1. Quduqni o’zlashtirish va suyuqlik oqimini hosil qilish usullari

---

7-Maruza. Neft quduqlarini ozlashtirish usullari. 
Reja 
1.
 
Quduqni o’zlashtirish va suyuqlik oqimini hosil qilish usullari 
Oqim hosil qilish va qatlamning ma’lum hududi imkoniyatlariga mos 
mahsuldorligini taminlashga bog‘liq texnologik jarayonlar majmuasi quduqni 
o‘zlashtirish deb ataladi. Quduq qatlamni burg‘ilab o‘tgandan keyin, 
mustahkamlovchi quvurlar tizmasini teshish ishlari ikkilamchi ochish ham deyiladi. 
O‘zlashtirish maqsadi hosil qilingan perforasiya kanalchalarining tabiiy 
o‘tkazuvchanligini saqlab, quduqning potensial imkoniyati bilan ishlashini 
ta’minlashdan iborat. Oqim chaqirish va quduqni o‘zlashtirishga bog‘liq barcha 
jarayonlar quduq tubida bosimlar farqini hosil qilish bilan, yani quduq tubi 
bosimining qatlam bosimidan kichik bo‘lishini ta’minlab amalga oshiriladi. 
Mustahkam kollektorlarda bu depressiya katta va unga tez erishilsa, yemiriluvchan 
kollektorlarda kichik va bunga sekin erishiladi. Boshlang‘ich qatlam bosimi yuqori 
bo‘lgan, favvoralanish kutilayotgan quduqlarni va kichik bosimli (ishlanayotgan 
maydonda) ochiq favvoralanish xavfi yo‘q, mexanizasiyalashgan usulda ishlatilishi 
kutilayotgan quduqlarni o‘zlashtirish usullari farq qiladi. Neft qazib olish 
amaliyotida qatlamni ochish va o‘zlashtirish texnologiyasini buzib qo‘yish orqali 
uzoq yongan boshqarib bo‘lmaydigan ochiq favvoralanish ko‘p kuzatilgan. Bunday 
holat quduqning ishdan chiqarish bilan birgalikda konning qazib olinadigan 
zaxirasini tugab qolishiga ham olib keladi. Oqim chaqirishning oltita asosiy 
usullarga bo‘lish mumkin: Tartaniya, porshenlash, quduq suyuqligini yengilroq 
suyuqlikka almashtirish, kompressor usuli, gazsuyuqlik aralashmasini haydash, 
suyuqlikni chuqurlik nasosi bilan chiqarib tashlash. O‘zlashtirishdan oldin quduq 
ustiga tavsiya qilinayotgan ishlatish usuliga qarab, quduq usti armaturasi yoki uning 
qismlari o‘rnatiladi. Har qanday holatda mustahkamlovchi quvurlar tizmasi flansiga, 
kerak bo‘lganda quduq stvolini yopish uchun, yuqori bosimli zadvijka o‘rnatiladi. 
Tartaniya usuli– ingichka (16 mm) kanat yordamida tushirilgan jelonka bilan 
quduqdan suyuqlikni lebedka orqali chiqarib olinadi. Jelonka pastki qismida shtokka 

---

tayanib ochiladigan, shtokli klapan bilan jixozlangan, uzunligi sakkiz metr bo‘lgan 
52 quvurdan tayyorlanadi. Jelonka yuqori qismida kanatni biriktirish uchun tutqich 
ko‘zda tutiladi. Jelonka diametri mustahkamlovchi quvur diametrining 0,7 dan katta 
bo‘lmasligi kerak. Jelonka bir marta tushib chiqqanda 0,06 m3 gacha suyuqlikni olib 
chiqadi. Tartaniya usuli ish samarasi past, ko‘p mehnat talab qiladigan usul 
hisoblanadi. Favvoralanish hosil bo‘lsa kanat va jelonkani chiqarib olmasdan turib 
usti zadvijkani yopishning iloji yo‘q. Gilli eritmani chiqarish va quduqdagi suyuqlik 
sathini nazorat qilish kabi yaxshi tomonlari ega. G‘armiston maydonidagi mahsuldor 
qatlam 3440–3500 m gacha bo‘lgan oraliqdagi mahsuldor qatlam ochiladi. 
Mahsuldor qatlamini ochganimizdan keyin diametri 140 mm bo‘lgan ishlatish 
tizmasini tushiramiz va uni sementlaymiz. Sementlaganimizdan so‘ng perforatsiya 
ishlarini olib boramiz. Oqim chaqirishdan oldin mahsuldor qatlamdan suyuqlikni 
quduqqa sizib kirishini yaxshilash uchun kislotali vanna o‘tladi. Kislotali vanna 
o‘tkazishdan maqsad qatlam g‘ovakliklarida kanallarni ochish va quduqqa kirib 
kelishiga sharoit yaratish. G‘armiston maydonida mahsuldor qatlamining bosimi 
365–370 atm., bundan kelib chiqadiki bizda quduqda gidrostatik bosimni 
pasaytirishimizga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun suvdan yengilroq suyuqlik bilan 
quduq tubi bosimi pasaytiriladi, unda sulfanol reagenti orqali suyuqlik zichligi 1 
g/sm2– pastga tushiriladi. Ayrim holda vazni yengil bo‘lgan AZOT gazi orqali 
aerozatsiya ishlari ham olib boriladi. G‘armiston neft koni neftga boy bo‘lib, 
aerozatsiya ishlari tugatilganda, sutkada 100 tn debit bilan neft olina boshlandi. 
Porshenlash. Porshenlashda (svablashda) porshen yoki svab NKQ ga kanatda 
tushiriladi. Porshen pastki qismida yuqoriga ochiluvchi klapani mavjud kichik 
diametrli (25–37 mm) quvurdan tayyorlanadi. Quvurning tashqi yuzasi elastik 
rezinali manjet (3–4 dona) bilan jixozlangan bo‘ladi. Porshenni suyuqlikka 
tushirishda klapan orqali suyuqlik porshn ustki qismiga chiqadi. Porshen tepaga 
harakatlanishida klapan yopiladi, suyuqlik ustuni bosimi ta’sirida manjet NKQ ga 
53 zich boradi va suyuqlikni haydaydi. Porshenning bir ko‘tarilishida suyuqlik sathi 
ostida botirilgan suyuqlik ustunini yer yuzasiga olib chiqadi. Tushirilish chuqurligi 
tortuvchi kanat mustahkamligiga bog‘liq bo‘lib, odatda 75–150 m gacha bo‘ladi. 

