1. O’qituvchi nutq madaniyati kasbiy pedagogik faoliyatning sharti

1. O’qituvchi nutq madaniyati kasbiy pedagogik faoliyatning sharti
1. O’qituvchi nutq madaniyati kasbiy pedagogik faoliyatning shartiNutq inson aqliy faoliyatining end oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa jonzotlardan ajratib turadigan ham nutq emasmi?Shunday ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy maxsullari tafakkur mevalari til va nutq orqali ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsullarining hayotga tadbiq etilishiga vosita bo’luvchi qudratli quroldir.Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma” da ham til va nutqqa alohida etibor berilganki, ular hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganini ko’ramiz.Qaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunali-notiqlikni a’lo deb biladi: Bilginki, hamma hunardan so’z hunari yaxshi” shuning uchun ham kishi suhandon va notiq bo’lishini ta’kidlaydi. Muallif notiqlikni egallashning yo’lini tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi.Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma” da ham til va nutqqa alohida etibor berilganki, ular hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganini ko’ramiz.Qaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunali-notiqlikni a’lo deb biladi: Bilginki, hamma hunardan so’z hunari yaxshi” shuning uchun ham kishi suhandon va notiq bo’lishini ta’kidlaydi. Muallif notiqlikni egallashning yo’lini tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi: « Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir ». Demak, til har qancha qudrati zo’r bo’lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilarkan. Uning kuch-qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi: « Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir ». Demak, til har qancha qudrati zo’r bo’lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilarkan. Uning kuch-qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan.Agar til o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati kamonning qobiliyatiga ham bog’liq. Nutq madaniyati o’qituvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’ninikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgilarini tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim.Nutq madaniyati o’qituvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’ninikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgilarini tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim.2. O’qituvchining nutq texnikasi Nutq madaniyati juda katta va keng soha bo’lib, u insonning kundalik oddiy salomaligidan tortibkimga nimani, qachon, qayerda va qanday so’zlashigacha bo’lgan barcha nutqiy jarayonlarni o’z ichiga oladi. Nutq madaniyati faqat nutqni egallash yo’llarini emas, balki undan foydalanish madaniyatini ham tarbiyalaydi. Sharoitga qarb nutq turli xilda namoyon bo’ladi. U ba’zan istak-tilak, ba’zan chaqiriq-murojaat, ba’zan esa inson quvonchi yoki ruhiy iztirobi shaklida ifodalanadi.Nutq ichki va tashqi ko’rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o’z ichida gapiradigan passiv nutqi bo’lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o’z-o’ziga qaratilgan nutq sanaladi va uni nazorat qilib bo’lmaydi. Sharoitga qarb nutq turli xilda namoyon bo’ladi. U ba’zan istak-tilak, ba’zan chaqiriq-murojaat, ba’zan esa inson quvonchi yoki ruhiy iztirobi shaklida ifodalanadi.Nutq ichki va tashqi ko’rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o’z ichida gapiradigan passiv nutqi bo’lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o’z-o’ziga qaratilgan nutq sanaladi va uni nazorat qilib bo’lmaydi. 