13-mavzu “Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja

---

13-mavzu 

“Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati 

Reja 

1.  “Etika” fanining predmeti, mohiyati, uning asosiy belgilari va tuzilmasi. 

2.  Etikaning boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. 

3. Etika fanining ahamiyati va vazifalari 

 

Tayanch so’zlar 

Axloq,  odob,  xulq,  etika,  estetika,  axloqiy  tafakkur,  axloqsizlik,  etosfera,  biologik  olam, 

noosfera, texnokratiya, axloqshunoslik. 

 

Etika bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan qadimiy fan. U bizda «Ilmi ravish», «Ilmi 

axloq»,  «Axloq ilmi»,  «Odobnoma» singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro‘pada esa  «Etika» 

nomi  bilan  mashhur,  biz  ham  yaqin-yaqingacha  shu  atamani  qo‘llar  edik.  U  dastlab 

manzildoshlik,  yashash  joyi,  keyinchalik  esa  odat,  fe’l,  fikrlash  tarzi  singari  ma’nolarni 

anglatgan; yunoncha «ethos» so‘zidan olingan.  

Uni  birinchi  bo‘lib  yunon  faylasufi  Arastu  muomalaga  kiritgan.  Arastu  fanlarni  tasnif 

qilarkan,  ularni  uch  guruhga  bo‘ladi:  nazariy,  amaliy  va  ijodiy.  Birinchi  guruhga  falsafa, 

matematika  va  fizikani;  ikkinchi  guruhga  etika  va  siyosatni;  uchinchi  guruhga  esa  san’at, 

hunarmandchilik  va  amaliy  fanlarni  kiritadi.  Shunday  qilib,  qadimgi  yunonlar  axloq  haqidagi 

ta’limotni fan darajasiga ko‘targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar. 

Biroq  bizda  milliy-mintaqaviy  axloqiy  qadriyatlarimizning,  dastlabki  axloqiy 

g‘oyalarning  vujudga  kelishi  qadimgi  yunonlar  yashagan  davrdan  o‘nlab  asrlar  avval  ro‘y 

bergan.  Ajdodlarimizning  eng  ko‘hna  e’tiqodiy  kitobi  -  «Avesto»  buning  yorqin  dalilidir.  Shu 

sababli  endilikda  bu  fanni  ham  ilmiy-tarixiy,  ham  zamonaviy-hayotiy  talablar  nuqtai  nazaridan 

«Axloqshunoslik» deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik. 

Etikaning  kelib  chiqishi  va  mohiyatini,  kishining  jamiyatdagi  axloqiy  munosabatlarini 

o‘rganadi. «Axloq« so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axloq« 

iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot ob’ektini anglatsa, 

muayyan  tushuncha  sifatida  inson  fe’l-atvori  va  xatti-harakatining  eng  qamrovli  qismini 

bildiradi.  Axloqni  umumiy  tushuncha  sifatida  olib,  uni  doira  shaklida  aks  ettiradigan  bo‘lsak, 

doiraning  eng  kichik  qismini  odob,  undan  kattaroq  qismini  -  xulq,  eng  qamrovli  qismini  axloq 

egallaydi. 

Odob  -  inson  haqida  yoqimli  taassurot  uyg‘otadigan,  lekin  jamoa,  jamiyat  va  insoniyat 

hayotida burilish yasaydigan darajada muhim ahamiyatga ega bo‘lmaydigan, milliy urf-odatlarga 

asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o‘z ichiga oladi. 

Xulq  -  oila,  jamoa,  mahalla-ko‘y  miqyosida  ahamiyatli  bo‘lgan,  ammo  jamiyat  va 

insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning majmui. 

Axloq  -  jamiyat,  zamon,  insoniyat  tarixi  uchun  namuna  bo‘la  oladigan  ijobiy  xatti-

harakatlar yig‘indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma’naviy hodisa. 

Bu fikrlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, metroda yoshgina 

yigit,  talaba  hamma  qatori  o‘tiribdi.  Navbatdagi  bekatdan  bir  keksa  kishi  chiqib,  uning 

ro‘parasida tik turib qoldi. Agar talaba darhol: «O‘tiring, otaxon!» deb joy bo‘shatsa, u chiroyli 

a’mol qilgan bo‘ladi va bu a’moli bilan atrofdagilarda yaxshi kayfiyat uyg‘otadi; chetdan qarab 

turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib:  «Baraka topgur, odobli  yigitcha ekan», deb 

qo‘yadilar.  Aksincha,  talaba  yo  teskari  qarab  olsa,  yoki  o‘zini  mudraganga  solib,  qariyaga  joy 

---

bo‘shatmasa, g‘ashimiz keladi, ko‘nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr o‘tadi, 

xullas,  u  bizda  yoqimsiz  taassurot  uyg‘otadi.  Lekin,  ayni  paytda,  talabaning  qariyaga  joy 

bo‘shatgani  yoki  bo‘shatmagani  oqibatida  vagondagi  yo‘lovchilar  hayotida  darhol  biror-bir 

ijobiymi, salbiymi - muhim o‘zgarish ro‘y bermaydi. 

