1-Mavzu: Xiva xonligining tashkil etilishi.
XVI–XVII asrlarda Xiva xonligining ijtimoyi va siyosiy hayoti. Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati.
Reja:
1. Xiva xonligining XVI asrlardagi siyosiy tarixi.
2. Xiva xonligining XVII asrdagi siyosiy tarixi.
3. Xiva Xonligining ijtimoiy — iqtisodiy hayoti.
1.Xiva xonligining XVI asrlardagi siyosiy tarixi.
Xiva xonligi Amudaryoning quyi oqimidagi, qadimgi Xorazm vohasida XVI asr
boshlarida shakllangan davlat bo‘lib, XVII asr boshlaridan mustaqil davlat sifatida boshqarilgan. 1763 yildan o‘zbeklarning qo‘ng‘irot urug‘i vakillari inoqlar Xivada hokimiyatni qo‘lga olishadi. 1873 yilda ruslar istilosidan keyin Rossiyaga qaram
davlatga aylandi. 1920 yilda sho‘rolar hokimiyati tomonidan xonlik tugatilib,
shuo‘rolar davlatiga aylantirildi.
Xiva xonligi tarixiga oid manbalar ichida mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan
asarlar muhim o‘rin tutadi. Ular ichida Xiva xoni Abulg‘ozi tomonidan «Shajarai
turk» va «Shajarai taroqima» asarlari, saroy tarixchisi Munis (1778—1829) tomonidan boshlanib, Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan davom ettirilgan «Firdavs ul — iqlob» (Iqlobnoma) asari, Muhammad Yusuf Bayoniyning (1859—1923) «Shajarai Xorazmshohiy» asari va boshqa bir qancha asarlari ta’kidlab o‘tish lozim.
2.Xiva xonligining XVII asrdagi siyosiy tarixi.
Temuriylar davlati tarkibiga kirgan Xorazm vohasi 1505 yilda Shayboniyxon
tomonidan bosib olingan bo‘lsa, 1510,1512 yillarda Eron shohi Ismoil Safaviy
davlati tarkibiga «kiritildi. Xorazmda Eron,shohining 3 ta dorug‘asi hukmronlik
qilgan. Biroq, Vazir shaxrining qozisi Umar Shayx tashabbusi bilan Xorazmda
eronliklarga qarshi kuchli halq ozodlik harakatlari boshlanib ketdi. Xorazmning
obro‘li shayxlaridan bo‘lgan,bo‘lgan Shayx ota avlodlari Dashti qipchoqlik
o‘zbeklar hukmdorlaridan biri Elbarsxonga Xorazm taxtini taklif qildilar.
Elbarsxon o‘z qo‘tpinlari bilan qisqa vaqt ichida Vazir shahrini (Ust yurtda,
Ko‘xna Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shahar XV asrda o‘zbek
xonlaridan Mustafoxon tomonidan barpo etilgan) qo‘lga kiritib, vohadagi barcha
shaharlardan eronliklarni quvib chiqardilar. Elbarsxon (1712—1780—1781) Xorazm poytaxti hisoblangan Urganch shahrini ham qo‘lga kiritdi va amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U tez orada xonlik hududini birmuncha kengaytirishga erishdi. Hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning
shimolidagi Seraxs tumanini, Orolni va Mang‘ishloqni egalladi.
Vafotidan so‘ng Xorazm taxtini uning vorislari boshqardilar. Hususan XVI asrda
uning vorislaridan Berikach Sulton, Sultonxoji, So‘fiyonxon, Sultong‘ozi,
Avanushxon, Kolxon, Akatoyxon, Do‘stxon, Xojimxon, Nurmuhammadxon
kabilar xonlik qildilar. Shayboniy Ubaydullaxon 1537 — 1538 yillarda Xorazmda qisqa muddat o‘z hukmronligini o‘rnatishga erishgan
bo‘lsada, Avanushxon vorislari tomonidan tezda Xorazm ozod etildi. XVI asrning
ikkinchi yarmida Abdullaxon II Xorazmni bo‘ysundirish uchun harakat qildi. Bir
necha marta vohaga uyushtirilgan harbiy yurishlardan so‘ng, 1593 yilda Xorazm
ham Buxoro xonligi tarkibiga qo‘shildi. Abdullaxon vafotidan so‘nggina Xorazm
vohasi yana o‘z mustaqilligini tiklab oldi.
XVI asrning 70 yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xivaga ko‘chirildi. Unga
Amudaryo o‘zanining o‘zgarib Kaspiy dengiziga oqmay qo‘yishi, Urganch va
uning atroflarida suv tanqisligi yuz berganligi sabab bo‘ldi. Ba’zi manbalarda,
Amudaryo o‘zanining o‘zgarishini Shayboniy Abdullaxon II faoliyati bilan bog‘landi. U Xorazmni o‘ziga bo‘ysundirishi uchung to‘ton qurib, Amudaryo oqimini
o‘zgartiradi.
Poytaxt Xivaga ko‘chirilgandan so‘ng davlat poytaxt nomi bilan Xiva xonligi deb
atala boshlandi.
XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bo‘lgan sulolaviy kurashlarda Arab Muhammadxon (1602—1623) taxtni qo‘lga kiritdi. Bu davrda rus qozoqlari, Qozoqlar, kalmiklarning
xonlik xududlariga kirib talonchilik yurishlari bo‘lib turdi. Manbalarning guvohlik
berishicha, hatto rus qozoqlaridan 1000 kishi shaharda qo‘shin yo‘qligidan foydalanib Urganchga bostirib kiradilar, katta o‘lja va ko‘pgina kishilarni qul qilib, olib
ketishga harakat qiladilar. Lekin o‘z vaqtida yetib kelgan xon qo‘shinlari bu
bosqinchi to‘dani butunlay tor — mor etishga muvaffaq bo‘ladilar.
Xonlikda katta ta’sirga ega Darvish shayxlarning aralashuvi bilan Arab
Muhammadning utillari — Xabash va Elbarslar hokimiyat uchun otasiga qarshi kurash boshlaydilar. Natijada Arab Muhammadxontaxtdan,tushiriladi va ko‘ziga mil tortirilib, so‘ng Xivada qatl etiladi. Taxtga esa
Elbarsxon o‘tiradi. Qisqa hukmronlikdan so‘ng u ham ukasi Isfandiyor tomonidan taxtdan tushiriladi. Isfandiyor hukmronligi davrida (1623—1643) Xiva xonligida siyosiy vaziyat ancha keskinligicha qoldi, Ayniqsa,
Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Orol hokimligi (bu yerda o‘zbek qo‘ng‘irotlari katta siyosiy ta’siriga ega edi) markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay, Xorazmning siyosiy hayotida muhim o‘rin tutardi. Turkman qabilalarining ham bu xonga
ta’siri kuchli edi. Ular yordamida taxtga o‘tirgan Isfandiyor o‘zbek qabilalari
vakillarini,davlat boshqaruvidan chetlashtira boshladi. Bu xonlikdagi siyosiy
vaziyatning yanada chigallashuviga olib keldi.
Isfandiyorxonning o‘limidan so‘ng Xiva taxtiga Abulgozi Xorazm tarixida yirik
davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu,hukmdorning
hayot yo‘li juda og‘ir kechadi. Arab Muhammadning o‘tli bo‘lgan
Abulg‘ozixon o‘z akalari Elbars va Xabashlar bilan kelisha olmaganligi uchun
Xorazmni tashlab chiqib ketadi, U bir qancha muddat Buxoroda Imomqulixon
saroyida yashaydi. Taxtni egallagan Isfandiyorxonning taklifi bilan 1623 yilda
Xorazmga keladi va Urganchga hokim etib tayinlanadi. Lekin tez orada Isfandiyor bilan kelisha olmay Turkistonga Eshimxon huzuriga ketadi. U yerdan Toshkentga kelib, bu yerda 2 yil istiqomat qiladi. Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg‘ozixonni o‘ziga jiddiy raqib deb bilishi Isfandiyorxon uni bosqinchilikda ayblab,
hibsga oldiradiva Eron shohi huzuriga garov tariqasida jo‘natiladi. Isfaxon
yaqinidagi Taborak qal’asida 10 yil tutqunlikda yashashga majbur bo‘lgan Abulg‘ozi 1639 yili o‘znazoratchilari yordamida yashirincha Erondan chiqib ketishiga
muvaffaq bo‘ladi. Undan so‘ng u 3 yil davomida turkmanlar orasida yashaydi.
1642 yilda Orol o‘zbeklari,huzuriga keladi va ular yordamida taxtni egalaydi. Abulg‘ozixonning hukmronligi yillarida (1643 — 1663) markaziy davlat hokimiyati birmuncha mustahkamlandi.
Ko‘chmanchi turkman qabilalari va qalmiqlarga qarshi muvaffaqiyatli janglar olib borildi.
Abulg‘ozining hukmronligi yillarida Buxoro xonligi hududlariga ham talrnchilik
yurishlari uyushtirildi. Xiva qo‘shinlari Chorjuy, Qorako‘l, Karmana va Qarshi
vohasiga hujumlar uyushtirib, bu yerlarni talon —taroj qildilar. 1662 yilda tuzilgan sulhga qaramasdan, Xiva va Buxoro o‘rtasidagi
nizoli vaziyat keyingi davrlarda ham saqlanib qoldi. Abulg‘ozixon og‘ir dardga
chalinib qolgach, 1663 yilda taxtdan voz kechdi.
Uning vorisi Anushaxon hukmronligi davri (1663— 1687) da Xiva qo‘shinlari Buxoroga, Samarqand, Qarshiga yana hujumlar qilib
turdilar. 1685 yilda Xivaliklar G‘ijduvon yaqinida qattiq zarbaga uchragandai
so‘nggina bu talonchilik yurishlariga barham berildi. Buxoroning yangi xoni
Subhonqulixon nafaqat Xivaliklar hujumini to‘xtatishga balki, Xivada o‘z ta’sirini o‘rnatishga ham muvaffaq bo‘ldi. Uning yordamida Anushaxonning o‘g‘li Ernak 1687 yilda Xivada hokimiyatni egallash uchun fitna uyushtirdi. Lekin o‘z otasi Anushaxonni ko‘r qilib, taxtni egallagan Ernak taxtda uzoq qola olmadi.
Subhonqulixon 1688yilda Xiva taxtiga o‘z amaldorlaridan biri Shohniyozni
o‘tkazib (1688—1707) Xivani amalda Buxoroga vassal davlatga aylantirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |