1. Qurilishda texnik rivojlanish darajasi. Samarali texnika texnologiyalardan foydalanish

---

141-20- guruh talabasi 
Baxritdinov Jamshid 
Mavzu: Qurilishda ilmiy-texnika taraqiyotini bashoratlash va rejalashtirish. 
Reja: 
1. Qurilishda texnik rivojlanish darajasi.
2. Samarali texnika texnologiyalardan foydalanish.
3. Bashoratlash haqida.

---

Qurilishda ilmiy texnik-taraqqiyotni bashoratlash va rejalashtirish Milliy
iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti va ishlab chiqarish bo‘g‘inlaridagi 
iqtisodiyot 
bo‘lishiga qaramasdan, erishilgan natijalarni baholamasdan va kelgusidagi 
isti
qbollarni belgilab olmasdan o‘z
-
o‘zidan boshqarilishi mumkin emas. Ularni 
barchasi ITTni bashoratlashni va xususan rejalashtirishni qurilishni
boshqarishning muhim masalalarini samarali xal qilishda o‘z aksini topadi. 
Bashoratlash - davlat iqtisodiyotining holati yoki uning alohida tarmoqlari, 
yo‘nalishlari va sohalari xaqida ilmiy tasdiqlangan holda oldindan aytib
berish, shuningdek iqtisodiyotning u yoki bu holatiga erishishning muqobil yo‘llari, 
usullari va muddatlari to‘g‘
risida mushohada yuritish demakdir. Boshqaruv
jarayoni sifatida bashoratlash iqtisodiyot rivojlanishining istiqbollarini baholash
va uning holatini tahlil qilish bilan bog‘liq. Uning ko‘p tarqalgan shakllaridan
bashoratlashning rejalashti
rish bilan bevosita o‘zaro aloqadorligini ta’minlovchi
dastur, masalani qo‘yish usul va uslublar bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy texnik
taraqqiyotni rejalashtirish - bu qurilishda fan va texnika rivojlanishi bilan
bog‘liq bo‘lgan joriy m
asalalarni hal qilishga qaratilgan bashoratlashning
tarkibiy bir qismidir. U ilmiy texnik rivojlanishning davlat dasturlari,
shuningdek qurilish materiallari sanoatida bevosita faoliyat yuritadigan
tashkilot va korxonalar tomonidan olib boriladigan tashkiliy-texnik tadbirlar
bilan belgilanadigan masalalar asosida amal oshiriladi. Rejalashtirish jarayonida
qurilish ishlab chiqarishining texnik darajasi va iqtisodiy samaradorligini
oshirish, qurilishni tashkil etishning eng yaxshi loyiha ~ 142 ~ namunalari,
texnik takomillashtirish, ilmiy tadqiqot va loyihalashtirish institutlari, ulardagi
olimlar va ratsionalizatorlar tomonidan ishlab chiqilgan texnik innovatsiyalar, 
ilg‘or qurilish tashkilotlarining tajribalari o‘z aksini topmog‘i lozim. Qurilish
soxasidagi tashkilot va korxonaarning texnik rivojlanish darajasining asosiy 
ko‘rsatkichlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
1.Samarali qurilish konstruksiyaliridan va yangi qurilish materiallaridan 
foydalanish;
2.Qurilish-montaj jarayonlarini mexanizatsiyalash, kompleks mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirishni rivojlantirishning keyingi bosqichiga o‘tish; 
3.Qurilish ishlab chiqarishining etakchi texnologiyasini amaliyotga tadbiq
etish; 

