1. Qadimgi Sharq mаdаniyatining vujudgа kеlish shart-sharоitlаri

1. Qadimgi Sharq mаdаniyatining vujudgа kеlish shart-sharоitlаri.

Qadimgi Sharq hududidа mil. аvv. X-VII ming yillikdа insоniyat tsivilizаtsiyasi vа mаdаniyati rivоjlаnishining ibtidоsi bilаn bоg‘liq bo‘lgаn eng muhim jаrаyonlаr ro‘y bеrаdi. Bu dаvrdа Sharqdа mаdаniy fаоliyatning turli shakllаri vа sоhаlаri vujudgа kеlаdi. Yozuv, аdаbiyot, sаn’аt, fаn, birinchi jаhоn dini- buddizm pаydо bo‘lаdi. Bu bоshlаng‘ich jаrаyonsiz insоniyat mаdаniyatining kеyingi bаrchа tаrаqqiyotini tаsаvvur qilish qiyin.

Qadimgi Sharq yеr sharining Misrdаn tо Хitоygаchа bo‘lgаn kеng mintаqаsini o‘z ichigа оlib, bu еrdа mil. аvv. VII ming yillikdаn bоshlаb insоniyat tаriхidа dаstlаbki tsivilizаtsiya vujudgа kеlа bоshlаdi. Mаdаniyatning shakllаnishi eng yirik dаryolаr – Nil, Dаjlа vа Frоt, Hind vа Gаng, Хuаnхе vа Yantszi vоdiysidа, ya’ni dеhqоnchilik rivоjlаnishi uchun qulаy imkоniyatlаr mаvjud bo‘lgаn jоylаrdа ro‘y bеrdi. Хuddi shu jоylаrdа dаstlаbki dаvlаtchilik tuzilmаsi, siyosiy, diniy vа sаvdо mаrkаzi sifаtidа shahаrlаr, yozuv vujudgа kеlgаn. Yer yuzidаgi eng ko‘hnа vа bir qаdаr o‘rgаnilgаn, ko‘plаb хаlqlаr mаdаniyatining rivоjlаnishigа kаttа tа’sir ko‘rsаtgаn mаdаniyatlаrdаn biri - qadimgi Misr mаdаniyatidir. Qadimgi Misr yozuvi ko‘plаb hоzirgi yozuv tizimi uchun аsоs bo‘ldi. Qadimgi Misrliklаr qo‘llаgаn so‘zlаr «pаpirus», «оаzis», «хimiya», «bаzаl’t» vа bоshqаlаr hоzirdа hаm muоmаlаdа sаqlаnib kеlmоqdа. Misrdа turli, o‘tа chаlkаsh tоpinishlаr tizimi mаvjud bo‘lgаn: хudоlаrgа sig‘ingаn, jоnivоr, o‘simlik, tuprоq, suv, Nilni muqаddаslаshtirgаn. Quyoshgа, tirik хudо-Fir’аvngа sig‘inish qоnun tusigа kirgаn.

Misrliklаr mаdаniyatidа dаfn mаrоsimi аlоhidа o‘rin tutgаn. Ulаr o‘limni insоnning ikkinchi hаyoti bоshlаnishi dеb bilgаn. Mаngu hаyot tushunchаsi Оsiris vа Izidа hаqidаgi mifdаn pаydо bo‘lgаn. Qadimgi Yunon muаllifi «Misrliklаr hаyoti o‘limgа tаyyorgаrlik ko‘rishdаn ibоrаt»-dеb bеkоrgа yozmаgаn. Misr tarixining barcha davrlarida hayvonlar, tabiat hodisalari va ota-bobolar ruhiga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Shu bilan birga Misrda yagona davlatning vujudga kelishi bilan fir’avn — podsholarga e’tiqod qilish va ularni ilohiylashtirish paydo bo‘lgan. Birinchi o‘rinda qarchig‘ay boshli Quyosh "xudo"si -Ra yoki Amon-Ra bo‘lib, (misrliklar tasavvurida) u har kuni oltin qayiqchasida osmonni kezib chiqadi va g‘arbga tushadi. Misrliklar Quyosh "xudo"siga atab ibodatxonalar qurganlar.

