1 ma'ruza: Kompyuter trmoqlari tarixi. Kommunikasion kanal va aloqa prosessori, axborot uzatish muhiti Reja

1 - ma'ruza: Kompyuter trmoqlari tarixi. 

Kommunikasion kanal va aloqa prosessori, axborot uzatish muhiti 

Reja 

1.   Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash 

2.   Tarmoqning dasturiy ta’minoti 

3.  Axborotni uzatish tizimlari. 

4.  Aloqa kanallari. 

5.  Axborot uzatish muhiti. 

 

Tayanch  iboralar:  kompyuter  tarmog’i,  tarmoqqa  birlashish,  mantiqiy  tarmoqlar,  fayl-

server,  tarmoq  abonentlari,  server,  ishchi  stansiya,  mijoz,  bir  darajali    tarmoq,  tugun,  shinali 

topologiya, yo’lduzsimon topologiya, aylana topologiya, tarmok operatsion tizimi, NETWARE,  

kaoksial kabel, yadro, tarmoq resurslari,  tarmoq platasi. 

 

1. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash 

Jamiyatning  hozirgi  bosqichda  axborot  texnologiyalarining  rivojlanishini  komp’yuter 

tarmog’isiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 

Komp’yuterlarning o’zaro turli ma’lumotlar, dasturlar almashish maqsadida biriktirilishi 

«KOMP’YUTER TARMOQLARI» deyiladi. 

Axborotni  bir  kompyuterdan  ikkinchi  kompyuterga  uzatish  muammosi  xisoblash 

texnikasi  paydo  bo‘lgandan  beri  mavjuddir.  Axborotlarni  bunday  uzatish  aloxida 

foydalanilayotgan  kompyuterlarni  bargalikda  ishlashini  tashkil  qilish,  bitta  masalani  bir  necha 

kompyuter  yordamida  xal  qilish  imkoniyatlarini  beradi.  Bundan  tashqari  xar  bir  kompyuterni 

ma’lum  bir  vazifani  bajarishga  ixtisoslashtirish  va  kompyuterlarning  resurslaridan  birgalikda 

foydalanish, xamda ko‘pgina boshqa muammolarni xam xal qilish mumkin bo‘ladi. 

Bugungi  kunda  zamonaviy  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalarini  jamiyat  va  davlat 

boshqaruvi faoliyatining barcha sohalariga keng joriy etish hamda ulardan samarali foydalanish, 

fuqarolarning  axborot  olishga  doir  konstitutsiyaviy  huquqlarini  ro‘yobga  chiqarish,  davlat 

boshqaruvi  organlari  faoliyatining  ochiqligini  ta’minlash,  "elektron  hukumat"  tizimini  jadal 

tatbiq 

etish, 

telekommunikatsiya 

infratuzilmasi, 

ma’lumotlarni  uzatish  tarmoqlarini 

modernizatsiya  qilish  borasida  mamlakatimiz  barcha  hududida  keng  ko‘lamli  ishlar  amalga 

oshirilmoqda. 

Bularning  barchasi  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalarini  rivojlantirish  borasida 

ko‘rilayotgan  izchil  chora-tadbirlar  samarasi,  desak,  aslo  mubolag‘a  bo‘lmaydi.  Istiqbolda 

internetning  milliy  segmenti  yanada  shakllantirilishini  hamda  unga  keng  polosali  ulanishni 

kengaytirish,  telefon  aloqasi,  televidenie  va  radioeshittirishning  raqamli  tizimlariga  to‘liq 

o‘tishni  ta’minlash,  aholining,  xususan,  yosh  avlodning  axborotga  bo‘lgan  hamda  intellektual 

talab  va  ehtiyojlarini  qondirish  maqsadida  tarmoq  resurslarini  rivojlantirish  uchun  zarur  texnik 

hamda qulay shart-sharoitlarni yaratish ayni muddaodir. 