---

Porshenlash tartaniyadan 10–15 marta samarali. Porshenlashda ham quduq usti 
ochiq bo‘ladi, tasodifiy otqinning oldini olish qiyin bo‘ladi. 
Maxsuldor qatlamdan quduq tomon suyuqlik oqimini hosil kilish usullari, 
shu qatlamning tavsifi, uni ochilish usuli va qatlam bosimidan kelib chiqib tanlanadi. 
Oqim hosil kilish uchun quduq tubi bosimini tushirish quyidagi usullar orqali amlga 
oshiriladi.
1)
Quduqdagi loyli eritmani suv bilan almashtirish. 
2)
Quduqdagi suvni neft bilan almashtirish. 
3)
Quduqdagi suyuqlik satxini porshenlash usulida pasaytirish. 
4)
Quduqdagi suyuqlik satxini kompressorlar yordamida sikilgan gaz 
orqali kamaytirish. 
5)
Suyuqlik ogirligini aerosiya usuli yordamida kamaytirish. Bunda 
sikilgan gaz va suyuqlik (neft’dagi suvni) birgalikda haydash orqali. 
Loyli eritma suv bilan almashtirish yoki boshqacha qilib aytganda quduqni 
yuvish quyidagicha amalga oshiriladi. Quduqda teshish ishlarini o’tkazilgandan 
keyin favvora quvuri filьtirgacha tushiriladi. Keyin favvora quvuri va ishlatish 
quvurlari tizmasi orasida suv haydaladi. Loyli eritma favvora quvuri orqali chiqib 
ketadi. Quduqda loyli eritma to’lik suv bilan almashtirilganda ham oqim hosil 
bo’lmasa, unda suv neft’ bilan almashtiriladi. Bu xolda ham oqim olinmasa 
porshenlash yoki sikilgan gaz suyuqlik satxi pasaytiriladi. 
Porshenlash usulida fil'tirgacha tushirilgan ko’taruvchi quvurga yuqoriga 
oluvchi klapn bilan jixozlangan porshen po’lat kanatlar yordamida tushiriladi. 
Kachon porshen pastga xarakat kilganda klapn ochilib suyuqlik yuqoriga 
xarakatlanadi. Porshen yuqoriga xarakatlanganda suyuqlikni favvora quvuridan 
yuqoriga xaydaydi va suyuqlik satxini kamaytiradi va shu tarzda oqimni hosil 
kilishga yordam beradi. Bu usulni kamchiligi ochiq quduqda ish olib borilishidadir, 
chunki ochiq quduqda favvoralanish ko’p kuzatiladi. 
Quduqda oqimni hosil kilish uchun porshenlash usulida NKT tushiriladi. 
Quduqka porshen diametri 16 mm yoki 19 mm bo’lgan po’lat kanat yordamida 
tushiriladi. Porshen suyuqlik satxidan 75-150 m cho’qurlikkacha tushiriladi.

---

6-rasm.Porshenь: 1-quvursimonsterjin; 2-mufta; 3-varonka; 4-rezinali 
manjet; 5-pastki nippelь. 
Gazlashgan suyuqlik haydab quduqni o‘zlashtirish. Gazlashgan suyuqlikni
haydash yordamida o‘zlashtirishda, quvur orti qismiga gaz yoki havo 
haydash o‘rniga gazsuyuqlik aralashmasi haydaladi. Bunday aralashmaning zichligi 
haydalayotgan gaz va suyuqlikning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Chuqur quduqni gaz 
haydab o‘zlashtirishda kichik bosim hosil qilnib o‘zlashtirish qiyin bo‘lgan holatda 
yaxshi natija beradi. 
Qatlamdagi mustahkam jinslar sharoitida (qumoqtoshlar, ohaktoshlar)
g‘ovaklik muhitini kalmatatsiya materiallaridan jadal tozalashga olib keladi.