Misrliklar dini ilk urug‘doshlik jamoalarida vujudga kelgan. Diniy an’analar mustahkam va turg‘un bo‘lgan. Fetishizm, totemizm (qushlar va hayvonlarga topinish) Misrda uzoq davom etgan. Deyarli har bir ma’bud qandaydir hayvon ko‘rinishida tasvirlangan. Masalan, Anubis ma’budi — bo‘ri, ma’buda Bast - mushuk ko‘rinishida tasvirlangan. Keyinchalik ma’budlar tanasi insoniy qiyofa olgan.

Aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ulluna boshlagach, turli xil tabiat kuchlarini o‘zida ifodalovchi ma’budlarga, jumladan, Osmon (ma’bud Nut), Yer (ma’bud Geb), Quyosh (ma’bud Ra), Oy (ma’bud Tot) va boshqalarga sig‘inish kuchaygan. Xapi ma’budi siymosida misrlik dehqonlar Nil daryosiga sig‘inishgan.

Misr ma’budlari ichida Osiris alohida o‘rin tutadi. U avval dehqonchilik homiysi bo‘lib, eshakboshli, qizil ko‘zli yovuz ma’bud Set tomonidan o‘ldirilgan. Osiris narigi dunyodagi podshohlikda shoh va sudya bo‘lib oladi. Misr san’ati o‘z g‘oyalarini qat’iy belgilangan shaklda ifodalangan. Me’morlik fir’avnlar hokimiyatning qudratini, ulug‘vorligini va mashhurligini ko‘rsatishga qaratilgan, shu maqsadda bino (ehrom, ibodatxona, saroy va boshqa)larning ulkan, hashamatli bo‘lishiga ahamiyat berilgan. Ehrom va maqbaralarning ichki davorlariga demotik-suvratli bitiklarda diniy duolar va tilaklar ifodalangan.

Qadimgi podsholik davrida ibodatxonalarning yangi tipi paydo bo‘lgan, ular odatda Misrning bosh ma’budi — Raga bag‘ishlangan. Maqbara va ibodatxonalarning devori rangin rasmlar, rel’ef va haykallar bilan bezatilgan. Bu davrda haykal portretlar san’ati taraqqiy etgan. Misrliklar tasavvurini haykal portretlar marhumlarning qiyofadoshi rolini o‘tab, marhumlarning ruhlari joylashgan joy vazifasini o‘tashgan.

Misr shohlari (ular fir’avn deb yuritilgan) "narigi dunyo"da ham yashashni orzu qilib, o‘zlariga ehrom qurdirishgan. Qadimgi Misr fir’avnlaridan Joser birinchi bo‘lib o‘ziga ulkan dahma, ya’ni ehrom bunyod etdirgan. Ulkan tosh inshootni qurish ishiga fir’avnning vaziri, zamonasining ajoyib olimi — hakim, riyozatchi va me’mor Imxotep rahbarlik qilgan. U Sakkarada marhumlar ruhiga bag‘ishlab marosimlar o‘tkaziladigan majmui bunyod etgan, uning markazida pog‘anali maqbara-ehrom (balandligi 60 metr, asosi 109,2 x 121 metr) qurgan. Tutanxamon— Misrda yangi podsholik davrida mil. av. 1347-1337 yillarda hukmronlik surgan fir’avn. Tutanxamonning shohlar vodiysidagi maqbarasi 1922 yil ingliz arxeologi P.Karter tomonidan topilgan. Undan oltin sarkofagidan tashqari, fir’avn tirikligida yaxshi ko‘rgan san’at asarlari va uning qurol, buyumlari: oltin niqobi, rafiqasi tasviri, fir’avn 2 g‘ildirakli jang aravasi ustida aks ettirilgan haykalcha, oltin, ganch, qora va qizil yog‘ochlardan ishlangan haykalchalar, o‘q-yoy, xanjar, quticha, o‘rindiq va boshqa buyumlar topilgan. Bu noyob san’at asarlari jahonning ko‘pgina mamlakatlarida namoyish etilgan.