---

 4
.Ko‘rgazmali qurilishni tashkil etish. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlar va korxonalarga barcha sohalarda
huquq va erkinliklar berilib, sobiq itifoq davrida bo‘lganidek yuqoridan 
ko‘rsatmalar berilmay, balki texnik rivojlanish korxona va tashkilotlarning o‘z 
tashabbuskorligidan kelib chiqadi. Bu masala qurilish tashkilotining bosh 
muxandisi raxbarligi ostida hal qilinadi va kerak bo‘lganda bunga korxonaning 
iqtisodiy instrumentlari jalb qilinadi. Dastavval reja va dasturning asosiy
yo‘nalishlarini belgilovchi tadbirlar ro‘yxati tuziladi, ushbu ro‘yxatda 
tadbirlarning qisqacha tasnifi va ularning qaysi ob’yektlarda amalga oshirilishi
ko‘rsatiladi. Rejaga kiritiladigan har bir tadbir zarur texnik iqtisodiy h
isob
kitoblar natijasida tasdiqlanadi, malakali ishchilardan tashkil topgan
tashabbuskor gurux tashkil etiladi. Bu ishlab chiqarish rezervlvridan maksimal
darajada foydalanishni ta’minlovchi rejalarni sistematik ravishda takomillashtirish 
va ularga zarur tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi. Yangi texnika va tashkiliy
xo‘jalik tadbirlari rejalarini bajarish jarayonida, qurilish sohasidagi yangi
kashfiyotlar, ratsionalizatorlik takliflari, shuningdek zamonaviy fan va 
texnikadagi yutuqlar hisobga olinishi kerak. Ilmiy texnik-taraqqiyotni
rejalashtirishda shuni hisobga olish muhimki turli g‘oya, fikr va yangiliklar
paydo bo‘lishi mumkin, ularni amaliyotga qo‘llash esa 
qurilish sanoatidagi 
korxona va tashkilo
tlarning o‘z kuchlari bilan amalga oshiriladi, bular qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: Institutlar
—
birlamchi tadqiqotlarga
ixtisoslashgan va fanning ma’lum bir 
sohasidagi rivojlanish uchun javobgar 
tashkilot; Ilmiy tadqiqot institutlari
—
ikkilamchi tadqiqiy ishlarga
ixtisoslashgan va ma’lum bir tarmoqni ishlab chiqarish yoki ilmiy texnik darajasiga 
javobgar bo‘lgan tashkilot; Loyihalash, konstruktorlik, texnologik tashkilotlar,
texnologik iqtisodiy tadqiqot institutlari
—
konstruktorlik texnologik loyihalash
yoki tashkiliy ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mahsulot samaradorligi,
texnologiyasi ishlab chiqarishini tashkil etish va loyihalarga javobgar 
hisoblanuvchi tarmoqli tashkilotlar. Bu yerga u yoki bu institutlarga xizmat 
ko‘rsatuvchi tashkilotlar kirmaydi. 
M
ontaj, ishga tushirish va ta’mirlash bilan
bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni boshqarish bilan shug‘ullanuvchi tashkiliy texnik
institutlar, asosiy ishlanmalarni yaratishga qaratilgan maxsus labaratoriyalar.
Qurilishda ilmiy texnik-taraqqiyotni bashoratlash va rejalashtirish Milliy
iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti va ishlab chiqarish bo‘g‘inlaridagi iqtisodiyot 

---

bo‘lishiga qaramasdan, erishilgan natijalarni baholamasdan va kelgusidagi 
istiqbollarni belgilab olmasdan o‘z
-
o‘zidan boshqarilishi mumkin emas. Ularni
barchasi ITTni bashoratlashni va xususan rejalashtirishni qurilishni
boshqarishning muhim masalalarini samarali xal qilishda o‘z aksini topadi.
Bashoratlash - davlat iqtisodiyotining holati yoki uning alohida tarmoqlari,
yo‘nalishlari va sohalari xaqida ilmiy tasdiqlangan holda oldindan aytib
berish, shuningdek iqtisodiyotning u yoki bu holatiga erishishning muqobil 
yo‘llari, usullari va muddatlari to‘g‘risida mushohada yuritish demakdir.
Boshqaruv jarayoni sifatida bashoratlash iqtisodiyot rivojlanishining
istiqbollarini baholash va uning holatini tahlil qilish bilan bog‘liq. Uning ko‘p
tarqalgan shakllaridan bashoratlashni
ng rejalashtirish bilan bevosita o‘zaro
aloqadorligini ta’minlovchi dastur, masalani qo‘yish usul va uslublar bo‘lib
hisoblanadi. Ilmiy texnik taraqqiyotni rejalashtirish - bu qurilishda fan va
texnika rivojlanishi bilan bog‘liq 
bo‘lgan joriy masalalarni hal qilishga
qaratilgan bashoratlashning tarkibiy bir qismidir. U ilmiy texnik rivojlanishning
davlat dasturlari, shuningdek qurilish materiallari sanoatida bevosita faoliyat
yuritadigan tashkilot va korxonalar tomonidan olib boriladigan tashkiliy-texnik
tadbirlar bilan belgilanadigan masalalar asosida amal oshiriladi. Rejalashtirish
jarayonida qurilish ishlab chiqarishining texnik darajasi va iqtisodiy
samaradorligini oshirish, qurilishni tashkil etishning eng yaxshi loyiha ~ 142 ~
namunalari, texnik takomillashtirish, ilmiy tadqiqot va loyihalashtirish
institutlari, ulardagi olimlar va ratsionalizatorlar tomonidan ishlab chiqilgan
texnik innovatsiyalar, ilg‘or qurilish tashkilotlarining tajribalari o‘z aksini topmog‘i 
lozim. Qurilish soxasidagi tashkilot va korxonaarning texnik rivojlanish
darajasining asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 1.Samarali
qurilish konstruksiyaliridan va yangi qurilish materiallaridan foydalanish;
2.Qurilish-montaj jarayonlarini mexanizatsiyalash, kompleks mexanizatsiyalash 
va avtomatlashtirishni rivojlantirishning keyingi bosqichiga o‘tish; 3.Qurilish
ishlab chiqarishining etakchi texnologiyasini amaliyotga tadbiq etish;
4.Ko‘rgazmali qurilishni tashkil etish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlar
va korxonalarga barcha sohalarda huquq va erkinliklar berilib, sobiq itifoq 
davrida bo‘lganidek yuqoridan ko‘rsatmalar berilmay,
balki texnik rivojlanish 
korxona va tashkilotlarning o‘z tashabbuskorligidan kelib chiqadi. Bu masala 
qurilish tashkilotining bosh muxandisi raxbarligi ostida hal qilinadi va kerak 
bo‘lganda bunga korxonaning iqtisodiy instrumentlari jalb qilinadi. Das
tavval reja

