийнинг ижоди битмас-туганмас бўлиб, у Маҳмуд Ғазнавийнинг ипак йўлидаги Ҳиндистонга уюштирган бир неча сафарларида ҳамроҳлик қилди. У ўзидан кейин улкан ва бой илмий-маданий мерос қолдирган олимдир. Ғарб шарқшунослари кўп йиллар давомида шу меросни ўрганиш билан шуғулландилар. Дастлаб Эдуард Захау Берунийнинг “Осор ул-боқия” (Шарқ халқлари хронологияси) трактатини таҳрир ва таржима қилди. Бу асар ҳанузгача тарихчи, файласуф олимлар учун тенгсиз манба бўлиб хизмат қилиб келади. Бундан ташқари, Э.Захау “Китоб фил - Ҳинд” асарини ҳам чоп этди ва уни инглиз тилига таржима қилди. Бу китоб муболағасиз айтиш мумкинки, бегона маданият, дин ва фалсафани холисона тадқиқ этишнинг илк юксак намунасидир, унда баён этилган ҳаётга ҳиндий дунёқараш таҳлили то ҳанузгача асосли эътибор касб этиб келади. Бу икки йирик асар Берунийнинг номини шарқшунос олимлар доирасидан ташқарида ҳам машҳур этди. Шарқ ва Ғарб ижтимоий-маданий интеграциялашувида фан ва маданиятни юқори чўққига кўтаришда Ибн Синонинг ўрни беқиёсдир. У Ғарбда Авиценна номи билан танилиб, тиббиёт илмининг юқори чўққиларга кўтарилишида унинг “Ал-қонуну фит-тиб” асари катта ўрин тутгани маълум. Зеро, у нафақат Шарқ учун, балки Ғарб учун ҳам тиббиёт илмидаги энг мўътабар олим саналади. Унинг асарлари табиатшуносликнинг инсонни ўрганадиган соҳасига киришга йўл очди. Ибн Синонинг фаолиятини ўрганиш борасида немис олимлари асосан табиий фанлар соҳасида муҳим илмий тадқиқот ишлари олиб бордилар. Ўрта аср ислом табиатшунослиги мутахассиси Айльхард Видеманни “Ибн Синонинг кўриш жараёни ҳақидаги тасаввурлари” деган тадқиқот ишини яратди. Липперт алломанинг офтальмология соҳасидаги тажрибалари устида иш олиб борди. Макс Хортен Ибн Синонинг камалак ҳақидаги тушунчалари билан бирга, унинг метафизикасини ҳам ўрганди. Швейцариялик Х.Сутер эса шу мавзуни тадқиқ этди.
2. Касбий компетентлик – мутахассис томонидан касбий фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг эгалланиши ва уларни амалда юқори даражада қўллай олиниши. Касбий компетентлик мутахассис томонидан алоҳида билим, малакаларнинг эгалланишини эмас, балки ҳар бир мустақил йўналиш бўйича интегратив билимлар ва ҳаракатларнинг ўзлаштирилишини назарда тутади. Шунингдек, компетенция мутахассислик билимларини доимо бойитиб боришни, янги ахборотларни ўрганишни, муҳим ижтимоий талабларни англай олишни, янги маълумотларни излаб топиш, уларни қайта ишлаш ва ўз фаолиятида қўллай билишни тақозо этади.
Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan alohida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo’nalish bo’yicha integrativ bilimlar va harakatlarning o’zlashtiri-lishini nazarda tutadi. Shuningdek, kompetentsiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni o’rganishni, muhim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta ishlash va o’z faoliyatida qo’llay bilishni taqozo etadi.
Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi:
- murakkab jarayonlarda;
- noaniq vazifalarni bajarishda;
- bir-biriga zid ma’lumotlardan foydalanishda;
- kutilmagan vaziyatda harakat rejasiga ega bo’la olishda.
Kasbiy kompetentlik negizida quyidagi sifatlar aks etadi:



Қуйида касбий компетентлик негизида акс этувчи сифатларнинг моҳияти қисқача ёритилади.