Yosh hukmdorning jasadi qo‘yilgan markaziy xonadan turli oziq-ovqatlar, kiyim-kechaklar, qimmatbaho buyumlar topilgan. Xona eshigi oldiga uning haykali o‘rnatilgan. Xona devorlari ham sof oltindan ishlangan bo‘lib, qadimiy tosh tobut butun xonani egallagan edi. Fir’avnning jasadi oltin g‘ilofga solingan, yuzida oltin niqob, uning ustiga esa son-sanoqsiz marjonu-bilaguzuklar tashlab qo‘yilgan. Qolaversa, oyog‘idagi sandal ham oltindan, qo‘l-oyoqlarining barmoqlariga ham oltin g‘ilof kiydirilgan.Xullas, Tutanxamon dahmasidagi boylikni hisoblash qiyin. Lekin, qolgan 79 ta dahmalardagi qimmatbaho anjomlar o‘g‘irlangan, talon-taroj qilingan bo‘lishiga qaramay, bundan ham ko‘p bo‘lganini isbotlovchi tarixiy ma’lumotlar bor. Qadimgi podsholik davrida fir’avnlar saroyida bo‘lajak mirzalarni tayyorlaydigan maktablar tashkil qilingan. Keyinchalik ibodatxonalar va yirik davlat idoralari qoshida ham maktablar ochilgan. Maktabda 5 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘qitilgan. 12 yoshidan talabalar idoralarda mirzalik qilgan. Mashg‘ulotlar tong sahardan kech paytgacha davom etgan. Maktabda qattiq intizom joriy qilingan, tan jazosi qo‘llanilgan. O‘quv, yozuv va hisob asosiy fanlar bo‘lgan. O‘quv fanlaridan tashqari maktabda gimnastika mashg‘ulotlari va suzish, yaxshi muomalaga o‘rgatishgan. Ibodatxonalar qoshidagi maktablarda umumiy va diniy bilimlar bilan birga astronomiya, tibbiyot o‘rgatilganQadimgi, ayniqsa, o‘rta podsholik davrida matematika sohasida katta yutuqlarga erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, hatto millionni ham bildiruvchi alohida belgilar bo‘lgan. Misr astronomlari yulduzlar, sayyoralar harakatini o‘rganib, birinchi yulduzlar osmoni xaritasini tuzganlar. Shunday xaritalar Senmut maqbarasi, Edfu va Dendir ibodatxonalarining shiftlarida saqlanib qolgan.

Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki ma’lumotlarga ega bo‘lganlar. Qadimgi Misr geograflari o‘z o‘lkalari va Arabiston yarim orolining xaritasini chizganlar. Ular chizgan Arabiston cho‘llaridagi oltin konlari joylashgan rayonning xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan.Misr astronomlari dunyoda birinchi bo‘lib alohida taqvim tuzganlar. Unga ko‘ra, bir yil 365 kunni tashkil qilib, u 12 oyga bo‘linadi. Har oy 30 kundan iborat bo‘lgan, qolgan 5 kunni esa bayram qilishgan. Qum va suv soatlari ham dastlab Misrda kashf etilgan.

Misrliklardan farqli o‘laroq, qadimgi Mesopotamiya aholisi yerdagi hayotga ko‘proq e’tibor qilishgan. Ular o‘lim bilan insonning bu dunyoda hayoti tugaydi deb o‘ylashsa-da, narigi dunyoga ishonishgan. Misrliklardan farqli ravishda, narigi dunyoni inson ruhi mangu suv va ovqatga zoriqib yashaydigan qo‘rqinchli dunyo deb tasavvur qilishgan. Shuruppakning Mesopotamiyaliklarga nasihatida aytiladiki "Shirin hayotdan tashqari biron narsa aziz emas".Mesopotamiyaning katta yutuqlaridan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv mil. av. IV ming yillikda janubiy Mesopotamiyada shumerlar tomonidan kashf qilingan. U suratli yozuv bo‘lib, so‘z rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif deb nomlangan. Ammo suratli yozuv bilan so‘zlarni ifodalash cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirilib, belgili mixxat yozuvi kashf qilingan.