Fanni  o‘qitishning  maqsadi  -  talabalarga  kompyuter  tarmog‘ining  topologiyalari, 

texnologiyalari, abonent kirish tarmog‘ining o‘rni, shu tarmoqda foydalanilayotgan protokollar, 

marshrutizatsiya,  rezervlash  asoslari,  axborot  xavfsizligi,  taqsimlangan  kompyuter  ilovalar, 

xizmat ko‘rsatish sifati to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdir. 

Fanning vazifasi - talabalarga Internet tarmoqlarning asosiy muammolari va rivojlanish 

istiqbollari,  kompyuter  tarmoqlarning  qurilish  prinsiplari,  lokal  tarmoqlarning  bazali 

topologiyalari, global tarmoqlarning tuzilishi va tashkil qilinishi, kompyuter tarmoqlarda ishlash 

qoidalarini o‘rgatishdan iborat. Internet yaratilish va rivojlanish tarixi. 

Kompyuterlarni  tarmoqqa  ulash  g’oyalari  birinchi  bo’lib,  1960-yillarning  boshlarida 

paydo  bo’la  boshladi.  1965  –  yili  Lourens  Roberts  va  Tomas  Merrvill  Kaliforniya  va 

Massachusets shtatlarida joylashgan ikki kompyuterni bir-biriga bog’lashdi. 

Kompyuterlar  orasida  ma’lumot  almashish  va  umumiy  masalalarni  birgalikda  echish 

uchun komyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan 

bog‘lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 

1. Kabel yordamida bog‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan juftlik 

kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida bog‘lanadi. 

2. Simsiz bog‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, 

ya’ni radio to‘lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog‘lanadi. 

Bir-biri  bilan  bog‘langan  kompyuterlarning  bunday  majmuasi  kompyuter  tarmog‘ini 

tashqil etadi. 

Tarmoq  tushunchasi  va  uning  ahamiyati.  Tarmoq  -  kompyuterlar,  terminallar  va 

boshqa  qurilmalarning  ma’lumot  almashishni  ta’minlaydigan  aloqa  kanallari  bilan  o‘zaro 

bog‘langan  majmui.  Kompyuterlar  aro  ma’lumotlarni  almashishni  ta’minlab  beruvchi  bunday 

tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. 

Kompyuterlarning tarmoqka birlashishi kimmatbaxo asbob-uskunalar - katta xajmli disk, 

printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega 

bo’lish  imkonini  beradi.  Global  tarmoqlar  tufayli  olisdagi  kompyuterlarning  apparat 

resurslaridan foydalanish mumkin. Bunday tarmoqlar millionlab kishilarni kamrab olib, axborot 

tarkatish va qabul qilish jarayonini butunlay o’zgartirib yubordi, xizmat ko’rsatishning eng keng 

tarkalgan tarmog’i - elektron pochta orqali axborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmoqning 

asosiy  vazifasi  foydalanuvchining  taqsimlangan  umumtarmoq  resurslariga  oddiy,  kulay  va 

ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan jamoa bo’lib foydalanishni tashqil etish. SHuningdek, 

foydalanuvchilar  tarmoqlari  o’rtasida  ma’lumotlarni  uzatishning  kulay  va  ishonchli  vositasini 

ta’minlash.  

Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati qujudga keldi. Tarmoq 

axborotlarni  uzatish,  alohida  foydalanilayotgan  kompyuterlarni  birgalikda  ishlashini  tashqil 

qilish,  bitta  masalani  bir  nechta  kompyuter  yordamida  echish  imkoniyatlarini  beradi.  Bundan 

tashqari  har  bir  kompyuterni  ma’lum  bir  vazifani  bajarishga  ixtisoslashtirish  va 

kompyuterlarning  resurslaridan  (ma’lumotlari,  xotirasi)  birgalikda  foydalanish,  hamda  butun 

dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan Internet tarmog‘iga bog‘lanish mumkin. 