1. Ижтимоий компетентлик – ижтимоий муносабатларда фаоллик кўрсатиш кўникма, малакаларига эгалик, касбий фаолиятда субъектлар билан мулоқотга кириша олиш.
2. Махсус компетентлик – касбий-педагогик фаолиятни ташкил этишга тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни оқилона ҳал қилиш, фаолияти натижаларини реал баҳолаш, БКМни изчил ривожлантириб бориш бўлиб, ушбу компетентлик негизида психологик, методик, информацион, креатив, инновацион ва коммуникатив компетентлик кўзга ташланади. Улар ўзида қуйидаги мазмунни ифодалайди:
1) психологик компетентлик – педагогик жараёнда соғлом психологик муҳитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараёнининг бошқа иштирокчилари билан ижобий мулоқотни ташкил этиш, турли салбий психологик зиддиятларни ўз вақтида англай олиш ва бартараф эта олиш;
2) методик компетентлик – педагогик жараённи методик жиҳатдан оқилона ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият шаклларини тўғри белгилаш, метод ва воситаларни мақсадга мувофиқ танлай олиш, методларни самарали қўллай олиш, воситаларни муваффақиятли қўллаш;
3) информацион компетентлик – ахборот муҳитида зарур, муҳим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йиғиш, саралаш, қайта ишлаш ва улардан мақсадли, ўринли, самарали фойдаланиш;
4) креатив компетентлик – педагогик фаолиятга танқидий, ижодий ёндашиш, ўзининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта олиш;
5) инновацион компетентлик – педагогик жараённи такомиллаштириш, таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга доир янги ғояларни илгари суриш, уларни амалиётга самарали татбиқ этиш;
6) коммуникатив компетентлик – таълим жараёнининг барча иштирокчилари, жумладан, талабалар билан самимий мулоқотда бўлиш, уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъсир кўрсата олиш.
3. Шахсий компетентлик – изчил равишда касбий ўсишга эришиш, малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда ўз ички имкониятларини намоён қилиш.
4. Технологик компетентлик – касбий-педагогик БКМни бойитадиган илғор технологияларни ўзлаштириш, замонавий восита, техника ва технологиялардан фойдалана олиш.
5. Эктремал компетентлик – фавқулотда вазиятлар (табиий офатлар, технологик жараён ишдан чиққан)да, педагогик низолар юзага келганда оқилона қарор қабул қилиш, тўғри ҳаракатланиш малакасига эгалик.



3. Mafkuraviy poligonlarning yadro poligonlaridan xavflilik sabablari shunda ko’rinadiki, agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy taxdid bо‘lsa, buni sezish, kо‘rish, oldini olish mumkin, lekin mafkuraviy taxdidni, uning ta’siri va oqibatlarini tezda ilg‘ab yetish nihoyatda qiyin. Yoshlarning ma’naviy olamida bо‘shliqqa yо‘l qо‘yish ularning buzg‘unchi g‘oyalar, diniy ekstremizm, axloqsizlik g‘oyalari ta’siriga tushib qolishiga olib keladi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida siyosiy barqarorlikni ta’min etadigan islohotlar va bunyodkorlik ishlarimizning asosiy sharti ekanligi asoslab berilgan. Siyosiy barqarorlik bо‘lmasa, mamlakat о‘z oldiga qо‘ygan tarixiy vazifalarni amalga oshira olmaydi. Asarda О‘zbekiston barqarorligiga taxdid soluvchi quyidagi xavf-xatarlar tilga olingan: Ichki xavf-xatarlar: 1. Etnik,milliy, mintaqaviy va davlat ichidagi jangari separatizm (ayirmachilik). 