---

va dasturning asosiy yo‘nalishlarini belgilovchi tadbirlar ro‘yxati tuziladi, ushbu 
ro‘yxatda tadbirlarning qisqacha tasnifi va ularning qaysi ob’yektlarda amalga
oshirilishi ko‘rsatiladi. Rejaga kiritiladigan har bir tadbir z
arur texnik iqtisodiy
hisob kitoblar natijasida tasdiqlanadi, malakali ishchilardan tashkil topgan
tashabbuskor gurux tashkil etiladi. Bu ishlab chiqarish rezervlvridan maksimal
darajada foydalanishni ta’minlovchi rejalarni sistematik r
avishda takomillashtirish 
va ularga zarur tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi. Yangi texnika va tashkiliy
xo‘jalik tadbirlari rejalarini bajarish jarayonida, qurilish sohasidagi yangi
kashfiyotlar, ratsionalizatorlik takliflari, shuningdek zamonaviy fan va 
texnikadagi yutuqlar hisobga olinishi kerak. Ilmiy texnik-taraqqiyotni
rejalashtirishda shuni hisobga olish muhimki turli g‘oya, fikr va yangiliklar
paydo bo‘lishi mumkin, ularni amaliyotga qo‘llash esa qurilish 
sanoatidagi 
korxona va tashkilotlarning o‘z kuchlari bilan amalga oshiriladi, bular qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: Institutlar
—
birlamchi tadqiqotlarga
ixtisoslashgan va fanning ma’lum bir sohasidagi rivojlanish uchun javobgar 
tashkilot; Ilmiy tadqiqot institutlari
—
ikkilamchi tadqiqiy ishlarga
ixtisoslashgan va ma’lum bir tarmoqni ishlab chiqarish yoki ilmiy texnik 
darajasiga javobgar bo‘lgan tashkilot; Loyihalash, konstruktorlik, texnologik
tashkilotlar, texnologik iqtisodiy tadqiqot institutlari
—
konstruktorlik
texnologik loyihalash yoki tashkiliy ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mahsulot
samaradorligi, texnologiyasi ishlab chiqarishini tashkil etish va loyihalarga 
javobgar hisoblanuvchi tarmoqli tashkilotlar. Bu yerga u yoki bu institutlarga 
xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar kirmaydi. Montaj, ishga tushirish va ta’mirlash
bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni boshqarish bilan shug‘ullanuvchi tashkiliy
texnik institutlar, asosiy ishlanmalarni yaratishga qaratilgan maxsus
labaratoriyalar, ularni sinash ishlari bilan ~ 143 ~ shug‘ullanuvchi
tashkilotlarga quyidagilar kiradi: yangiliklarni tarqatish bilan shug‘ullanuvchi 
ilmiy-texnik va boshqa institutlar. Ushbu tashkilotlarni shuningdek
bo‘ysundirilganligi, faoliyat miqyoslari (tarmoqli, tarmoqlararo, tarmoqlar osti,
xududiy), ixtisoslik boshqalar bo‘yicha turkumlash mumkin. Hozirgi bozor
iqtisodiyoti sharoitida asosiy muammo fanning muvafaqiyatli faoliyat yuritishi
uchun sharoit yaratish, uni bir me’yoda saqlash, ilmiy
-texnik tadqiqotlar
samaradorligini oshirish va ilmiy texnik-
taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlaridagi
resurslar jamlanmasini ta’minlash bo‘lib hisoblanadi.
Aynan shu maqsadda
akademik va ixtisoslashgan ilmiy tadqiqot muassasalarining erkinliklarini

---

oshirish, ilmiy tadqiqotlarni tanlov-
shartnomali tamoyil bo‘yicha tashkil
etilishiga, shuningdek ularni ilmiy texnik dasturlar asosida moliyalashtirish
tizimiga o‘tish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Bunda faoliyat yuritish ob’kti 
bo‘lib tanlov loyihasi hisoblanadi, sub’ekti bo‘lib esa uni ilgari surgan olimlar
guruxi yoki ilmiy tadqiqot institutlari hisoblanadi. Ayni chog‘da
tashkilot yoki
korxanalar va ilmiy tadqiqot institutlari o‘rtasida o‘zaro aloqalarni o‘rnatish
lozim, bu birinchidan ixtiro qilingan «velosiped»ni qayta ixtiro qilishning
oldini oladi, ikkinchidan esa fan va texnika rivojlanishiga qaratilgan ilmiy
texnik-taraqqiyotning samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Ilmiy texnik-taraqqiyot borasidagi iqtisodiy samaradorlik va ish mahsuldorligini 
baholash fan va texnika rivojlanishiga, tashkiliy- 
texnik va xo’jalik tadbirlarini 
olib 
borishga o’z hissasini qo’shadi. Bunda tarmoq darajasida asosan quyidagilar 
muhim sanaladi: 
Loyihalarning yangiligi va istiqbolligi; 
Ishlab chiqarishning texnik darajasi va texnik iqtisodiy 
Ko’rsatkichlarini oshirishda qo’shilgan amaliy ulushi;
Ish si
fatini tushirmagan holda o’z muddatida bajarish;
Ilmiy texnik loyihalarni amalga oshirishdan olinadigan iqtisodiy 
Samaradorlik; 
Yangiliklarning mazkur sohada mavjud o’zimizning va chet el yutuqlaridan Farqi.
Qurilishda ilmiy texnik-taraqqiyotning samarador
ligini baholashning eng ko’zga 
ko’ringan sohalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:Konstruktiv va xajmiy
-rejaviy 
yechimlarsiz ishlab chiqarish resurslarini tejalishini ta’minlovchi yangi texnologik 
jarayonlarni qo’llash, ishlab chiqarishni mexanizasiyalash, 
ishlab chiqarish va 
mehnatni tashkil etish usullari. Bu yerda samaradorlikni baholash quyidagi 
formula asosida baholanadi: 
Ma’lumki, har qanday tarmoqdagi ishlab chiqarish jarayoni uchta asosiy element: 
mehnat qurollari, mehnat predmetlari va 
bevosita mehnatning o’zidan, ya’ni 
inson faoliyatidan tashkil topadi. 

---

Resurslar tushunchasi 
–
bu pul mablag’lari, qimmatbaho buyumlar, qonunlar, joriy 
va kelgusidagi imkoniyatlar, daromadlar va ularning manbalaridir. Resurslar tabiiy, 
moddiy, iqtisodiy, mo
liyaviy resurslar, mehnat resurslari va hokazolar bo’lishi 
mumkin. Korxonalar, tarmoqlar va butun mamlakatning resurs imkoniyatlari 
qanchalik keng va katta bo’lsa, iqtisodiyot va uning rivojlanish istiqbollari ham 
shunchalik barqaror bo’ladi.
Ishlab chiqarish salohiyati 
–
bu korxona, tashkilot va butun tarmoqning berilgan 
resurslar asosida u yoki bu hajmdagi mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati yoki 
qobiliyatidir. Shuning uchun ham, ishlab chiqarish salohiyatini ishlab chiqarishning 
resurs imkoniyatlariga taqqoslanadi. 
Ishlab chiqarish salohiyatining resurslar bilan ta’minlanganlik darajasiga o’zaro 
bog’liqligini ishlab chiqarish sharoitlari hamda u yoki bu mahsulotga bo’lgan 
ehtiyojlarni (iste’molchilik talabini) hisobga olgan holda tasvirlash mumkin.

---

Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.
Loyihani boshqarish bo’yicha bilimlar uchun qo’llanma. Loyiha menejmenti 
instituti standartlar qo’mitasi, 1996 y.
2.
Liberzon V. I. Loyihani boshqarish asoslari. M., 1997 yil. 
3.
Edvard Fern. “Vaqtdan foyda” loyihasini boshqarish. Moskva: O’rgimchakni 
boshqarish texnologiyalari, 1999 y.
4.
www.arxiv.uz
 
5.
www.lex.uz