Bog’lanish  telefon  yo’llari  orqali  amalga  oshirilib,  dunyo  tarixida  birinchi  kompyuter 

tarmog’i bo’ldi. Bu texnologiya bilan AQSH Mudofaa Vazirligining „DARPA“ agentligi qiziqib, 

ularga  harbiy  qo’shinlarni  bir  tarmoqqa  birlashtirish  g’oyasi  yoqib  qoldi.  „Darpa“  agentligi 

mutaxassislari  bu  g’oya  bo’yicha  qattiq  ishlar  olib  borib,  1969-yili  „ARPANET“  tarmog’ini 

yaratishdi. 

1964 yilda AQSh Mudofa vazirligi tomonidan kompyuter tarmog'ining birinchi versiyasi 

yaratilgan  edi.  Bu  tarmoq  yordamida  vazirlikning  bo'limlari  bir  birlari  bilan  ma'lumotlarni 

almashishlari  mumkin  edi.  Bu  tarmoq  ARPAnet  deb  nomlandi  va  Unix  operasion  sistemasida 

ishlar  edi.  70-chi  yillardan  boshlab  bu  tarmoq  juda  rivojlanib  ketdi  va  endi  unga  xoxlagan 

kompyuterni  ulash  imkoniyati  paydo  bo'ldi.  1974  yilda  xar  xil  tarmoqlarni  birlashtiruvchi 

TCP/IP protoqoli yaratildi va bu tarmoqlarni rivojlanishining yana bir turtki bo'ldi. 

Dastlab „ARPANET“ tarmog’i 4-ta shtat unversitetelarida joylashgan to’rt kompyuterdan 

iborat edi. 

„DARPA“  agentligi  o’zining  tadqiqotlarini  maxfiy  tutmasdan,  aksincha,  majlis  va 

namoyishlar o’tkazib, yana tadqiqotlarga boshqa ilmiy guruhlarni ham taklif etib bordi. Shu bois 

ARPANETga ulangan kompyuterlar soni tez oshib boraverdi. 

1974-yili  tarmoq  rivojlanish  tarixida  TCP/IP(transmission  control  protokol/internet 

protokol)  tarmoqlararo  protokol  ishlab  chiqarilishi  natijasida  keskin  yuksalish  sodir  bo’ldi.  Bu 

kashfiyotning mualliflari – Robert Kan va Stenford universitetining professori Vinton Serf. 

1977-yil tarmoq tarixida yana bir muhim voqea sodir boldi. Chiqagolik ikki student Uord 

Kristensen  va  Rendi  Syuess  modem  qurilmasi  yordamida,  telefon  orqali  bir-biriga  ma’lumot 

jo’natish  tizimini  joriy  qilishdi.  Bu  jasoratning  asosiy  sababi  Chiqagoning  sovuq  qishi  edi. 

Shaharning  bir  joyidan  boshqa  joyiga  dasturlarni  olib  borish  ularning  jonlariga  tegdi.  Natijada, 

butun  dunyoga  ajoyib  ixtironi  sovg’a  qilishdi.  1979-yil  XModem-protoqoli  yaratilib,  fayllarni 

to’g’ridan to’g’ri host tizimisiz kompyuterlarga uzatish imkoniyati paydo bo’ldi. 

80-yillada  kompyuter  keng  tarqala  boshladi  va  xar  xil  AKSh  universitetlari  ham 

kompyuter tarmoqlarini yarata boshladilar. 

1983 yildan boshlab ARPANET tarmog'i INTERNET ( ichki tarmoq eki rus tilida mejset 

) deb nomlana boshlandi va kompyuter xamda tarmoqlar to’plami sistemasiga aylandi. 

 

 

2.  Kompyuter kommunikasiyalari 

Kommunikatsiya - bu axborot almashishdir. Ana shu axborot negizida rahbar ma'lumotlar 

olib, samarali qarorlar qabul qiladi va ishchi xodimlarga yetkazadi. 

Rahbarlik  faoliyati  samarali  axborot  almashinuvni  talab  qiladi.  Agar  insonlar  o'zaro 

axborot  almashinmasa,  ular  birgalikda  ishlay  olmaydi  va  oldilariga  qo'ygan  maqsadning 

shakllanishi, unga erishishi qiyin bo'ladi. 