Mixxat - qadimgi Old Osiyoda qo‘llanilgan, mix yoki ponachalarga o‘xshash chiziqli (belgi)larni loy taxtachalarga o‘yib tushurishdan iborat ideografik yozuv tari, mil. av. III ming yillik boshlarida shumerlar tomonidan yaratilgan. Bunda ayrim buyumlar va umumiy tushunchalarning nomi rasmlar bilan ifodalangan, masalan, oyoq tasviri "yurish", "turish", "olib ketishi" ma’nolarini an’latgan. Bunday belgilar miqdori 1000 tagacha yetgan. Shumer mixxati dastlab yuqoridan pastga, keyinchalik gorizantal holda- chapdan o‘ngga qarab yozilgan. Mil. av III ming yillik o‘rtalarida mixxatning so‘z-bo‘g‘inli shakli paydo bo‘lgan, belgilar miqdori 600 tagacha qisqartirilib, rasm-belgilar soddalashtirilganMesopotamiyada qadimdan boshlab maktablar vujudga kelgan bo‘lib, ularda o‘ziga to‘q kishilarning farzandlari ta’lim olgan. Maktablarning quyi sinflarida adabiyot, til, grammatika fanlari o‘qitilgan. Yuqori sinflarida esa astronomiya, matematika, geometriya, tibbiyot va veterinariya hamda diniy darslar o‘tilgan. Maktablar davlatni boshqarish uchun xodimlar tayyorlagan.

Qadimdan Mesopotamiya mirzalari adabiy, tarixiy asarlarni teri, sopol, loy taxtachalarga yozib, ularni avval oftobda quritgan, so‘ngra xumdonlarda pishirilib, o‘ziga xos kitoblar yaratilgan va kutubxonalarni tashkil qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi shaharlarda mavjud bo‘lgan. Ularning ichida eng kattasi Ossuriya podshosi

Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘lib, unda 30 mingdan ortiq tshbitiklar saqlangan.

Mesopotamiyadagi uchinchi kuchli davlat - Ossuriya edi. Ossuriya mil. av. III ming yillikda tashkil topib, mil. av. II ming yillikning ikkinchi yarmida gullab-yashnagan. Ossuriya Yaqin Sharqda savdo yo‘llarining kesishgan joyida joylashganligi sababli tez orada kuchli davlatga aylandi. Arxitektura Ossuriya madaniyatida yetakchi o‘rin egallardi. Arxitektura obidalari ichida eng kattalari podsho Sargon II ning saroy majmuidir. Mazkur saroy devorlarida haykallar tasviri (hayvonlar) aks ettirilgan. Ossuriyada saroy devorlarida podsho hayotidan lavhalar va tabiat ko‘rinishlari tasvirlangan. Masalan, podsho Ashshurbanipal II ning Nineviyadagi saroyi devorlarida «Katta sherlar ovi» tasvirlanib, unda yaralangan, o‘layotgan va o‘lgan sherlarning holatlari ustalik bilan aks ettirilgan. Yangi Bobilning gullab-yashnashi podshoh Navuxodonosor II (mil. av. 605­562 yy.) davriga to‘g‘ri keladi. Uning davrida dunyoning yetti mo‘jizasidan biri - "Semiramidaning osma bog‘lari" qurilgan bo‘lib, uni sevgi ramzi deb ham atashadi. Jahonda eng go‘zal bu bog‘ni Bobil podshosi o‘z seviklirafiqasi sharafiga qurdiradi. Sababi, malika bog‘u-rog‘larga burkangan tog‘li Midiya mamlakatidan edi. U o‘z yurtini sog‘inib xarxasha qilaverganidan podshoh bir bog‘ qurib, rafiqasining ko‘nglini shod qilmoqchi bo‘lgan va saroy yonidan qurilishga joy ajratgan. Tepalikda barpo etilgan to‘rt qavatli bu bog‘ qadim zamon muhandislarining bilimi va tafakkuri namunasidir.

Bir tasavvur qilib ko‘ring-a: naqshinkor ustunlarga tayangan ravoqlar ustidan g‘isht, murakkab tarkibli bog‘lovchi material, ichiga hozirgi sementga o‘xshash loy to‘ldirilgan chiy to‘shalgan, yana g‘isht terilgan va nihoyat suv o‘tmasin deb qo‘rg‘oshin quyilgan; har qavatga mana shu tarzda "zamin"qurilganidan keyin uning ustidan ulkan daraxtlarni ushlab tura oladigan darajada qalin qilib unumdor tuproq qatlami yotqizilgan. Bog‘ning bir qavatidan ikkinchisiga keng zinalar orqali chiqilgan.

