1-tema: Мateriallıq toshka kinematikası. Reje

---

 

1-tema: Мateriallıq toshka kinematikası. 

 

Reje: 

 

1. Materiallıq noqat túsinigi. 

2. Noqat traеktоriyasi. 

3. Tuwrı sızıqli qozǵalısta tеzlik hám tezleniw. 

4.  Iymek  sızıqli  qozǵalısta  tеzlik  hám  tezleniw:  tezleniwdiń  tangеnsial  hám  nоrmal  tásir 

etiwshileri. 

Tayanısh  túsinik:  Materiallıq  noqat,  traеktоriya,  orın  awıstırıw,  jol,  tеzlik,  tezleniw, 

mexanikalıq qozǵalıs, tuwrı sızıqli qozǵalıs, iymek sızıqli qozǵalıs. 

 

Fizikalıq  máselelerdi  hal  etiwde  túrli  model  ha’m  abstrakt  túsiniklerden  paydalanıladı. 

Átirapımızdaǵı túrli  denelerdiń jıyındısı ha’reketlenip atırǵanlıǵı ańlaw ushın  olar  qaysı  denege 

salıstırǵanda  ha’reket  etiwin  baqlaw  túrlishe  xarakterde  qabıl  etiledi.  Eger  bul  ha’reketlerdi 

dıqqat  penen  analiz  etilse  deneniń  ha’reketi  keńislik  yamasa  tekisliktiń  eki  noqatı  aralıǵında 

ha’m  waqıt  intervalında  payda  bolǵanı  anıqlanadı.  Keńislik  yamasa  tekisliktiń  bir  noqatınan 

ekinshi noqatına deneniń qandayda bir waqıt aralıǵında orın awıstırıwı mexanikalıq ha’reket dep 

ataladı.  Anıqraq  etip  aytqanda,  deneni  basqa  denelerge  salıstırǵanda  jaǵdayınıń  waqıt 

dawamında ózgerisi júzege keledi. 

Deneniń  ha’reketi  óz  -  ózinshe  júzege  kelmey  bálki  ol  qandayda  bir  tásir  sebebinen  ámelge 

asırıladı.  Mexanikalıq  ha’reket  ha’rekettiń  barlıq  basqa  túrlerinde  payda  boladı.  Mexanikalıq 

ha’reket  fizikaniń  mexanika  bóliminde  úyreniledi.  Mexanika  3  bólimnen  ibarat:  kinematika, 

dinamika ha’m statika. 

Hár  bir  dene  óz  formasına  iye  bolıp  keńislikte  belgili  kólemdi  iyeleydi.  Basqa  deneler  tásiri 

bolmaǵan  dene,  bir  neshe  óz-ara  tásir  etiwshi  deneler  toplamına  deneler  sistemesı  yamasa 

mexanikalıq sistema dep ataladı. Sistema ha’reketi dene ha’reketiniń quramalı forması. Lekin hár 

qanday  quramalı  ha’reketti  ápiwayıraq  formaǵa  keltiriw  múmkin.  Bunıń  ushın  bul  deneniń 

ólshemlerin  kórilip  atırǵan  máselede  esapqa  almaslıq,  esapqa  alǵanda  hám  júdá  kishi  dep 

esaplaw kerek. Bunday abstrakt dene materiallıq noqat dep ataladı. 

Mexanikaniń  materiallıq  noqat  ha’reket  nızamlılıqların  bul  ha’reketti  júzege  keltiriwshi 

sebeplersiz úyreniletuǵın bólimi kinematika dep ataladı. 

Materiallıq noqat (MN) túsinigi nisbiy. Máselen, Jer Quyash átirapında aylanıwında Jer ha’m 

Quyashtı  materiallıq  noqatlar  desek,  Jerdi  óz  kósheri  átirapında  aylanıwın  úyreniwde  onı 

materiallıq  noqat  dep  qaraw  múmkin  emes,  sebebi  Jerdiń  forması,  ólshemi  aylanba  ha’reket 

xarakterine tásir kórsetedi ha’m t.b. 

Hár  qanday  ıqtıyarlı  makroskopiyalıq  deneni  óz-ara  tásirlesiwshi  kishi  bólekshelerge  bólip 

olardıń hár birin materiallıq noqat dep qaraw múmkin. 

 

MN  ha’reketin  úyreniwde  koordinatalar  sisteması  sıpatında  tuwrı  múyeshli  dekart 

koordinatalar  sistemasınan  paydalanıladı.  MN  tıń  keńisliktegi  ha’reketi  waqtında  qaldırǵan  izi 

traektoriya dep ataladı. Onıń formasına qarap bul izler tuwrı sızıqlı yamasa iymek sızıqlı bolıwı 

múmkin. MN tıń ha’reketin súwretlewdi úsh qıylı usılı bar(1-súwret):  

a)Tábiǵiy  usıl.  MN  waqıttıń  basında  MO  =  r

1

  radius  - 

vektorlı  koordinatada  jaylasqan  bolsın.  Belgili  bir  t  waqıt 

ishinde  ol  MN  =  S  kósher  boyınsha  ha’reketlenip  S  =  S(t) 

jaǵdayın  iyeleydi.  Bul  funktsiya  MN  tıń  traektoriya  boylap 

ha’reket nızamı dep ataladı. 

b)  Vektor  usılı.  Bunda  MN  nı  keńisliktegi  ornı 

koordinatalar  basınan berilgen noqatlarǵa shekem ótkizilgen 

r

1

 ha’m r

2

 radius - vektorlar járdeminde kórsetiledi.