Boshqaruv  faoliyatida  axborot  almashuv  muhim  ahamiyatliligi  uchun  rahbar  o'zining 

vaqtining  50%  -  90%  ni  kommunikatsiyaga  sarflaydi.  Axborot  almashishning  sifati  boshqaruv 

qarorlariga ta'sir ko'rsatadi. 

Kommunikatsiyaning  majlislar,  xizmat  yozuv-chizuvlari,  telefon  orqali  muloqotlar, 

xisobotlar,  videotasmalar  va  yuzma-yuz  suxbatlar  orqali  ko'pgina  muammolarni  xal  qilishda 

yordam beradi. 

Korxona tashqi muhit bilan aloqa bog'lashda, turli-tuman vositalardan foydalanadi. Mavjud 

haridorlar  bilan  ular  reklama  orqali  bog'lanibgina  qolmay,  maxsulotni  bozorga  olib  kiradigan 

boshqa dasturlardan ham foydalanadi. 

Axborotlar  korxona  ichida  bosqichma-bosqich,  ya'ni  vestikal  kommunikatsiyalar  orqali 

o'tadi.  Axborotlar  yuqori  boshqaruv  organlaridan,  pastki  organlarga  o'tadi.  Shuningdek  pastki 

organlardan  yuqori  boshqaruv  bo'limlariga  axborotlar  oqimi  keladi.  Aynan  ikkinchi  jarayon 

korxonalarda ijobiy o'zgarishlarga olib keladi. 

Korxonada  vertikal  kommunikatsiyalardan  tashqari,  gorizontal  kommunikatsiyalar  ham 

mavjud.  Ma'lumki  korxonalarda  turli-xil  funksional  bo'limlar,  sexlar  va  boshqa  bo'limlarning 

mavjudligi  ular  orasidagi  axborot  oqimining  kerakligini  anglatadi.  Masalan,  fundamental 

texnologiya asosida, korxona turli-xil maxsulotlar ishlab-chikarishi mumkin, shuning uchun ham 

marketing  bulimining  axborot  axamiyatligini  saklab  koladi  va  uning  talablarini  o'z  vaqtida 

qondirilishini ta'minlaydi. 

Elektron  kommunikasiya  hozirgi  zamonda  borgan  sari  katta  ahamiyat  kasb  etmoqda. 

Butun, axborot oqimlarining har  yili ko'p marta ortib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, 

bank  strukturasi,  davlat  korxonalari,  boshqa  tashkilotlar  va  ularning  xodimlarining  o'zaro  aniq 

ishlashini  zamonaviy  telekommunikasiya  va  aloqa  vositalarisiz,  axborot  va  kompyuter 

tarmoqlarisiz  amalda  tasavvur  qilib  bo'lmaydi.  Bunday  vositalarsiz  devonxona  xodimlari  va 

choparlarining  har  qanday  katta  arniyasi  ham  kerakli  axborotni  kerakli  vaqtda  kerakli  joyga 

tezkor  etkazib  berishni  ta'minlay  olmaydi.  Ko'pincha,  muhim  axborotni  olishdagi  xattoki  bir 

lahzalik  ushlanib  qolish  ham  jiddiy  moliyaviy  yo'qotishlar  va  obro'sizlanishga  olib  kelishi 

mumkin. 

Ma'muriy boshqaruv tizimlarida axborot, ma'lumotli  hujjatlarni  chopar bilan (yoki  pochta 

orqali)  etkazish  (tashish)  yo'li  orqali  ham,  aloqa  kanallari  bo'yicha  axborotni  uzatishning 

avtomatlashtirilgan tizimidan foydalanib ham uzatiladi. 