3. Pedagogik muloqot turlari. O’qituvchining notiqlik mahorati O’qituvchi ovozining xususiyatlari nimadan iborat : 1. Bu ovozning kuchi. Оvoz kuchi tovush organlarini ishiga, ularning faoliyatiga hamda nafas chiqarishiga bog’liqdir. Tovushning qancha masofaga yetkazilishi. Bu bilan mutahissislar o’qituvchi ovozini qay masofaga yetkaza olish va uni qay yo’l bilan sozlashini aniqlab oladilar.O’qituvchi nutqida ovozning harakati va o’zgaruvchanligi muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi ovozi ravon, jarangdor, aniq va o’ziga jalb etadigan bo’lishi kerak. O’quv materialini qiyin joylarini o’qtuvchi ovozini sekinlatgan holda tushuntirib, qolgan vaqtda tezroq vaqtda gapirishi kerak.O’qituvchi ovozi ravon, jarangdor, aniq va o’ziga jalb etadigan bo’lishi kerak. O’quv materialini qiyin joylarini o’qtuvchi ovozini sekinlatgan holda tushuntirib, qolgan vaqtda tezroq vaqtda gapirishi kerak.Hozirga zamon pedagogika fani o’qituvchining pedagogik mahorati tizimida pedagogik texnikaning rolibeqiyos deb biladiChunki u o’qituvchiga o’z gavdasini tuta bilish (mimika, pantomimika) xis tuyg’ularni (emotsiyasini boshqara olish, ishtiyoq qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash jarayonida qo’llash yo’llarini tushuntiradi. Pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig’indisidirki, u o’qituvchining pedaggik faoliyatiga ta’sir ko’rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo’l ko’rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi.Pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig’indisidirki, u o’qituvchining pedaggik faoliyatiga ta’sir ko’rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo’l ko’rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi.Xo’sh! O’qituvchining pedagogik texnikasi qanday malakalardan iborat? U o’qituvchining o’quv ishlarni tashkil qilish, amalga oshirishi va tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda qanday rol o’ynaydi?Ilg’or va novator pedagoglarning ish tajribalarini kuzatish, mimikasini, ovozini idora qilaolish xususiyatlari kuzatiladi. Bu shunday dalolat beradiki, bunday o’qituvchilar pedagogik texnikani yaxshi egallagan. Uning malakalarini o’zlarida aniq shakllantirganlar vabu malakalarni turli vaziyatlarda qo’llay olish qobilyatlariga egabo’lganlar4. O’qituvchini ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rishi O’qituvchi materiallarni aniq, to’g’ri, tushunarli ifodali bayon qilishda ovozi ritmi ham muhim ahamiyat kashf etadi.Ilmiy tadqiqot ishlari shunday dalolat bermoqdaki, ruslar 1 minutda 120, inglizlar 120 dan 150tagacha, fransuzlar 110 so’zni talaffus qilar ekanlar. O’rtacha hammaga tushunarli bo’lishi uchun o’qituvchi 60 -80 so’zni talaffus etsa, talabga muvofiq bo’ladiO’qituvchi nutqini lo’nda, aniq, puxta, chiroyli bayon etsa, u tinglovchilarga shuncha tushunarli bo’ladi va ular qalbida uzoq saqlanadi. Notiqlik mahorati quyidagi tuzilmaga ega: Notiqlik mahorati quyidagi tuzilmaga ega: Ma’ruza mazminiga kerakli axborotlar, materiallarni tanlash; Rejani tuzish , yig’ilgan materiallarni ma’lum mantiqiy ketma-ketlikda ajratish; Nutqqa adabiy ishlov berish, mazmunini boyitish;Ma’ruza matnini yodlash, eslab qolish;Ma’lum ovozning balandligida mimika, hatti-harakatlar bilan nutqni so’zlash.Ma’ruzaning sifati uning mantiqliliga va taqdimiga, nutqning boyligi va aniqliligiga