2. Ekologik va xavfsizlik muammolari. 3. Urug‘-aymoqchilikning xudbinlik, shaxsiy manfaat, alohida guruhlarning mol-dunyoga ruju qо‘yishi bilan bog‘liq bо‘lgan xavf-xatar. 4. Qarindoshlik, urg‘u-aymoqchilik manfaatlari doirasi kengaygani sari endi bir sulola doirasidan chiqib, korparativ mohiyat kasb etadi. Bu ichki birlikka ta’sir etib, tanazzulga olib kelishi mumkin. Bunday separatizm ijtimoiy xavfliligi jihatdan mahalliychilik illati bilan qо‘shilib ketgan. 5. Siyosiy ekstremizm, shu jumladan, diniy ekstremizm. 6. Millatchilik. 7. Milliy mahdudlik. 8. Korrupsiya. 9. Jinoyatchilik. 10. Sotqinlik – egrotsentrizm. 11. Axloqiy buzuqlik va zо‘ravonlik. 12. Loqaydlik. Tashqi xavf-xatarlar: 1. Terrorizm (ichki terrorizm, mintaqaviy terrorizm, xalqaro terrorizm). 2. Narkobiznes. 3. Diniy ekstremizm (diniy traditsionalizm, diniy fundamentalizm, diniy modernizm: bular ham ichki, ham tashqi xavf-xatarlarga kiradi). 4. Separatizm (ayirmachilik). 5. Mintaqaviy fuqarolar urushlari (qо‘shni Afg‘onistondagi va h.k.). 6. Orol muammosi (jumladan ichimlik suvi). Bu tahdid ham ichki, ham tashqi xavf-xatarlarga kiradi. 7. О‘zbekistonning jug‘rofiy siyosiy holati jihatidan endigina xavfsizlik tizimi yо‘lga qо‘yilayotgan mintaqadaligi, murakkabligi.¹ Kо‘rinib turibdiki, hozirgi davrda tashqi siyosatning yangi – zamonaviy konsepsiyasi yangicha fikrlarga asoslanmoqda. Bugungi dunyo qanchalik xilma-xil bо‘lmasin, uning yaxlitligini, bir butunligini tan olish tashqi siyosatda muayyan yutuqlarga erishishlik asosini tashkil qiladi. Tashqi siyosatni takomillashtirish emas, qat’iy isloh qilish davr talabi ekanini anglash natijasida xalqaro munosabatlarda quyidagi bir qator ijobiy tendensiyalar kо‘zga tashlanmoqda. – Mafkuraviy ta’sirning yо‘qolib borishi. – Konfrontatsiya – о‘zaro qarama-qarshilikdan hamkorlikka о‘tib borish. – Xalqaro siyosatda kuch va ta’sirni birlashtirish. – Xalqaro siyosatning demokratiyalashuvi va insonparvarlashuvi. – Xalqaro munosabatning kengayishi. Mamlakatning hozirgi rivojlanish bosqichida odamlarni ma’naviy-mafkuraviy va ijtimoiy-siyosiy faollashtirish asosiy vazifalardan biridir. Bunda ayniqsa, yoshlarning ongi va qalbini mafkuraviy tahdidlardan himoya qilish muhim dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Ma’naviy tahdidlarni bartaraf qilib borish masala yuzasidan quyidagi xulosalarni ilgari surish mumkin.

1. Globallashuv jarayonida Markaziy Osiyoda mafkuraviy muammolarni hal etishda inson manfatini qondirish bilan bog‘liq bо‘lgan murakkab jarayon, uning iqtisodiy taraqqiyoti mustahkamlash uchun barcha urinishlari yangi muammolarni keltiradi; 2. Globallashuv jarayonida insonlar, xalqlar, jamiyat va zamonaviy sivilizatsiyalar mafkuraga ehtiyoj sezadi; 3. Ijobiy fikr va bunyodkor g‘oya, avvalo, yoshlarimiz ongiga singdirishga qaratilgan о‘quv, ilmiy-uslubiy va tarbiyaviy ishlarning samaradorligini ta’minlash va yanada takomillashtirish; 4. Markaziy Osiyo davlatlari va xalqlari о‘rtasida mustahkam dо‘stligini mustahkamlashning nechog‘lik ahamiyatini alohida ta’kidlashimiz lozim va bu mafkuraviy konsepsiyaning asosiy tamoyillarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

1^Islom Karimov “О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”