Hujjatlarni  qo'lda  ko'tarib  borish  va  mexanik  tashish  muassasalarda  ma'lumotlarni 

uzatishning  keng  tarqalgan  usulidir.  Bu  usulda  kapital  harajatlar  minimal  bo'lgani  holda, 

hujjatlarda  oldindan  qayd  qilingan  va  uni  bevosita  qayd  qilish  punktlarida  nazorat  qilingan 

ma'lumotlarning uzatilishini to'liq ta'minlaydi. Uzatish tezkorligi (tezligi) juda past va uncha ham 

talabchan  bo'lmagan  foydalanuvchinigina  qanoatlantirishi  mumkin.  Axborotni  tezkor  uzatish 

uchun  ma'lumotlarni  uzatishning  avtomatlashtirilgan  sistemalari  —  ma'muriy-boshqaruv  aloqa 

tizimlaridan foydalaniladi. 

3.  Axborotni uzatish tizimlari 

Axborotni  uzatish  uchun  xizmat  qiladigan  vositalar  to'plamini  axborotlarni  uzatish  tizimi 

(UT) deb atayniz. 

 

1-rasmda axborotni uzatish avtomatlashtirilgan tizimining umumlashgan strukturali sxemasi 

keltirilgan. 

Axborotni  manbai  va  iste'molchisi  uzatish  tizimining  abonentlaridir.  Abonentlar  sifatida 

EHM,  axborotni  saqlash  tizimlari,  turli  xil  datchiklar  va  bajaruvchi  qurilmalar  hamda  odamlar 

misol qilib keltirilishi mumkin. 

UT strukturasi tarkibida quyidagilarni ajratish mumkin: 

uzatish kanali (aloqa kanali); 

axborotni uzatkich; 

axborotni qabul qilgich. 

Uzatkich  abonentdan  kelayotgan  axborotni  aloqa  kanali  bo'yicha  uzatiladigan  signalga 

aylantirish  uchun  qabul  qilgich  abonentga  kelayotgan  signalni  qaytadan  xabarga  aylantirish 

uchun xizmat qiladi. 

4.  Aloqa kanallari. 

Aloqa kanallari (AK) istalgan axborot uzatish tizimining, umumiy bo'g'imidir. 

Fizik tabiati bo'yicha aloqa kanallari quyidagilarga bo'linadi: 

mexanik — axborotning moddiy tashuvchilarini uzatish uchun ishlatiladi; 

akustik — tovushli signal uzatiladi; 

optik — yorug'lik signali uzatiladi; 

екйт — екйт signal uzatiladi. 

Elektr va optik aloqa kanallari quyidagicha bo'lishi mumkin: 

simli - signallarni uzatish uchun fizik o'tkazgichlar ^lektr simlar, kabellar, svetovodlar va 

b.) ishlatiladi; 

Simsiz  (radiokanallar,  infraqizil  kanallar  va  b.),  signallarni  uzatish  uchun  еГ^  bo'yicha 

tarqaladigan еlektromagnit to'lkinlardan foydalaniladi. 

Uzatilayotgan axborotni tasvirlash shakli bo'yicha aloqa kanallari quyidagicha bo'ladi: 

analogli (uzluksiz ) — axborot analog kanallar bo'ylab uzluksiz shaklda tasvirlangan, ya'ni 

biror fizik kattalikning uzluksiz qiymatlari qatori ko'rinishida uzatiladi; 

raqamli  —  axborot  raqamli  kanallar  bo'yicha  u  yoki  bu  fizik  tabiatdagi  raqamli  (diskret, 

impulsli) signallar ko'rinishida uzatiladi; 

Axborot  uzatilishining  mumkin  bo'lgan  yo'nalishlariga  bog'liq  ravishda  quyidagi  aloqa 

kanallari bo'ladi: 

simpleksli — axborotni faqat bir yo'nalishda uzatishga imkon beradi; 

yarim  dupleks  —  axborotning  to'g'ri  va  teskari  yo'nalishlarda  galma-gal  uzatilishini 

ta'minlaydi; 

dupleksli — axborotni bir vaqtning o'zida ham to'g'ri, ham teskari yo'nalishlarda uzatishga 

imkon beradi. 

Aloqa kanallari, nixoyat, bunday bo'lishi mumkin: 

kommutaciyalanadigan; 

kommutaciyalanmaydigan. 