va axborotni boyligiga bog’liqdir.Ma’ruzaning sifati uning mantiqliliga va taqdimiga, nutqning boyligi va aniqliligiga va axborotni boyligiga bog’liqdir.Notiqyo’l qo’yadigan ba’zi xatolar:Nutqdagi turg’unlik – ko’p qo’llalinadigan, hech kim eshitmaydigan so’z va so’z iboralari;Konselyarezm-muloqotning byurakratik uslubida qo’llaniladigan so’z va so’z iboralari;Bachkanalik- adabiy bo’lmagan yoki mazmuni, harflar buzilgan so’z va so’z iboralari;Jarg’on – jinoyat dunyosidan olingan so’z va so’z iboralari;Ko’pso’zlik- o’zining fikrini mantiqan aniq va lo’nda ifoda eta olmaslik;Parazit so’zlar «mana shu», «masalan», «аytaylik», «shunday qilib» va hokazoOg’zaki nutqning o’ziga xos xususiyatlari:Donolik- fikrlarning donoligi, o’tkir yoki kulguli so’z iboralarini tanlash va joyida qo’llash; Yaxshi notiq diqqatini quyidagi amallarga qaratishi kerak :Yaxshi notiq diqqatini quyidagi amallarga qaratishi kerak :Tinglash va eslab qolish qobilyati;Mustaqil o’qish; O’rganish;Tadqiqotlarni olib borish;Yig’ilgan materiallarni tahlil qilish va ajratish;Suhbatni olib borish;Savollarga javob berish; O’zining fikrlarini yozma ravishda bayon qilish;Nutq rejasini tuzganda quyidagilarga e’tibor berish kerak:Nutq rejasini tuzganda quyidagilarga e’tibor berish kerak:Tinglovchi uchun bu mavzu nega kerakligini aniqlash, maqsadni belgilash;Mavzuni tinglash, аgar berilgan bo’lsa, uni tahlil qilish;Mazmuni uchun foydali ma’lumotlar tanlash;Asosiy nuqtalarni, mavzularni aniqlash;Tanlangan materialni ajratish asosiylarni qoldirish;Qiziqarli kirishni topish;Xulosani tayyorlash;Takrorlash va nutqni ko’rib chiqish;Noyiq savollarga javob berishi lozim bo’lgan vaqtda: Noyiq savollarga javob berishi lozim bo’lgan vaqtda: Berilgan savol nima maqsadda berildi;Insonni to’gri tushunishga tayyorlash;Hurmat bilan to’g’ri tushuntirib javob berish;O’ziga ishonch va mehri bilan so’zlashish darkor.So’zlarni aniq gapirish uchun quyidagilardan unumli foydalansa bo’ladi :So’zlarni aniq gapirish uchun quyidagilardan unumli foydalansa bo’ladi :Tabiat bergan nutq organlaridan to’g’ri foydalanish;So’zlar qanday tashkil topganligini bilish;Har bir so’zni baland ovozda tezlikni saqlab aniq gapirish;Harflarni tushurib qoldirmasdan gapirish;Boshni pastda tushurmasdan og’izni katta ochib gapirish;Bo’yin, yuz va boshqa bo’g’inlarni bo’sh holatda ushlash.
Nutq so’zlaganda, ma’ruza o’qilayotganda ortiqcha so’zlar kirish gaplar, nopisadnoma iboralar, shuningdek, gumonsirash ishonchsizlik, hadeksirash, esankirash, аsabiylashish, g’azablanishga aslo yo’l qo’ymaslik zarur.Pedagogning nutqi ifodali bo’lishi lozim. Bunda nutq intanatsiyasi muhim o’rntutadi. U oxang (melodika) tinim( paiza), mantiqiy urg’u nutq sur’ati kabi tarkibiy qismlaridan iborat.
5. Nutq madaniyatini o’stirish usullari. Pedagog o’z nutqining talaffuziga, nutq so’zlash ohangiga mustaqil va qat’iy talabchan bo’lmog’i lozim. 1) uning ovozi jarangdor baland, tza, tiniq, yoqimli,yumshoq bo’lishi zarur; 2)tomoqni asrash: xastalikning,humladan shamollashning oldini olish lozim. Аgar ovoz bo’g’iq, xirrilaydigan, so’zlaganda yo’taltiradigan bo’lsa ovoz pardalarini davolamaguncha dam berishni nutq so’zlamaslikni tavsiya etamiz.
Pedagogik leksiya o’qiganda aniq ravshan, dona-dona qilib gapirishi so’z va jumlalar oxirida qo’shimchalari yutub yamlab yubormasdan to’laligicha talaffus etishnitafsiya qilamiz. Ma’ruza o’qiyotganda gapning oxirgi qismini 2-3 martalab takrorlash ham nutq pedagogik nutq madaniyatini nochorligidan nishonadir.