Xulqqa  quyidagicha  misol  keltirish  mumkin:  mahallamizdagi  oila  boshliqlaridan  biri 

imkon  boricha  qo‘ni-qo‘shnilarning  barcha  ma’rakalarida  xizmatda  turadi,  qo‘lidan  kelgan 

yordamini hech kimdan ayamaydi, ochiqko‘ngil, ochiqqo‘l, doimo o‘z bilimini oshirib borishga 

intiladi, tirishqoq, oila a’zolariga mehribon va h.k. Unday odamni biz xushxulq inson deymiz va 

unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo‘lsa, u qo‘ni-qo‘shnilar 

bilan  qo‘pol  muomala  qilsa,  to‘y-ma’rakalarda  janjal  ko‘tarsa,  sal  gapga  o‘dag‘aylab,  musht 

o‘qtalsa,  ichib  kelib,  oilada  xotin-bolalarini  urib,  haqoratlasa,  uni  badxulq  deymiz.  Uning 

badxulqliligidan  oilasi,  tevarak-atrofdagi  ba’zi  shaxslar  jabr  ko‘radi,  mahalladagilarning  tinchi 

buziladi, lekin xatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy hayotiga yoki insoniyat tarixiga biror-bir ko‘zga 

tashlanadigan ta’sir o‘tkazmaydi. 

Biroq  bu  fikrlardan  odob  va  xulqning  jamiyatdagi  roli  u  qadar  ahamiyatli  emas  ekan, 

degan xulosa chiqmasligi kerak; fuqarolar orasida odoblilik va xushxulqlilikning keng yoyilishi 

jamiyat  axloqiy  hayotigagina  emas,  balki  butunisicha  ijtimoiy  taraqqiyotga  ham  ijobiy  ta’sir 

ko‘rsatadi. Bu ta’sir tufayli garchand jamiyat birdaniga yuksalib ketmasa-da, asta-sekinlik bilan, 

muntazam ravishda yaxshilanib, ravnaq topib boradi.  

Axloqqa kelsak, masala o‘ta jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud viloyat 

prokurori o‘zi mas’ul hududda doimo qonun ustuvorligini ta’minlash uchun intiladi, adolat qaror 

topishini ko‘zlab ish yuritadi, lozim bo‘lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, 

ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o‘z kasbini e’zozlovchi shaxs, 

balki haqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u - umrini millat, Vatan 

va inson manfaatiga bag‘ishlagan yuksak axloq egasi; u, o‘zi yashayotgan jamiyat uchun namuna 

bo‘laroq,  o‘sha  jamiyatning  yanada  taraqqiy  topishiga  xizmat  qiladi.  Agar  mazkur  prokuror, 

aksincha,  qonun  himoyachisi  degan  nomi  bo‘laturib,  o‘zi  qonunni  buzsa,  shaxsiy  manfaati 

yo‘lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo‘ladi: oddiy fuqaro nazdida birgina 

kishi  -  prokuror-amaldor  emas,  balki  butun  jamiyat  adolatsiz  ekan,  degan  tasavvur  uyg‘onadi. 

Bunday tasavvurlarning muntazam kuchayib borishi esa oxir-oqibat o‘sha jamiyat yoki tuzumni 

tanazzulga olib keladi. 

Albatta,  har  uchala  axloqiy  hodisa  va  ularning  ziddi  nisbiylikka  ega.  Chunonchi, 

hozirgina  misol  keltirganimiz  prokurorning  axloqsizligi  darajasi  bilan  o‘z  yakka  hukmronligi 

yo‘lida  millionlab  begunoh  insonlarni  o‘limga  mahkum  etgan  Lenin,  Stalin,  Hitler,  Pol  Pot 

singari  shaxslar  axloqsizligi  orasida  farq  bor:  agar  prokurorning  axloqsizligi  bir  millat  yoki 

mamlakat  uchun  zarar  qilsa,  totalitar  tuzum  hukmdorlari  xatti-harakatlari  umumbashariy 

miqyosdagi fojialarga olib keladi. 

Bu  o‘rinda  shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  axloqiy  tarbiya  natijasida  odoblilik  - 

xushxulqlilikka,  xushxulq-lilik  -  yuksak  axloqiylikka  aylangani  kabi,  axloqiy  tarbiya  yo‘lga 

qo‘yilmagan joyda muayyan shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan - badxulqlilikka, badxulqlilikdan - 

axloqsizlikka o‘tishi mumkin. 