Kommutasiyalanadigan  kanallar  axborotni  faqat  uzatish  vaqtiga  alohida  uchastkalar 

(segmentlardan) tuziladi; uzatish tugagandan keyin bunday kanal tugatiladi ( ajratiladi ). 

Kommutasiyalanmaydigan  (ajratilgan)  kanallar  uzoq,  vaqtga  tuziladi  va  uzunligi, 

xalaqitlardan  himoyalanganligi,  ma'lumotni  o'tkazish  qobiliyati  bo'yicha  doimiy  tavsiflarga  ega 

bo'ladi. 

Ma'muriy-boshqaruv aloqa tizimlarida ko'pincha elektr simli aloqa kanalidan foydalaniladi. 

O'tkazish  qobiliyati  bo'yicha  quyidagi  aloqa  kanallari  bo'lishi  mumkin:  •  past  tezlikli, 

ularda  axborotni  uzatish  tezligi  50  dan  200  bit/s  gacha;  bu  ham  kommutaciyalanadigan 

(abonentli telegraflar), ham kommutaciyalanmaydigan telegraf aloqa kanallari; 

o'rtacha tezlikli, ularda analogli (telefon) aloqa kanallaridan foydalaniladi; ularda uzatish 

tezligi 300 dan 9600 bit/s gacha, telegraf va telefoniya bo'yicha Xaqaro maslaxat qo'mitasining 

yangi V.32-V.34 standartlarida esa 14400 dan 56000 bit/s gacha; 

yuqori tezlikli (keng qutbli), ular axborot uzatish tezligi 56000 bit/s dan yuqori bo'lishini 

ta'minlaydi. 

5.  Axborot uzatish muhiti 

Axborot  uzatish  muhiti  deb,  kompyuterlar  o'rtasida  axborot  almashinuvini  ta'minlovchi 

axborot yo'llariga (yoki aloqa kanallariga) aytiladi. Ko'pchilik kompyuter tarmoqlarida (ayniqsa, 

mahalliy tarmoqlarda) simli  yoki kabelli aloqa kanallari ishlatiladi, vaholanki, simsiz tarmoqlar 

ham mavjuddir. 

Mahalliy tarmoqlarda ko'pincha axborotlar ketma-ket kodda uzatiladi, ya'ni bir bit axborot 

uzatilgandan so'nggina keyingi bit uzatiladi. Tushunarliki, bunday axborot uzatish parallel kodda 

axborot uzatishga qaraganda, murakkab va sekin ishlovchi usuldir. Shuni hisobga olish kerakki, 

tezkor parallel usulda axborot uzatish ulangan kabellar (simlar) sonini uzatilayotgan axborotning 

razryadlar soniga nisbatan baravar oshadi (masalan, 8-razryadli kodda 8 marotaba axborot  yo'li 

oshadi). Yuzaki qaraganda kabel kam sarf bo'ladigandek ko'rinadi, aslida juda ko'p sarf bo'ladi. 

Tarmoqdagi abonentlar o'rtasidagi masofa katta bo'lsa, ishlatiladigan kabelning narxi kompyuter 

narxi bilan barobar yoki undan ham ko'p bo'lishi mumkin. 8, 16 yoki 32 ta kabellarni o'tkazishga 

qaraganda, bir dona kabelni o'tkazish ancha oson. Ta'mirlash, uzilishlarni topish va tiklash ishlari 

ham arzonga tushadi. Lekin bu hammasi emas. 

Kabelning turidan qat'i nazar, axborotni uzoq masofaga uzatish murakkab uzatish va qabul 

qilish qurilmalarini ishlatishni talab qiladi. Buning uchun axborotni uzatish qismida kuchli signal 

hosil qilish va axborotni qabul qilish qismida esa, kuchsiz signalni tiklash (detektorlash) kerak. 