Bog‘ uchun dunyoning Mag‘ribu-Mashrig‘idan eng nodir va ko‘rkam daraxt ko‘chatlari, anvoyi gullar keltirilib, ekilgan. Ularni minglab qullar parvarish qilishgan, Frot daryosidan charxpalak yordamida chiqarilgan suv bilan sug‘orishgan. Bog‘dagi daraxtlar yashil bo‘lib, uzoqdan qaralganda muallaq havoda o‘sayotgan bo‘lib ko‘ringani uchun unga "Semiramidaning osma bog‘lari"deb nom berilgan. Bobil bog‘ining dovrug‘i qo‘shni mamlakatlarga, hatto Iskandar Zulqarnaynga ham yetib boradi. Bobilni ishg‘ol qilgan jahongir uning go‘zalligidan hayratga tushadi, shaharning saroyi, ayniqsa, muallaq bog‘laridan lol qolib, uni o‘zining poytaxti deb e’lon qiladi. Yunon olimi Gerodot (mil.av. 490-425) Bobilda bo‘lib, bu davlat poytaxtining go‘zalligidan hayratda qolganini yozadi. Shahar ko‘chalari keng, tekis, ikki tomonida ko‘p qavatli binolar saf tortgan. Qisqasi, Bobil o‘sha zamon shaharlari ichida eng go‘zali bo‘lgan va bu shaharda ta’rifga sig‘maydigan bog‘lar bunyod etilgan. Bobilliklar kvadrat tenglamalarni yechishgan, "Pifagor teoremasi"ni va turli "Pifagor sonlari"ni topish usullarini (Pifagordan ming yildan ortiq vaqt ilgari) bilishgan; yer maydonlari, joylar, ayrim binolar tarxlarini chizishgan (lekin masshtabga rioya qilishmagan), fazoviy jismlarning hajmini aniqlay olishgan.

O‘sha davrda tibbiyot ham jadal rivojlandi. Jarrohlik yo‘li bilan tuzalmas oyoq-qo‘llarni kesib tashlash, singan joylarni bitirish, ko‘zga tushgan oqlarni olib tashlash va boshqa muolajalar bajarilar edi. Mil. av. II ming yillikning ikkinchi yarmidan hozirgacha yetib kelgan tibbiy matnlarda inson tanasining bo‘laklari anatomik tizimga solinganligi ma’lum bo‘ldi. Ba’zi kasalliklar va tegishli dori-darmonlar ham muayyan tizimga solingan ekan. Bаrchа Qadimgi Sharq tsivilizаtsiyalаri tаbiiy-ilmiy bilimlаrni to‘plаb ulkаn nаtijаlаrgа erishdi vа jаhоn fаni rivоjlаnishigа ulkаn tа’sir ko‘rsаtdi. Bizgаchа yеtib kеlgаn Pаpirus yozuvlаri misrliklаrning mаtеmаtikа vа gеоmеtriya (turli shaklning hаjmi vа yuzаsini o‘lchаsh), аstrоnоmiya (аniq quyosh tаqvimining tuzilishi kеyinchаlik Yevropa tаqvimgа аsоs bo‘lgаn), tibbiyot (аnаtоmiya tuzilishi, miya vа qоn tоmirlаri hаqidаgi tа’limоt, jаrrоhlik), kimyo (turli mоddаlаrning хususiyatini o‘rgаnish vа bu bilimlаrdаn mаyitni mumiyolаshdа fоydаlаnish) sоhаlаridаgi kеng tushunchаlаri hаqidа dаlоlаt bеrаdi. Аtrоfdаgi mаmlаkаtlаrgа Mеsоpоtаmiya mаtеmаtikаsi vа аstrоnоmiyasi kаttа tа’sir ko‘rsаtdi. Hоzirgа qаdаr biz Mеsоpоtаmiyadа tuzilgаn vаqt vа burchаk o‘lchоvi uchun 60-bo‘lаkli tizimdаn fоydаlаnаmiz. Mеsоpоtаmiyaliklаr mаtеmаtikа vа аstrоnоmiyagа оid kаshfiyotlаr qilib, оy fаzаlаrini bo‘lish tizimini yarаtdi, quyosh tizimigа оid jаrаyonlаr, yulduz vа sаyyorlаr ro‘yхаti, ko‘plаb hаrаkаt hоlаtlаrini аniqlаsh bo‘yichа yangiliklаr kiritdi. Ikki dаryo оrаlig‘i- аstrоlоgiyaning hаm vаtаnidir.