Shunday  qilib,  axloqshunoslik  mazkur  uch  axloqiy  hodisani  bir-biri  bilan  uzviylikda  va 

nisbiylikda  o‘rganadi.  Ana  shu  uch  axloqiy  hodisaning  umumlashmasini,  ya’ni  mazkur 

fanimizning  predmeti  bo‘lgan  umumiy  tushuncha  sifatida  axloqni  quyidagicha  ta’riflash 

mumkin: 

---

Axloq  -  barcha  odamlar  uchun  birdek  taalluqli  hisoblangan,  shaxs  hayotidagi  hamma 

sohalarda  o‘ziga  va  o‘zgalarga  nisbatan  qo‘yiladigan  ma’naviy-ijtimoiy  talablar  hamda 

ehtiyojlarning  munosabatlar  shaklidagi  ko‘rinishidan  iborat  bo‘lgan,  insonga  berilgan  ixtiyor 

erkinligining  xatti-harakatlar  jarayonida  ichki  iroda  kuchi  tomonidan  oqilona  cheklanishini 

taqozo etuvchi ma’naviy hodisa. 

Shuningdek, atoqli faylasuf Erkin Yusupovning: «Umuman, axloq ijtimoiy munosabatlar 

zaminida alohida shaxs sifatida mavjud bo‘lgan insonlarning o‘z-o‘zini idora qilish shakllari va 

me’yori, o‘zaro muloqot va munosabatlarda ularga xos bo‘lgan ma’naviy kamolot darajasining 

namoyon bo‘lishidir» - degan ta’rifi ham diqqatga sazovordir. 

Axloqshunoslik  qadimda  fizika  va  metafizika  bilan  birgalikda  falsafaning  uzviy 

(uchinchi)  qismi  hisoblanar  edi.  Keyinchalik  (Arastudan  so‘ng)  alohida  falsafiy  yo‘nalishdagi 

fan  maqomini  oldi.  Bu  fikrni  quyidagicha  kengaytiribroq  talqin  etish  mumkin.  Ma’lumki, 

falsafaning  fanlar  podshosi  sifatidagi  vazifasi  barcha  tabiiy  va  ijtimoiy  ilmlar  erishgan 

yutuqlardan  umumiy  xulosalar  chiqarib,  insoniyatni  xaqiqatga  olib  borishdir.  Shundan  kelib 

chiqqan  holda,  falsafaning  predmetini  tafakkur  deb  belgilash  maqsadga  muvofiq. 

Axloqshunoslik axloqiy tafakkur taraqqi-yotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali 

haqiqatga  olib  borishga  xizmat  qiladi.  Shu  bois  uni  axloq  falsafasi  yoxud  ezgulik  falsafasi  deb 

atash mumkin. 

Hozir  u  falsafiy  fan  sifatida  uch  yo‘nalishda  ish  olib  boradi,  ya’ni  axloqiy  tafakkur 

taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u axloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o‘rgatadi. Shunga 

ko‘ra,  u  tajribaviy-bayoniy,  falsafiy-nazariy  va  rusmiy-me’yoriy  tabiatga  ega.  Qadimgilar  uni 

amaliy  falsafa  deb  ataganlar.  Zero,  sof  nazariy  axloqshunoslikning  bo‘lishi  mumkin  emas.  U 

insoniyat  o‘z  tajribasi  orqali  erishgan  donishmandlik  namunalarini  hikmatlar,  naqllar,  matal-

maqollar  tarzida  bayon  etadi,  kishilarni  axloqiy  qonun-qoidalarga  o‘rgatadi,  ularga  axloqning 

mohiyatini  tushuntiradi  va  falsafiy  xulosalar  chiqaradi.  Ya’ni  axloqshunoslik  fanida  Aflotun, 

Arastu,  Epikur,  Siseron,  Seneka,  Avgustin,  Forobiy,  Ibn  Sino,  G‘azzoliy  ,  Nasafiy,  Spinoza, 

Kant, Hegel, Shopenhauer, Foyerbax, Kirkegaard, Nitsshe, Vl. Solovyov, Losskiy singari buyuk 

faylasuflar  yaratgan  axloq  nazariyasiga  doir  ta’limotlar  bilan  birgalikda  «Patanjali»,  «Qutadg‘u 

bilik»,  «Qobusnoma»,  Sa’diyning  «Guliston»,  Jomiyning  «Bahoriston»,  Navoiyning  «Mahbub 

ul-qulub», 

Montenning  «Tajribanoma»,  Laroshfukoning  «Hikmatlar»,  Gulxaniyning 

«Zarbulmasal»  kabi  amaliy  axloqqa  bag‘ishlangan  asarlari  ham  o‘z  mustahkam  o‘rniga  ega. 

Axloqshunoslikning  boshqa  falsafiy  fanlardan  farqi  ham,  o‘ziga  xosligi  ham  undagi  nazariya 

bilan amaliyotning ana shunday omuxtaligidadir.