Ketma-ket  uzatishda  buning  uchun  faqat  bitta  uzatuvchi  va  bitta  qabul  qiluvchi  qurilma  talab 

qilinadi.  Parallel  axborotni  uzatishda  uzatuvchi  va  qabul  qiluvchi  qurilmalar  soni  esa, 

ishlatiladigan parallel axborotning razryadlar soniga teng bo'ladi. Shuning uchun uzunligi uncha 

ko'p  bo'lmagan  (10  metrli)  tarmoqni  loyihalashda,  ko'pincha,  axborotni  ketma-ket  uzatish  usuli 

tanlanadi. 

Axborotni  parallel  uzatishdagi  muhim  sharti,  bu  —  har  bir  bitni  uzatishga  mo'ljallangan 

kabellar  uzunligi  bir-biriga  deyarli  teng  bo'lishligidir.  Aks  holda,  turli  uzunlikdagi  kabellardan 

o'tayotgan  signallar  o'rtasida  qabul  qilish  qurilmasining  kirishida  vaqt  bo'yicha  siljish  hosil 

bo'ladi.  Buning  natijasida  tarmoq  qisman  buzilishi  yoki  butunlay  ishdan  chiqishi  mumkin. 

Masalan,  100  Mbit/s  axborot  uzatish  tezligida  va  bitni  uzatish  davri  10  ns  bo'lganda  vaqt 

bo'yicha siljish 5—10 ns.dan oshmasligi lozim. Bunday siljish kattaligi kabellarning uzunlikdagi 

farqi  1—2  metr  bo'lganda  hosil  bo'ladi.  Kabel  uzunligi  1000  metr  bo'lganda  esa,  bu  kattalik 

0,1—0,2 % ni tashkil qiladi. Haqiqatan, ba'zi yuqori tezlikda ishlovchi mahalliy tarmoqlarda 2—

4  talik  kabel  yordamida  axborot  parallel  uzatiladi.  Berilgan  tezlikni  saqlab  qolgan  holda  ancha 

arzon  kabel  ishlatish  mumkin,  lekin  kabelning  ruxsat  etilgan  uzunligi  bir  necha  100  metrdan 

oshmaydi. Misol tariqasida Fast Ethernet tarmoq segmentini 100 BASE—T4 keltirish mumkin. 

Kabelsozlik  sanoati  korxonalari  kabel  turlarini  ko'p  miqdorda  ishlab  chiqaradi.  Hamma 

ishlab chiqariladigan kabellarni uch turga bo'lish mumkin: 

o'ralgan  juft  simli  kabel  (витая  пара  —  twisted  pair),  ular  himoyalangan,  ya'ni 

ekranlashtiriladi  (экранированные  —  shielded  twisted  pair,  stop)  va  himoyalanmagan,  ya'ni 

ekranlashtirilmagan (неэкранированные, unshielded twisted pair, UTP); 

koaksial kabellar (coaxial cable); 

shisha tolali kabellar (оптоволоконные кабели — fiber optic). 

Kabelning  har  bir  turi  o'z  afzalliklari  va  kamchiliklariga  ega,  shuning  uchun  kabel  turini 

tanlanganda  hal  qilinayotgan  masalaning  xususiyatini,  shuningdek,  alohida  olingan  tarmoq 

xususiyatini  va  avvaldan  mavjud  bo'lgan  barcha  korxona  standartlarining  o'rniga,  1995-yilda 

qabul  qilingan  EIA/TIA  586  (Commercial  Building  Telecommunication  Cabling  Standard) 

standarti mavjud bo'lib, hozirgi vaqtda shu standartdan foydalaniladi. 

 

Nazorat savollar 

1.  Kommunikasiya so'ziga ta'rif bering. 

2.  Axborot uzatish tizimi qanday ma'noni anglatadi? 

3.  UT strukturasi tarkibini nimalarga ajratish mumkin? 

4.  Fizik tabiati bo'yicha aloqa kanallari qaysilarga bo'linadi? 

5.  Elektr va optik aloqa kanallarini qaysilarga bo'lishi mumkin? 

6.  Axborot uzatish muhiti tushunchasining ta'rifi. 

7.  Kabel turlarini sanab bering.